Til bilimi tiykarları (lekciya)

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK

PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

QARAQALPAQ TIL BILIMI KAFEDRASÍ

TIL BILIMI TIYKARLARÍ PANINEN

L E K С I YA T E K S T I

Nókis - 2012

Tema: Til bilimi tiykarları kursı maqseti hám wazıypası.

J O B A :

I. Til biliminiń tarawları hám basqa ilimler menen baylanısı.

II. Til bilimine kirispe kursınıń wazıypaları.

III. Tildiń tabiyatı, mánisi hám xızmeti haqqında.

Til bilimi yamasa lingvistika adamzat tili onıń jámiyetlik tabiyatı hám xızmeti strukturası, zańlıqları, qáliplesiwi hám tariyxıy rawajlanıwı, klassifikaciyası haqqında ilim.

Ilimde til bilimi lingvistika dep te ataladı. Ol latınsha - til degen sózden kelip shıqqan. Ilimiy

ádebiyatlardaǵı til bilimi, til haqqındaǵı ilim lingvistika degen terminlerdiń barlıǵıda bir túsinikti ańlatadı. Solay da til bilimi basqalarına qaraǵanda kúndelikli praktikada jiyirek qollanıladı. Til bilimi tiykarǵı úsh bólimde qaraladı: Til biliminiń tariyxı, til teoriyası hám tildi úyreniwdiń metodları. Usınıń menen birge lingvistikalıq ilimler sistemasında jeke til bilimi, ulıwma til bilimi dep ajratıwda bar. Bul jaǵday dúńya tilleriniń san jaǵınan kópligine, har bir tildiń ózine tán ózgesheliginiń barlıǵına, usıǵan qaramastan dúńya tilleriniń hámmesi ushında ortaq, elewli ulıwma belgilerdiń ómir súriwi haqqındaǵı faktlerge baylanıslı. Mısalı: rus tili de, qaraqalpaq tili de - óz aldına jeke tiller olar ózine tán ózgeshelikleri arqalı biri-birinen ajıralıp turadı. Solay da olar ekewi de jámiyette adamlardıń biri biri menen óz-ara qatnası ushın xızmet etedi, seslik quramına, sózlik sostavına, grammatikalıq qurlısına iye. Bul ulıwmalıq tek rus hám qaraqalpaq tilleri ushın ǵana emes al barlıq tiller ushın da ortaq belgilerden ibarat, olay bolatuǵın bolsa ulıwma til bilimi gúllan tiller ushın xarakterli til faktlerin, til problemaların úyretedi de al jeke til bilimi anaw ya mınaw konkret tildiń bazasında sol tildiń ózgeshe qurlısı, rawajlanıw nızamlıqları máseleleri menen shuǵıllanadı. Ulıwma til bilimi sóz etetuǵın til haqqındaǵı maǵlıumatlar til bilimine kirispe kursında elementar túrde úyretiledi. Solay etip til bilimine kirspe kursı studentlerge lingvistikalıq pánlerden úyreniwde qollanılatuǵın tiykarǵı túsinikler hám terminler haqqında ulıwma maǵlıwmatlar ǵana beredi. Tildiń barlıq tárepinen qospalı xarakterin onı túrli jaqtan úyreniwdi, til máselelerin túrli ilimler jetiskenliklerin, usılların qollanıw arqalı túsiniw múmkin ekenligin kóremiz. Onıń ústine tilge baylanıslı kópshilik máseleler tek ǵana til ilimi tárepinen úyrenilip qoyılmastan, basqa da sáykes ilimler tárepinen bahalanadı. Máselen sóylew sesleriniń jasalıwı, jasalıw ornı, usılı, klassifikaciyası usaǵan máseleler fizika hám fiziologiya ilimleriniń járdemi menen ǵana múmkin. Al sóz hám gápler ańlatılatuǵın hár qanday mánilik túrli reńker /ottenoklar/ ózgeshelikler adamnıń qabıl etiw processlerine tásir etiwshi psixologiyalıq faktorlar menen baylanıslı bolıp keledi. Bul jaǵday bul faktorlarǵa psixologiya ilimi kóz-qarasınan baha beriwdi de talap etedi. Til bilimi tariyxınıń

maǵlıwmatları, ilimiy ádebiyatlar, ondaǵı tradiciyalıq qatnaslar, ásirese filosofiya, logika, psixologiya tariyx ádebiyattanıw ilimleri menen al sońǵı baylanıslar dál anıq hám texnikalıq ilimlerdi óz ishine alatuǵınlıǵın kórsetedi.

