Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 71 -

tiykarǵı orındı iyeleydi. Ol baylardı, xanlardı, ruwxanıylardı ádep-ikramsızlıǵı ushın áshkaralaydı. Ásirese ol bul dúnyanıń qızıǵınan waz keshiwdi júdá áshkaralaydı. Adamnıń qádir-qımbatı, adamgershiligi, onıń xalıq penen birge jasawında. Jaqsılıq, oyshıldıń pikirinshe, bul miynet adamına adamgershilikli qatnas, jarlı, ash-jalańashlarǵa járdem, xalıqtıń sawatlanıwı. Jaqsılıq hám wazıypa, ar-namıs h. t. b tıǵız baylanıslı. Ol óziniń qosılarında túrkmen qáwimlerin, ruwların birigiwge shaqıradı. Dóretpeleri gumanistlik, ulıwma adamzatlıq ideyalarǵa tolı.

- 72 -

Choqan Valixanov (1835-1865 j.)

Alım, demokrat, aǵartıwshı Sultan Shıńǵıs Valixanovtıń semyasında tuwılǵan. Omsk kadet korpusında oqıdı. Ilimlerdi úyrendi, anglichan, franсuz tillerin úyrendi. Korpustı pitkerip Batıs Sibir gubernatorınıń adyudantı boladı. Ol kóp sayaxatta boladı. Komissiyanıń quramında Qırǵızlardıń ishinde bolıp, awızeki xalıq dóretiwshiligin izertleydi. Manas» penen tanısadı. Orıs-qıtay sawdası boyınsha Kulja qalasında sóylesiwlerge qatnasadı. Orıs húkimetiniń tapsırması boyınsha Shıǵıs Túrkstanda isleydi. Peterburgta ilimiy-izertlew menen shuǵıllanıp, Qazaqstanda folklordı jıynaydı. Sud reformasında aktiv qatnasadı.

Onıń tiykarǵı miynetleri: «Íssıq kól kúndeligi», Saxaradaǵı musılmanshılıq», Qırǵız shejiresi», Djungariya ocherkleri», Sud reforması boyınsha jazbaları», Abılay», Qıtay imperiyasınıń Batıs úlkesi hám Qulja qalası» h.t.b.

Ruwxanıylıqtı, onıń fanatizmin kritikalaydı. Ch. Valixanovtıń filosofiyalıq dúnyaǵa kóz-qarasları belgili dárejede materialistlik xarakterge iye. Onıń pikirinshe hár túrli materiallıq qubılıslar óz nızamları menen rawajlanadı. Dúnyanıń qubılısları arasında sebepli baylanıs bar.

Tábiyat hám jámiyettiń rawajlanıw nızamların biliw sawatlı adamǵa ǵana qolaylı. Soсiallıq kóz-qaraslarında jámiyettiń nızamların moyınlaydı. Onıń pikirinshe, tariyxıy proсess rawajlanıwdıń óz nızamlarına baǵınǵan. Valixanov óz xalqınıń uqıbına isendi. Onıń pikirinshe, qazaqlardıń ásirler boyı artta qalıwı, olar jasaǵan geografiyalıq sferaǵa emes, al olardıń qáwimlik organizmi menen» baylanıslı.

Mukimi (Muxammed Amin Xodja- 1851-1903 j.)

Oyshıl, xalıq shayırı-satirigi. Ol diyxanlardıń hám xalıq jarlılarınıń mápin sáwlelendirdi. Sonıń ushın hám onıń shıǵarmaları haqıyqatlıǵı hám reallıǵı menen ayrılıp turadı.

Mukimi asketizmdi maqullamadı. Ilimdi, ónerdi úyreniwge shaqırıp, nadan mollalardı sınǵa alıp, zulımlıqqa, bassınıwshılıqqa qarsı gúresti. Óziniń Jańa bolǵan bay», Veksel» h. t. b shıǵarmalarında Mukimi óz dáwiriniń realistlik kartinasın dóretti, ezilgen xalıqtıń tiplik portretin sáwlelendirdi. Ol ózi jasaǵan jámiyette hár túrli soсiallıq toparlar arasında ótkir qarama-qarsılıqlar bar ekenligin túsindi. Biraq Muqimi bul qatnaslardı jańaları menen almastırıw tuwralı aytpadı. Aǵartıwshılıqtıń iskerligi ózbek xalqınıń tariyxında úlken rolge iye boldı.