Til bilimine kirispe kursınıń aldında eń birinshi gezekte ulıwma til biliminde baslı problemalar bolǵan til, onıń tabiyatı hám mánisi, xızmeti haqqında qısqasha sóz wazıypası turadı. Til haqqında jámiyetlik qublıs, adamlar arasındaǵı eń áhmiyetli qatnas quralı sıpatında tártiplenedi.

Tildiń jámiyetlik áhmiyeti, tildiń klaslıq emes, ulıwma xalıqlıq xarakteri anıqlanadı.

Til bilimine kirispe kursı tildiń ishki qurlısına baylanıslı máseleler tuwralı teoriyalıq baǵdar beriwge ayrıqsha kewil bóldi.

Bul til iliminiń ishki tarawları bolǵan fonetikaǵa hám fonologiyaǵa, leksikologiyaǵa, grammatikaǵa arnalǵan bólimlerde bayan etiledi.

Til arqalı qatnastıń eki túrde awız eki túrde hám jazba túrde iske asıwı til biliminde jazıw hám orfografiyaǵa baylanıslı problemalardı izertlewdi de baslı aspektlerdiń biri sıpatında bahalawǵa sebepshi. Sonlıqtan jazıwdıń áhmiyeti payda bolıwı, túrleri, tariyxı hám transkripciyası haqqındaǵı másele de kursta obzorlı /sholıw/ xarakterde sóz etiledi.

Bunnan basqa da tildiń payda bolıwı rawajlanıwı, til hám tariyx, til qurılısındaǵı tariyxıy ózgerisler, tillerdiń tuwıslıq hám morfologiyalıq belgilerine qaray klassifikaciyalanıwı áhmiyetli problemalardan esaplanadı. Sonlıqtan til bilimine kirispe kursında usı máseleler boyınsha da dáslepki maǵlıwmatlardı beriw kózde tutıladı. Solay etip ulıwma til biliminiń baslı problemaları tuwralı dáslepki ilimiy-teoriyalıq maǵlıwmatlardı úyreniw til bilim bilim tiykarları pániniń tiykarǵı wazıypası. Adamzat jámiyetin payda etken til ásirler boyı rawajlanıp, házir jer sharında óziniń túrli kórinislerine iye boldı, sońǵı dereklerge qaraǵanda dúńyadaǵı tillerdiń sanı 4-5 mıńǵa jetedi. Bulardıń barlıǵı da ulıwma til degen uǵımdı quraydı. Qanday kóriniske iye bolmasın, barlıǵı da -til. Al usı tildiń tábiyatı, mánisi hám xızmeti haqqında ne aytıw múmkinW Adamnıń payda bolıwı menen til, tildiń payda bolıwı menen adamzat jámiyeti dóredi deymiz. Al tildi tabiyǵıy qubılıs dep túsiniwge bolamaW joq, til adamǵa pitken tábiyǵıy qubılıs emes. Til - jámiyetlik qubılıs, ol jámiyette jasaydı, adamzat jámiyetiniń adamlardıń biribiri menen qatnasıwı zárúrliginen payda bolǵan.

Til bul udayı ózgerisler enip, rawajlanıp baratuǵın jámiyetlik qubılıs. Onıń ózgeriwi hám rawajlanıwı eń birinshi gezekte tildiń sózlik sostavındaǵı ózgerislerde kórinedi. Xalıqtıń ekonomikalıq siyasiy hám mádeniy turmısınıń rawajlanıwına baylanıslı tildiń sózlik sostavına jańa túsiniklerdi bildiretuǵın jańa sózler etip otıradı, geypara sózlerdiń mánisi keńeyedi hám geypara sózler góneredi.

Til bilimi tariyxında tildi klasslıq qubılıs sıpatında shatastırıp nadurıs bahalawda boldı. Bul, álbette, tildiń jámiyetlik mánisin, sociallıq xızmetin payda bolıwı hám adamzat jámiyetindegi rolin túsinbewshilikten kelip shıqqan edi. Qaysı tariyxıy formaciya bolmasın barlıǵında da til kollektivlik dóretpe retinde sol kollektivke xızmet etip keldi. Máselen: Qaraqalpaqstan jaǵdayında hár qıylı sociallıq qatlamlardıń bir bólek tili, jarlı diyxanlardıń, sharwalardıń yamasa balıqshılardıń óz aldına tili bolǵan emes, barlıǵı da siyasiy materiallıq jaǵdayınan qaysı sociallıq qatlamǵa tiyisliligine qaramastan biri biri menen tek bir tilde, yaǵnıy qaraqalpaq tilde ǵana pikir alısadı. Mine, usı bir ǵana mısaldıń ózi tildiń klasslıq emes al ulıwma xalıqlıq xarakterin belgilew ushın dálil bola aladı.

Adam oyı til arqalı ekinshi birewge jetkeriledi. Demek bul processte oylaw qatnası da iske asıp otıradı. Til biliminde til hám oylaw olar arasındaǵı baylanıs problemasıtiykarǵı mashqalalardıń biri. Oylaw-ayrıqsha qurılǵan materiyanıń - miydiń joqarǵı, jemisi, obyektiv dúńyanıń uǵımlarda, pikirler, teoriyalar arqalı sáwleleniudiń aktiv processi. «Til degenimiz oydıń tikkeley shınlıǵı» demek, til-bul pikir alısıw, oydı ańlatıw quralı. Adamnıń oyı bul til arqalı tildegi sózler arqalı júzege shıǵadı, materiallıq formaǵa enedi, sonıń menen birge sóylewdi payda bolıwında tildiń xızmeti ayrıqsha.

Til, sóylew biziń oyımızdıń oylawımızdıń shárti. Til arqalı sóylew arqalı kóp jıllıq ásirler boyı dóretken dóretpeleri áwladtan áwladqa ótedi, saqlanıp keledi. Adamnıń oylawı sóylew arqalı, til arqalı bekkemlenedi. Bizdi qorshap turǵan zatlar menen qublıslar hám olardıń óz-ara qatnası adam sanasında hár qıylı formada sáwlelenedi. Olardıń júzege shıǵıwı til arqalı boladı. Uǵım, túsinik adam sanasında seslerdiń belgili bir kompleksi bolǵan sózler arqalı yadta qaladı. Sóz belgi yamasa bir zat yamasa qubılıs haqqındaǵı túsiniktiń adam sanasındaǵı materiallıq forması bolıp tabıladı. Sóz mazmun menen formanıń birliginen turadı.

Tildiń tanbalıq xarakterine ilimpazlar erteden kewil awdarǵan, atap aytqanda I. A. Boduen de Kurtene /1845-1929/, F. de Sossyur /1857-1913/ bular eń birinshi mártebe tanbalıq sózdi izertlegen. F.de Sossyur «Til degenimiz ideyanı bildiretuǵın tanbalardıń sisteması,demek onı jazıw menen gunelekler ushın jazılǵan álipbe menen,áskeriy tanbalar menen salıstırıuǵa boladı. Tańbalar sisteması retindegi til usı tanbalar sistemasınıń ishinde eń áhmiyetliregi» dep atap kórsetedi. . Tańbalar yaki belgiler haqqındaǵı ilimdi seiotiki dep ataydı. Semiotika adamlar tájiriybesine belgili barlıq tańbalardı,belgilerdi úyretedi.Olardı ulıwma eki toparǵa bóledi: tábiyǵıy tańbalar /belgiler/ ,ham jasalma tańbalar /belgiler/. Jasalma tańbalar adamlar tárepinenkelisilgen boladı.

Til biliminde tildiń tolıq tańbalar sistemasında tolıq tańba sıpatında gáp, al tiykarǵı tańba sıpatında sóz tanıladı sóz tilden tısqarı sociallıq informaciyanı beriwde belgili bir uǵımnıń simvolı.