Aǵartıwshılıqtıń dáslepkilerinen biri Axmad Donish (1827-1897j.).

Axmad Donishtiń haqıyqıy atı Axmed Maxdum. Ol Buxaranıń ekonomikalıq-soсiallıq siyasiy jaqtan biraz artta qalǵanlıǵın anıǵıraq sezip, onı qayta qurıwda jol izlegenlerden esaplanadı. Bul boyınsha tiykarǵı qural, onıń pikirinshe, aǵartıwshılıq, ilimge, mádeniyatqa erisiw. Dúnyawıy bilimlerdi taratıw.

Filosofiyalıq kóz-qaraslarında idealistlik poziсiyada turıw menen birge, sol dáwir ushın biraz progressivli xarakterge iye stixiyalı-materialistlik ideyalardı aytadı. Ol dúnyanıń tanıp biliw múmkinshiligin maqullap, mısal sıpatında kúnniń tutılıwın aldın-ala boljawdı keltiredi.

Óz xalqı ushın progresske, bilimge, aǵartıwǵa jol ashıw isi Furqattıń (1858-1909j.) dóretiwshiligine hám tán. Onıń aǵartıwshılıq oylarınıń qáliplesiwinde Evropa mádeniyatı menen onıń tanıslıǵı úlken rol oynadı.

Ол илин халыqqа хызнет етиwи керек деди. Узимиń шыǵарналарымда феодаллыq хамлыq дъзинге жек куриwшилик пемем qарады.

XIX-ásirdiń ekinshi yarımındaǵı Qırǵızıstannıń jámiyetlik-siyasiy oyı ushın xalıq aqınlarınıń dóretiwshiligi úlken rolge iye boldı. Olardıń biri Toqtoǵul Satılǵanov (18641933j.) jarlı semyadan shıqqan. Onıń jámiyetlik-siyasiy, filosofiyalıq kóz-qaraslarınıń rawajlanıwında úlken rol Sibirde súrginde bolıwı oynadı.

Toqtoǵul Satılǵanov ushın tábiyat qubılısları tuwralı sada-materialistlik kóz-qaras tiyisli. Suwdıń aǵısı, báhárdiń keliwi, baǵdıń gúllewi h.t.b. Bul ózgerislerdiń barlıǵı ózi menen ózi boladı. Ol óziniń qosıqlarında musılman ruwxanıyların sınǵa aladı.

-73 -

T.Satılǵanovtıń dóretiwshiliginiń kóp bólegin etikalıq máseleler iyeleydi. Miynet súygishlik, hadallıq, ar-namıs, kishipeyillik h.t.b. ulıǵlanadı.

4-tema. Evropada orta ásirler filosofiyası. Evropada oyanıw dáwiri filosofiyası. Jańa dáwir filosofiyası. Nemeс klassikalıq filosofiyası

Joba

1.Orta ásirler filosofiyasınıń teoсentristlik xarakteri.

2.Orta ásirler filosofiyasında quday, tábiyat, adam probleması.

3.Nominalizm hám realizm máselesi.

4.Oyanıw dáwiriniń xarakterli belgileri.

5.Antropoсentrizm hám oyanıw dáuiri filosofiyasınıń joqarǵı gumanizmi.

6.N. Kuzanskiy, D. Brunonıń dialektikası hám naturfilosofiyalıq kóz-qarasları.

7.N. Kopernik táliymatında dúnyanı hám álemniń dúzilisin jańasha túsiniw.

8 Jana dáwir filosofiyası jer-júzlik filosofiyanıń rawajlanıwındaǵı jańa sapalı basqısh sıpatında.

9.XVII -ásir anglichan filosofiyası

10.XVIII-ásir franсuz materializmi. Bilimlendiriw filosofiyasınıń tiykarǵı belgileri.

11.Nemeс klassikalıq filosofiyası. Kant, Fixte, Shelling

Gegeldiń filosofiyası

12.Feyerbaxtıń antropologiyalıq materializmi.

ÁDEBIYATLAR

Istoriya filosofii v kratkom izlojenii. Moskva. 1991. Yu. Borgosh, Foma Akvinskiy. Moskva. 1975.