Tolıq tańba arqalı jasalatuǵın ham ańlatılatuǵın mazmundı payda etiwde tiykarǵı birlik

boladı.

Tildiń tańbalıq qásiyetin anıqlaw hám biliw soǵan sáykes tildiń ishki hám sırtqı qurılısına materiallıq hám ideallıq táreplerin tolıǵıraq úyreniwge múmkinshilik beredi. Til tańbaları turaqlı sistema sıpatında jasaydı. Kollektiv sanasında dástúriy qabıl etilgen,qáliplesken, ol adamlardıń sociallıq turmısınıń talabına, jámiyetlik talapqa qaray ózgerislerdi qabıl etedi hám rawajlanadı.

1.Til biliminiń tarawları.

2.Til degen ne

3.Til biliminiń qurılıslıq komponentleri.

4.Til biliminiń basqa ilimler menen baylanısı.

5.Til biliminiń basqa ilimler sistemasındaǵı ornı.

6.Til bilimine kirispe pániniń tiykarǵı uazıypası.

7.Tildiń jámiyettegi xızmeti.

8.Tildiń tańbalıq tiykarı.

9 . Til biliminde qollanılatuǵın metodlar.

ÁD E B I YA T L A R :

1.Berdimuratov E., Dauletov A.-Til bilimine kirispe. Nókis 1988.

2.Xoshanov B. X. - Vvedenie v yazıkoznanie. Nukus 1994 g.

3.Koduxov V. I. - Vvedenie v yazıkoznanie. Moskva 1979 g.

4.Reformackiy A. A. - Vvedenie v yazıkoznanie. Moskva 1967 g.

Til - jámiyetlik qubılıs.

J O B A

1.Til hám jámiyet.

2.Tildiń tiykarǵı xızmetleri (funkciyaları).

3.Tildiń ulıwma xalıqlıq sıpatı.

4.Til hám oylaw.

5.Til hám sóylew

Til biliminiń eń tiykarǵı máseleleriniń biri-tildiń tábiyatı, mánisi hám xızmeti haqqındaǵı másele. Bul másele filosoflardı da,psixologlardı da, leksiklerdi de, tábiyat ilimleri wákillerinde qızıqtırıp keldi.

Adamzat jámiyetiniń payda etken til ásirler dawamında rawajlanıp, házir jer sharında óziniń túrli kórinislerine iye boldı.Sońǵı dereklerge qaraǵanda dúńyadaǵı tillerdiń sanı 5 mıńǵa jetedi. Adamnıń payda bolıwı menen til, tildiń payda bolıwı menen adamzat jámiyeti dóredi. Til adamzat jámiyetinde qatnas quralı, sóylesiw, pikir alısıw quralı retinde payda boldı.

Til menen jámiyet óz-ara tıǵız baylanıslı. Tilsiz hesh bir jámiyet ómir súre almaydı. Til joq jerde adamlardıń jámiyette birlesip miynet etiwi, jámiyetlik óndiristi shólkemlestiriw onı rawajlandırıwı múmkin emes. Demek, jámiyettiń ómir súriwi, adamlardıń birlesip miynet etiwi ushın qatnas quralı, pikir alısıwdıń quralı-tildiń bolıwı shárt. Tli tek jámiyet bar jerde ǵana ómir súredi. Jámiyettiń ómir súriwi ushın adamlardıń birlesip miynet etiwi ushın til qanday zárúr bolsa, tildiń ómir súriwi ushın da jámiyet te sonday zárúr.

Sonıń menen birge tilge anıqlama beriwde eń aldı menen onıń jámiyettegi adamlardıń qatnas quralı bolıw xızmeti esapqa alınadı. Til tek qatnas quralı ǵana emes sonıń menen birge oylawdıń, oydıń jarıqqa shıǵıwınıń da quralı. Adamnıń oyı tili arqalı, tildegi sózler menen gápler arqalı aytılıp, belgili boladı. Oy hám onıń mazmunı til arqalı kórinip, sol arqalı túsiniledi (uǵınıladı). Demek oylaw menen til bir-biri menen tıǵız baylanısta boladı.

Tildiń qatnas quralı bolıw xızmeti menen oylawdıń quralı bolıw xızmetine qosa jáne de xızmetleri bar: ol-ekspressivli xızmet. Tildiń ekspressivli xızmeti dep onıń (tildiń) adamnıń subektiv, qatnasın, sezimi menen emociyasın bildiriw xızmetke aytamız. Tildiń ekspressivli xızmetiniń ondaǵı emocional-ekspressivli qurallar menen usıllardıń oydı kórkemlep, obrazlı etip jetkeriwde, ásirese kórkem ádebiyatta áhemiyeti kúshli.

Til qatnas quralı retinde jámiyet aǵzalarınıń bárine birdey xızmet etedi, bárine ortaq boladı. Yaǵnıy til óziniń rawajlanıw barısında meyli ol xalıq tili bolsın yamasa millet tili bolsın, ol klasslıq emes, jámiyettegi adamlardıń qatnas quralı retinde ulıwma xalıqlıq til boladı.

Til jámiyetlik qubılıs sıpatında jámiyetlik sananı ańlatıw uqıplılıǵına iye. Al jámiyetlik sana jeke adamnıń jemisi emes, jámiyetlik. Obyektiv shınlıqtaǵı predmetler, háreketler obyektiv túrde bir adam tárepinen emes adamlar jámááti tárepinen qabıl etiledi, bul uǵıw ulıwma xılıqlıq, jámiyetlik sıpatqa iye. Olay bolmaǵanda adamlardıń biri-biri menen pikir alısıwı, miynet etiwi, materiallıq hám mádeniy baylıqlardı dóretiwi múmkin emes. Buǵan adamzat, jámiyetshilik payda bolıwı hám rawajlanıwı, tariyxıy jámiyetlik formaciyalar, onda tildiń xızmeti tiykarǵı dálil bola aladı.

Ulıwma xalıqlıq sıpat tildiń ishki qurılısına da tán. Máselen, tildiń sózlik quramı grammatikalıq quramı sol tilde sóylewshi pútkil jámáát ushın ortaq, hámmege birdey túsinikli, hámmege ulıwma ortaq túrde túsiniledi hám paydalanıladı. Máselen, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı adam bar, kel, otır usaǵan sózler ańlatatuǵın mánileri barlıq qaraqalpaq tilinde sóylewshi adamlar ushın ortaq, kóplik máni dóretiwshi - lar, ler affiksiniń xızmeti, qollanılıwı hámme ushın birdey tradiciyalıq tariyxıy norma sıpatında qabıl etilgen hám qáliplesken t.b. Olar obyektiv til norma sıpatında ulıwma xalıqlıq xarakterge iye.

Tilde adamlardıń sociallıq, kásiplik ortalıǵına baylanıslı anaw ya mınaw dárejede ózgesheliklerdiń kórinetuǵınlıǵı belgili. Máselen, medicina tarawında islewshi kásip iyeleri tárepinen kúndelikli miynet etiw processinde keń qollanılatuǵın inyekciya, onkolog, terapevt, vakcina usaǵan terminler basqa kásip iyelerine keńnen tanıs emes, qollanıw órisi jaǵınan olar sheklengen xarakterge iye. Basqa ilimler, kásipler tarawında arnawlı túrde paydalanılatuǵın leksikalıq elementler tuwralı da sonı aytıw múmkin. Degen menen bulardıń barlıǵı da adamlardıń intelektuallıq rawajlanıw jaǵdayına, shuǵıllanıwına sáykes keń qollanıwshılıq múmkinshiligine iye bolıwı múmkin.