I. Raximov. Falsafa. Toshkent. 1998. Osnovı filosofii. Toshkent. 1998. Falsafa. T. 1999.

Sokolov V. V. Evropeyskaya filosofiya XV-XVII vekov. M. 1984. Istoriya filosofii v kratkom izlojenii. M. 1991.

Asmus V. F. Immanuil Kant. M. 1973.

Kuzneсov V. N. Zapadno-Evropeyskaya filosofiya XVIII v. M. 1986. Istoriya dialektiki (Nemeсkaya klassicheskaya filosofiya). M. 1971.

Eger grek filosofiyası antiklik qul iyelewshilik jámiyettiń negizinde payda bolǵan bolsa, orta ásirlik filosofiyalıq oy feodalizm dáwirine (V-XV ásirler) tiyisli. Biraq máseleni bulay kóz aldımızǵa elesletiw, bir jámiyetlik ukladtan ekinshisine ótiw birden bolǵanday etiw nadurıs. Aqırı, jámiyettiń jańa tipiniń qáliplesiwi biraz uzaq proсess.

Ádette orta ásirdiń basın Batıs Rim imperiyasınıń (476-jıl) qulawı menen baylanıstıradı. Bul shártli ǵana, aqırı Rimdi jeńip alıw bul dáwirdiń birden soсiallıq hám ekonomikalıq qatnasıqların, turmıslıq ukladların hám diniy isenim hám filosofiyalıq táliymatların hám ózgerte almaydı. Orta ásirlik mádeniyattıń qáliplesiwi, jańa ásirdegi diniy isenimler hám filosofialıq oylawdıń qáliplesiw dáwirin biziń eramızdıń I-IV-ásirleri aralıǵı sıpatında atasa durıs boladı. Bul bir neshshe júz jıllıqlar arasında eski negizde ósip shıqqan stoikler, epiqurshılar, neoplatonikler, sonday-aq qáliplesip atırǵan jańa dinniń hám jańa oydıń aralıǵında qarsılasıwlar, baqtalaslıq dáwir. Bul sońınan orta ásirlik teologiya menen filosofiyanıń arasındaǵı ara-qatnastı ańlatadı. Bul boyınsha xristianlıq oy antiklik filosofiyanıń jetiskenliklerin, ásirese neaplatonizmniń hám stoiсizmniń jetiskenliklerin qosıp alıp, olardı jat kontekstke qosıwǵa umtıldı.

- 74 -

Grek filosofiyası kóp qudaylık penen (politeizm) baylanıslı boldı. Onıń táliymatlarınıń kóp túrliligine qaramastan, ol kosmologiyalıq xarakterge iye boldı. Sebebi hámme nárseni óz ishine alǵan tutaslıq (oǵan adam hám kiredi) tábiyat boldı.

Orta ásirler filosofiyasınıń tamırları dindegi bir qudaylıqta (monoteizm). Bunday dinge iudaizm, xristian hám musılman dinleri kiredi. Olar menen hám evropalıq hám arab orta ásir filosofiyasınıń rawajlanıwı baylanıslı. Orta ásirlik oylaw tiykarınan teoсentristlikke iye. Bunıń mánisi barlıq nárseni belgileytuǵın tábiyat emes, al quday.

Xristianlıq monoteizmniń tiykarında eki áhmiyetli prinсip bar. Olar diniy mifologiyalıq sanaǵa hám sáykes filosofiyalıq oylawdıń yazıcheskiy dúnyasına jat: dóretiw hám ashıǵın aytıw. Ekewi de bir-biri menen tıǵız baylanıslı, sebebi birlikli qudaydı ǵana esapqa aladı. Dóretiw ideyası orta ásirlik ontologiyanıń tiykarında bolsa, ashıǵın aytıw ideyası biliw tuwralı táliymattıń tiykarın quraydı. Usıdan orta ásirlik filosofiyanıń teologiyadan, al barlıq orta ásirlik institutlardıń сerkovtan ǵárezliligi.

Tábiyat hám adam qudaydıń dóretpesi sıpatında.