Kórkem sóz sheberleri de, ilim ǵayratkerleri de, mádeniyat iskerleri hám taǵı basqalar da ulıuma xalıqlıq tilden paydalanadı, sol arqalı pikir alısadı. Kórkem hám ilimiy shıǵarmalar dóretedi. Olar ulıwma xalıqlıq tilden óz dóretpeleriniń talabına qarap, janrlıq ózgesheliklerge say paydalanadı. Tildegi potenciallıq múmkinshilikleri sheksiz, bul onıń barlıq tárepine - sózlik quramına da semeantikasına da, grammatikalıq qurılısına da tán. Kórkem sóz sheberi mine usı potenciallıq sheksiz til baylıǵın eń kerekli orında qollanıwǵa umtıladı. Sonıń nátiyjesinde tildiń, til baylıqlarınıń ele de keń sırların ashıwǵa sebepshi boladı. Bul ádebiy til normalarınıń jetilisiwine, taǵı da rawajlanıwına belgili dárejede tásir etedi. Sonlıqtan da, máselen rus ádebiy tili tariyxında

A. S. Pushkinniń, ózbek ádebiy tili tariyxında Nawayınıń, qazaq ádebiy tili

tariyxında Abaydıń, túrkmen ádebiy tili tariyxında Maqtumqulınıń, qaraqalpaq ádebiy tilitariyxında Berdaqtıń. Olar dóretken ájayıp miyraslardıń áhemiyetine orınlı baha beremiz.

Solay etip til xalıq dóretpesi, ol klasslıq emes, al ulıwma xalıqlıq sıpatqa iye.

Til hám oylaw.

Adam óziniń oyın basqa birewge til arqalı aytıp jetkeredi. Tıńlawshıda sóylewshiniń oyın til arqalı túsinedi. . Lengvistikalıq ádebiyatlarda til oylaw, sana degen terminler, olardıń mánileri baylanısı, ózgeshelikleri tuwralı teoriyalıq anıqlamalar menen pikirler aytılıp kiyatır. Sana hám oylaw degen pikirler, bazı bir jaǵdaylarda mániles bolǵanı menen, olar birdey mazmundı, birdey mánini ańlatpaydı. Sana termini kóz-qaraslar, isenimler sisteması, dúńyanı tanıw degen mánilerinen tısqarı taǵı da eki mánide paydalanıw múmkin: 1) adamnıń dúńyanı pikirler, sezimler, erk, haljaǵdaylar da formalarında sáwlelendiriw uqıplılıǵı mánisinde 2) turmıstıń usı formalarda sáykesleniw processi mánisinde. Al oylaw bolsa birinshiden, shınlıqtı uǵım, pikir hám juwmaq túrinde sáwlelendiriw uqıplılıǵı, ekinshiden, usı processtiń sol formalar túrinde sáwleleniwi degendi bildiredi.

Til biliminde til hám oylaw, olar arasındaǵı baylanıs máselesi-tiykarǵı máselelerdiń biri. Oylaw-ayrıqsha qurılǵan materiyanıń-miydiń joqarǵı jemisi obyektiv dúńyanıń uǵımlarda pikirler teoriyalar arqalı sáwleleniwi. Oylaw da óziniń payda bolıw ózgesheligi, xızmet etiw usılı hám nátiyjesi jaǵınan jámiyetlik dóretpe bolıp tabıladı. Bul adamlarǵa ǵana tán miynet etiw hám sóylew iskerligi menen tıǵız baylanısta ómir súredi. Sonlıqtan adamdaǵı oylaw, sóylew iskerligi menen bekkem baylanısıp iske asadı hám onıń nátiyjesi tilde kórinedi. Oylaw processiniń juwmaǵı anaw ya mınaw pikir túrinde beriledi. Oylawdı adamnıń oy pikir júrgiziw, juwmaqlaw, bahalaw iskerligi deytuǵın bolsaq, onda til - oylawdıń tiykarǵı quralı, sananı materiallastırıwshı, ańlatıwshı bolıp tabıladı. Til de, oylaw da ayrıqsha materiyanıń miydiń dóretpesi bolıwı menen qatar, ekewide sociallıq mánige iye, sociallıq xızmet atqaradı. Degen menen bular ekewi birdey emes, al, kerisinshe sáykes ayrıqshalıqlarına, formalarına, kategoriyalarına, birliklerine iye. Oylaw arqalı biz obyektiv shınlıqtaǵı predmetler háreketler haqqındaǵı uǵımǵa, bilimge iye bolamız, al til bolsa sol uǵımdı, pikirdi, bilimdi qáliplestiredi, ekinshi birewge jetkeriwde qatnastı támiyin etedi. Oylawdıń tiykarǵı birligi uǵım bolsa, tildiń tiykarǵı birligi-sóz. Uǵım predmetler, háreketlerdiń eń sıpatlı bolǵan belgileriniń jıynaǵı bolsa, sóz sol uǵımdı qáliplestiriwshi, ańlatıwshı bolıp tabıladı.