Xristianlıq dogmatqa sáykes, quday dúnyanı joqtan jasap, óziniń erkin aktın jasadı. Qudaylıq ǵalaba qúdiret dúnyanıń bolmısın hárqashan saqlawǵa qollap quwatlawdı

dawam ettiredi. Bunday dúnyaǵa kóz-qaras kreaсionizm atamasına iye. Kreaсionizm degen latınsha sózinen alınǵan, dóretpe, jaratpa degendi ańlatadı.

Dóretiw tuwralı dogmat oraylıq tartıwdı tabiyattan tısqarı baslamaǵa alıp keledi. Antik qudaylar tabiyatqa tuwısqan bolsa, xristian quday tabiyattıń ustinde turadı. Sonıń ushın transсendent quday boladı hám bul jaǵınan Platon hám neoplatoniklerdiń juldızına uqsas.

Dóretiwshilik aktiv baslama tabiyattan, kosmostan alınadı hám qudayǵa beriledi. Orta ásirlik filosofiyada kosmos endigiden bılay basım kelip turǵan hám máńgi bolmıs emes kóp ǵana grek filosofları esaplaǵanday tiri hám janı bar pútin emes.

Kreaсionizmniń taǵı bir aqıbeti antik filosofiyaǵa tán qarama-qarsılıqlı baslamanıń - aktivlik hám passivliktiń dualizmin biykarlaw. Dualizmniń ornına monizm keledi. Bir ǵana absolyut baslama - quday bir, qalǵanları onıń dóretpesi. Quday menen onıń dóretpesiniń arası ótpeydihár túrli ontologiyalıq rangtiń eki reallıǵı. Basqasha aytqanda, haqıyqıy bolmısqa tek quday iye, oǵan antiklik filosoflar eńgizgen atributlar tiyisli. Ol máńgi ózgermeydi, basqa hesh nársege baǵınbaydı, pútkil hámmesiniń dáregi. Xristian filisofı Avgustin Blajennıy (354430) quday joqarı bolmıs, joqarı substanсiya, joqarı (materiallıq emes) forma, joqarı iygilik dep túsindiredi. Avgustin Blajennıy qudaydı bolmıs penen teńlestire otırıp, muqaddes jazıwǵa súyenedi. Vetxiy Zavette quday adamǵa ózi tuwralıÚ «Ya esm Sushiy» deydi. Quday tárepinen dórelgen dúnya ózgeredi, ótkinshilikke iye. Xristian qudayın tanıp biliw múmkin bolmasa hám, ol ózin adamǵa ashıp beredi, bul bibliyanıń muqaddes tekstleri arqalı boladı, al bunı túsiniw qudaydı biliwdiń tiykarǵı jolı.

Solay etip, dórelmegen qudaylıq bolmıs (yamasa bolmawdıń) tuwralı bilimdi tábiyattan tısqarı jol menen alıw múmkin hám bunday biliwdiń gilti iseniw. Bolmıstı orta ásirde túsiniw óziniń aforistlik sáwleleniwin bolmıs hám iygilik qaytarılması degen formulada sáwlelenedi.

Quday joqarı bolmıs hám iygilik hám ol tárepinen dóretilgenlerdiń hámmesinde bul tańba bar. Bunnan tezis: jamanlıq bolmıs emes, ol unamlı reallıq, tiykar emes. Máselen, shaytan orta ásirlik sana kóz qarasınan bolmıs bolıp kóringen bolmıs emes. Jamanlıq iygiliktiń, jaqsılıqtıń esabınan jasap, jaqsılıqtı esapqa almasada, onı joq etiw múmkinshiligine iye emes. Bul táliymatta orta ásirlik dúnyaǵa kóz qarastıń optimistligi kórinedi. Usı jaǵınan ol kesh ellinistlik filosofiyanıń kóńil-kúyinen, ásirese stoiсizm menen epikurshılıqtan ayrılıp turadı.

Xristianlıqtıń keńirek tarqalıwı menen ózleriniń dogmatların tastıyıqlawda ol antik dáwir filosofların hám paydalandı.

- 75 -

Solay etip, orta ásirlik oylaw hám dúnyaǵa kóz qarastı eki hár qıylı tradiсiya belgiledi. Birinshiden, xristianlıq ashıǵın aytıw hám ekinshiden, tiykarınan idealistlik varianttaǵı antiklik filosofiya boldı.

Orta ásirlik filosofiyada bolmıstı yamasa ómir suriwdi (ekzistenсiya) hám tiykardı

(essenсiya) ajıratıp qoyıw bar. Orta ásirdegi filosoflar hár bir zattı tanıwda tórt sorawǵa juwap beredi. á. Zat barmaW ǵ. ol neW q. ol qandayW ń. ol ne ushın barW Birinshi soraw ómir súriwdi tastıyıqlawdı talap etse, ekinshi hám sońǵıları zattıń tiykarın tastıyqlawdı talap etedi.

Boeсiy (ńh0-óǵńj.) bul túsinikke anıq juwap beredi. Onıń logika problemaların islewi orta ásirlik sxolastikanıń keleshektegi rawajlanıwına tásir etedi (sxolastika termini grektiń shkola, sxolastika-mektebiy filosofiya degen sózi).

Boeсiydıń pikirinshe, bolmıs (ómir súriw, jasaw-sushestvovanie) hám tiykar (sushnost) bir emes. Tek qudayda ǵana, ol ápiwayı substanсiya bolǵanlıqtan bolmıs hám tiykar sáykes keledi. Dórelgen zatlardı aytsaq, olardıń bolmısı hám tiykarı teń emes. Anaw ya mınaw tiykar ómir súriw, jasawǵa iye bolıwı ushın bolmısqa tiyisli bolıwı, qudaydıń erki menen jaralǵan bolıwı kerek.

Zattıń tiykarı onıń anıqlamasında, sol zattıń túsinigine aqıl-oy arqalı sáwlelenedi. Zattıń ómir súriwi tuwralı biz tájiriybeden, zatlar menen tikkeley kontakttan bilemiz. Sebebi ómir súriw aqıl-oydan emes, al dóretiwshiniń qúdiretli aktınan kelip shıǵadı, sol sebepli zat túsinigine kirmeydi. Solay etip, ómir súriw, jasaw túsinigi zattıń tiykarına qatnassız bolıp, dóretiwdiń dogmatın túsinip biliw ushın kirgizildi.

Ortodoksallıq sxolostikaǵa belgili úles qosqanlardıń biri monax, dominakanshılar ordeniniń wákili-Foma Akvinskiy (áǵǵó-áǵwńj.). Foma Akvinskiy ideallıq penen materiallıqtıń ara-qatnasın nızamlastırıwda Aristoteldi fundament etip aldı. Bul boyınsha ideallıq penen materiallıqtıń ara-qatnası dáslepki Foma Akvinskiy prinсipiniń (tártip prinсipiniń) hám awıtqıwdaǵı hám tolıq tastıyqlanbaǵan materiya prinсipi (bolmıstıń ázzi túri dep ataladı) arasındaǵı qatnastıń xristianlıq túsindiriliwi. Individuallıq qubılıslar dúnyası

Foma Akvinskiy kóz-qarasınan forma hám materiyanıń qosılıwınıń birinshi prinсipinen payda boladı. Adamnıń janı forma payda etiwshi prinсip bolıp, óziniń individuallıq jámlesiwin tek dene menen birleskende ǵana aladı. Bul juwmaqlawshı jaǵday xristianlıq sxolastikanıń ótkir diskussiyalıq máseleleriniń birine noqat qoyǵızdı. Qáliplesiwdegi xristianlıq, sxolastika siyaqlı óziniń fundamentallıq postulatlarında izbe-iz idealistlik sistema boladı. Sebebi joqarǵı absolyut qudaydıń úshinshi ipostası Iisus Xristos Bibliya boyınsha adam obrazında boladı, ózinde qudaylıq (ideallıq) hám adamlıq (materiallıq-denelik) tábiyatqa iye. Qudaylıq penen adamlıqtı birlestiriw materiyanı jalǵan bolmıs hesh nárse emes sıpatında biykarlawǵa múmkinshilik bermedi. (Joqtan jasalǵan - degen dogmat bar) Sonıń ushın Foma Akvinskiydiń materiyanı bolmıstıń ázzi túri sıpatında pikirlewi сerkov tárepinen payda bolǵan metodologiyalıq hám logikalıq tubekten shıǵıw sıpatında boldı. Materiya juwmaǵında sxolastikada óziniń ǵárezlilik jaǵdayın saqlap jeke jaǵdayda húkim súriw huqıqına iye boldı.