Til hám oylawdıń óz-ara baylanısın, birligin anıqlawda ataqlı fiziolog A.L.Pavlovtıń eki, signallar sisteması haqqındaǵı teoriyası ayrıqsha áhemiyetke iye. Pavlov teoriyası boyınsha bizdi qorshaǵan obyektiv shınlıqtan predmetler menen qubılıslar seziw organlarımızǵa tásir etip,

birinshi signallıq sistemanı qurasa, ulıwmalastırılǵan oylawdıń payda bolıwı hám ómir súriwi usılı sıpatında dóregen til ekinshi signallıq sistema, yaǵnıy signallar signalı boladı. Sonlıqtan ol tek

ǵana sóz bizdi adam etkenin atap kórsetedi. Bul nárse til menen oylawdıń ǵárezliligin, baylanısın ańlatadı.

Til oylawdıń quralı sıpatında shınlıqtı tanıtıwshılıq al qatnas quralı sıpatında kommunikativlik xızmetti atqaradı. Sonday-aq onda ekspressivlik sıpat ta bar. Til arqalı tek tanıp, pikirlesip, qoymastan sonıń menen birge onda aytıwshınıń da, tıńlawshınıń da sezimlerine tásir ekinshi mánilik boyawlardı máselen kótermelewshi kemsitiwshi hám t.b. ańlatıw múmkin. Bul tildiń materiallıq qurılısında sáykes semantikalıq, grammatikalıq, stilistikalıq kórsetkishler arqalı ańlatıladı. . Demek, til hám oylaw bir-biri menen bekkem baylanısta, ǵárezsizlikte, birlikte ǵana emes sonıń menen birge olar ózleriniń mánisi, qurılısı sostav elementleri jaǵınan, sondayaq specifikalıq rawajlanıw nızamları boyınsha da ózgesheliklerge iye.

Til hám sóylew.

Til biliminde til hám onıń jeke iske asıwı yaǵnıy sóylew, sóylew iskerligi processi haqqında máselege de ayrıqsha áhemiyet beriledi.

Sóylew ilimiy termin sıpatında aytıw yamasa qabarlaw degen tar mánide ǵana emes, al konkret jaǵday da til arqalı óz-ara qatnastıń jeke iske asıwı, yaǵnıy hár bir jámáát aǵzasınıń tilden paydalanıw processi degendi ańlatadı.

Kúndelikli til praktikasındaǵı faktler, tildiń ulıwmalıǵın, al sóylewdiń jeke xarakterinen derek beredi. Sonlıqtan da til ulıwma, al sóylew-tildiń konkret jaǵdaydaǵı iske asıwı dep qaraladı.

Til biliminde tildi oy pikir, sezimler hal jaǵdaylarda tikkeley emes, ulıwmalastırıp, adamlardıń bir-biri menen qatnasın támiyn etiw ushın xızmet etetuǵın materiallıq birlikler sisteması dep ataydı. Al, sólew bolsa konkret jaǵdayda konkret mazmunǵa sáykes, tildiń iske asıwı yamasa qollanıwı bolıp tabıladı.

Hár qanday sóylew, meyli ol jazba yaki awızsha formada bolsın, meyli monolog ya dialog túrinde iske assın barlıq uaqıtta ulıwma xalıqlıq qáliplesken belgili bir tradiciyaǵa, normaǵa, qaǵıydalarǵa tiykarlanadı. Til de,sóylew de sociallıq jámiyetlik mánige iye.

Sóylew iskerligin oǵada aktiv process dep tenıw kerek boladı. Ol tildiń ápiwayı iske asıwı emes, kerisinshe, tvorchestvolıq aktiv iske asıwı sólew processinde aytıwshı hám tıńlawshı qatnasadı, aytıwshı bir nárse haqqında xabarlaydı da, tıńlawshı sol xabardı qabıl etedi.