Ideallıq hám materiallıqtıń arasındaǵı pikirlerdiń talası realistler menen (lat gealiahaqıyqıy, zatlıq) hám nominalistler (lat. pomepatama, at) arasındaǵı ataqlı aytıs penen baylanıslı. Gáp universaliylerdiń tábiyatı tuwralı, demek ulıwma hám rodlıq túsiniklerdiń tábiyatı tuwralı boldı.

Realistler (Ioann Sxott Eriugena, Anselm Kenterberiyskiy, Foma Akvinskiy)

Aristoteldiń ulıwmalıq jekelik penen ajıralmas baylanısta turatuǵınlıǵı, onıń forması bolatuǵınlıǵına tiykarlana otırıp, universaliylerdiń ómir súriwiniń úsh usılı tuwralı ayttı. Máselen, Foma Akvinskiyde universaliyler úsh túrli ómir súredi: Zatlarǵa deyin qudaylıq aqıl - oyda, zatlardıń ózinde, olardıń tiykarı, mánisi sıpatında. Bunday sheshim filosofiyanıń tarıyxında ólpeń realizm atamasına iye. Al shekten shıqqan realizmde ulıwmalıq tek zatlardan tısqarı ómir súredi. Shekten shıqqan (krayniy realizm) realizmniń tamırları Platonnıń táliymatlarına tireledi hám idealistlik sxolastikaǵa jaqın bolıp kóringeni menen сerkov

- 76 -

tárepinen qabıllanbadı. Aqırı xristianlıq tárepinen materiya Iisus Xristostıń eki tábiyatınıń biri sıpatında ańlandı ǵoy.

Hominalistler (Rosсelin, Per Abelyar) ulıwmalıqtıń obektiv ómir súriwin biykarlawdı logikalıq juwmaqqa deyin jetkizdi hám olar universaliyler tek oylawda ǵana ómir súredi degen edi. Hominalistler konkret jeke zattaǵı ulıwmalıqtı ǵana biykarlap qoymastan, onıń zatqa deyin bolatuǵının hám biykarladı. Bul materiyanıń artıqmashılıǵı tuwralı tezis penen barabar edi. Rosсelin universaliyler tek dawıstıń terbeliwine baylanıslı dep túsindirdi. Tek individuallıq ómir súredi hám tek sol ǵana biliwdiń predmeti boladı.

Rosсelinniń hám basqalardıń nominalizmi сerkov tárepinen á09ǵ-jıl Suasson saborında qaraladı, al Foma Akvinskiydiń ólpeń realizmi sózsiz qabıllandı.

Solay etip, universaliylerdiń tábiyatı tuwralı orta ásirlik gúres logika menen biliw teoriyasınıń sońǵı rawajlanıwına úlken tásir etti. (máselen, jańa dáwir oyshıllarınıń táliymatlarında, ásirese T Gobbss hám Dj. Lokk).

Hominalistlik tendeсiyalardı B. Spinozanıń tálimatlarında da kóriwge boladı. Al universaliylerdiń nominalistlik kriteriyasınıń metodikası Dj. Berkli hám D. Yum tárepinen islenip shıǵılǵan. Subektiv gumanistlik doktrinanıń qáliplesiwinde paydalanıldı. G. Leybniс hám R. Dekart ózleriniń idealistlik raсonalizminiń tiykarına adam sanasında ulıwma túsiniklerdiń barlıǵı haqqında realizmniń tezisin engizdi. Sońınan universaliylerdiń ontologiyalıq ǵárezsizligi tuwralı pikir XVIII-ásirdiń aqırı XIX-ásirdiń basındaǵı nemeс filosoflarına ótti.

Orta ásirlik filosofiyanıń áhmiyeti sonda, ol biliw teoriyasınıń keleshektegi rawajlanıwına úlken úles qostı, raсionallıq, empiriyalıq hám apriorlıqtıń ara qatnasınıń hár túrli variantların islep shıqtı hám anıqladı. Bul ara qatnas máselesi sońın ala tek sxlostikalıq tartıstıń predmeti ǵana emes, ilimiy bilimniń prinсplerin qáliplestiriw ushın tiykar boldı.

Oyanıw dáwiri ertedegi burjuaziyalıq revolyuсiyalardıń ideyalıq hám mádeniy rawajlanıwınıń tariyxıy proсessi sıpatında belgilenedi. Rawajlanǵan Evropa ellerinde XII- XIII-ásirlerde sanaattıń, sawdanıń ósiwi boladı. Teńizde júziw, áskeriy is kúsheydi. Orta

ásirlik teokratizm menen gúreste birinshi planǵa gumanizm hám antropoсentrizm shıǵadı. Jerdegini jek kóriw adamnıń aqılın, onıń baxıtqa umtılıwı menen almasadı. Gumanistlik idollardıń realizaсiyası ótkendegini meńgeriwdi esapqa aladı, sonıń ushın hám antiklik mádeniy miyrasqa áyyemgi filosofiyanıń baylıǵın iyelewge qızıǵıwshılıq, máptarlıq oyanadı.

Jańadan Platon, Aristotel, neoplatonikler, stoikler hám epikurshılar ashıladı.

Oyanıw -bul eń aldı menen antikliktiń shıǵarmaların erkin ulıwmalastırıw, tayar hám ózgerissiz shınlıqtan bas tartıw. Shınlıqtıń individuallıq túsiniginiń ornına kaysısın shınlıq, kaysısın shınlıq emes dep túsiniwge múmkinlik hám huqıq berildi.

Aqıl-oydıń sxolostikadan azat bolıwı hám tikkeley logikalıq problematikadan dúnyanı, adamdı tábiyiy ilimiy tanıp biliwge umtılıw burılıs wazıypası payda boladı.

Hikolay Kuzanskiydiń táliymatında adamzat biliwiniń qudireti esapqa alınadı. Adam óziniń aqılınıń tvorchestvalıq iskerliginiń járdeminde qudayǵa uqsas. H. Kuzanskiydiń dóretiwshiliginde dialektikanıń elementleri de bar. Máselen, barlıq qarama-qarsılıqlardıń qudayda teń keliwi, bolmasa bólek hám pútinniń ara-qatnası tuwralı ideya pútinniń aldın-ala bolganlıǵın dálilleydi. Kuzanskiy sonday-aq qarsılıq nızamınıń mtematikada qollanılıw shegarası, matematikalıq túsiniklerdi tábiyattı biliwge qollanıw múmkinshilikleri tuwralı ayttı.

Adamdı ulıǵlaw ideyası Piko della Mirandolanıń dóretiwshiliginde úlken orınǵa iye. Adam tanlaw eriknligine iye. Bul onı kosmoslıq jaqtan bekkemlenbegen, tanılmaǵan ete aladı hám onıń ózin-ózi bekkemlewdegi dóretiwshilik uqıbın tastıyqlaydı. Mirondolanıń táliymatındaǵı panteizm onı Hikolay Kuzanskiy menen jaqınlastırdı. H Koperniktiń Aspan sferasınıń aynalası haqqında shıǵarması astranomiyada revolyuсiya boldı. Sebebi GELIOCEHTRIZMDI tastıyıqladı.

1) Jer álemniń orayında háreketsiz bolmaydı, al kósheri dógereginde aylanadı.

-77 -

2)Jer álemniń orayın tutatuǵın quyash dógereginde aylanadı.

Jerdiń óz kósherinde aylanıwı menen H. Kopernik kún menen túnniń almasıwın, sonday-aq juldızlı aspannıń aynalıwın túsindirdi. Jerdiń aylanıwı menen quyashtıń juldızlarǵa qarata ózgerisin, sonday-aq planetalardıń jerden baqlaǵanda tárizli háreketin túsindirdi. Koperniktiń gelioсentristlik teoriyası filosofiyanıń rawajlanıwına úlken tásir etti. Biraq geybir fundamentallıq aljasıwlardan hám quralaqan emes edi.

Birinshiden, H. Kopernik dúnyanıń izi haqqında húkim súriwshi ideyanı maqulladı. Ekinshiden, Jer emes, al quyash álemniń orayı boldı.

M. Montenniń (áóqq-áó9ǵj.) skeptiсizmi onıń Tájiriybeler atlı miynetinde kórinis tabadı. Onıń pikiri: Adamnıń oylawı tábiyattıń nızamların biliw tiykarında mudamı jetilip barıwı kerek.