Barlıq jaǵdayda da, sóylew tildiń adamlar sanasında qáliplesken normaları hám qaǵıydaları tiykarında ámeliy jaqtan iske asıp otıradı. Sóylew processinde onıń múmkinshilik baylıqları, sırları ashılıp otıradı.

Sóylew arqalı qatnas jasaw bılay qaraǵanda ańsattay kórinedi. Al, eger tereńirek oylap qarasaq, sóylew aktı júdá quramalı qubılıs.

Sóylew háreketi sóylew aǵzalarınıń artikulyaciyaları arqalı payda bolıp, hawa tolqını arqalı qulaqqa esitiledi. Sóylew háreketi aytıw, qabıl etiw,túsiniw sıyaqlı úsh bólimnen turadı.

Sóylewshiniń aytqanları artikulyaciyalıq jıyıntıq boladı da, al tıńlawshınıń esitetuǵınları akustikalıq jıyıntıq boladı.

Sóylew degenimiz-til arqalı qatnas jasaw processinde óz oyın basqalarǵa bildiriw, basqanıń oyın biliw maqsetinde qollanıw arqalı boladı jáne til zańlıqlarına,til normalarına baǵınadı. Til hám sóylew bir-biri menen ajıralmas birlikte. Tilsiz sóylew joq,sóylew joq jerde tilde joq.

Tillik elementler (ses, morfema, sóz, gáp) jámiyet aǵzalarına ózleriniń oyın, sezimlerin bildiriw ushın kerek.

Til menen sóylewdiń bir emesligin, bulardıń arasında ayırmashılıqtıń bar ekenliginalımlar erteden-aq aytqan. XIX ásirde ómir súrgen V.Gumbold, G.Shteyintal,G.Shuxardt sıyaqlı alımlar sóylew menen tildiń bir nárse emesligin aytıp ketken.Til hám sóylewdi eki másele etip qaraw kerekligin ilimiy jaqtan eń dáslep dáliylep bergen F.de Sossyur dep tanıymız.F.de Sossyur til bilimin til lingvistikası, sóylew lingvistikası dep eki tarawǵa bóledi. Til lingvistikasınıń obekti-til, til-individumǵa tán emes, sociallıq qubılıs, al sóylew lingvistikasınegizgi emes, al kómekshi nárse, onıń obekti -sóylew háreketiniń individuallıq tárepleri, oltaza psixofizikalıq pán, bul-eki pán óz-ara tıǵız baylanıslı. Til sóylew túsinikli bolıw ushınjáne onıń barlıq háreketi jarıqqa shıǵarıw ushın kerek, al sóylew tildiń qáliplesiwi ushın

kerek-dep túsiniledi.

F.de Sossyur sóylew háreketi degen terminde de qollanıladı. Onıń pikiri boyınsha til hám sóylew-sóylew háreketiniń eki tarawı eki jaǵı. Ol «Til-sóylew hárekettiń - bir bólegi, haqıyqıy mazmunǵa iye bólegi ǵana» - dep jazadı.

Kúndelikli til praktikasındaǵı faktler tilden ulıwmalıqtı, al sóylewdiń jeke sıpatqa iye ekenliginen derek beredi. Barlıq jaǵdayda da sóylew tildiń adamlar sanasında qáliplesken normaları menen qaǵıydaları tiykarında ámeliy jaqtan iske asıp otıradı. Yaǵnıy, sóylew processinde til qurılısınıń jámáát sanasında qáliplesken úlgilerine, qaǵıydalarına tiykarlanadı. Buǵan kúndelik sóylew praktikasında kórinetuǵın dál, mazmunlı, obrazlı, tásirli sóylewfaktleri tolıq dálil bola aladı.

Tildiń tańbalıq sıpatı.

Tildiń tańbalıq sıpatı onıń eń tiykarǵı ózgesheliklerinen esaplanadı. Sonlıqtan filosoflar menen lingvistler bul máselege erteden-aq názer awdarıp keldi. Tildiń tańbalıq sıpatı ásirese