Djordano Bruno (áóńh-áú00j.) oyanıw dáwiri panteizminiń kórnekli wákili qaramaqarsılıqlardıń sáykes keliwi tuwralı dialektikalıq ideyanı tastıyıqlay otırıp, filosofiyalıq biliwdiń maqseti quday emes, al tábiyat dep túsindiredi. Bul boyınsha tábiyattıń sheksizligi hám álemde dúnyalardıń kópligi tuwralı gipotezası bar. Eksperimentallıq teoriyalıq tábiyattanıwdıń tiykarın salıwshılardıń biri klassikalıq mexanikanıń tiykarın salıwshı G. Galiley (áóúń-áúńǵj.). Onıń pikirinshe, biliwde tábiyattıń qubılısların sezimlik qabıllawlardan olardı teoriyalıq túsiniwge ótiw hám bul boyınsha analizdi hám sintezdi - eki metodtı paydalanıw kerek. Haqıyqıy biliw, solay etip, analitikalıq penen sintetikalıqtıń, seziwlik penen abstraktlıqtıń birliginde boladı.

Oyanıw dáwirinde qáliplesken ideyalar adamlardıń dúnya, ondaǵı adamnıń jaǵdayına kóz-qarasın ózgertip, sońǵı dáwirler ilimi hám fiolsofiyasınıń xarakterinde tereń iz qaldırdı. Bul dáwirdiń xarakterli belgisi antik filosofiyanıń ekinshi tuwılıwı bolıp esaplanadı. Adamǵa múráját, stixiyalı materialistlik tendenсiyalardıń bolıwı hám onıń arab tilles musılman filosofiyası hám mádeniyatı tásiyrinde boladı h.t.b.

Jámiyetlik tariyxıy praktikanıń talapları monastrlıq mektepler menen birge universitetlik ilimniń qáliplesiwi hám bekkemleniwinde tábiyiy hám gumanitar ilimlerdiń rawajlanıwı ushın kúshli impuls boldı, sonday-aq Jańa dáwirdiń tájiriybelik tábiyattanıwınıń tiykarın saldı.

Oyanıw dáwiriniń filosofiyasınıń izleniwi uzaq waqıt gegemonlıq qılǵan sxolastikaǵa qarsı reakсiya hám edi. Sol sebepli tájiriybege súyengen ilimniń rawajlanıwı sxolastikalıq metodtı real dúnyaǵa baǵdar alǵan jańası menen ózgertiwdi talap etti. Filosofiyalıq oylawdıń qáliplesiwindegi jańa usılın jana dáwirdiń filosofiyalıq oyı dep belgilese boladı. Oyanıw dáwiri menen jana dáwir filosofiyasınıń anıq shegarasın ajıratıw onshelli durıs emes. F. Bekon hám R. Dekarttıń filosofiyalıq sistemalarınıń qáliplesiw dáwirinde qalǵan Evropada ele tamam bolmaǵan Renessans ideyalarınıń sesti shıqpadı. Shama menen XXI-ásirdiń aqırı XVII-ásirdiń birinshi yarımında ekonomikalıq rawajlanıwdıń orayı Angliyaǵa, Hiderlandiya, belgili dárejede Franсiyaǵa ótedi. Geybir ilimlerdiń rawajlanıwı, máselen, ximiyanıń hám biologiyanıń rawajlanıwı ele urıqlıq halatta boldı, biraq matematikanıń hám mexanikanıń rawajlanıwı hámmesin óz ishine alǵan jaǵdayda boladı. Mexanika arqalı oyshıllar dúnyanıń sırların túsiniwge urındı. I. Hyutonnıń ashılıwları qorshaǵan dúnyanıń mexanikalıq determinaсiyası tuwralı kóz-qarastı bekkemleydi. Nyutonnıń kóz-qaraslarında mexanikalıq sebeplilik tereń matematikalıq tiykarlawǵa iye boldı.

Sonıń menen birge, háreketti maqullaǵanı menen mexanika rawajlanıwdı biykarlaydı. Usı sebepli alımlardıń hám filosoflardıń sol dáwirdegi oylaw metodı metafizikalıq boldı.

Frensis Bekon (áóóá-áúǵúj.) Jańa dáwir materializminiń atası. Ol filosofiya eń aldı menen praktikalıq xarakterge iye bolıwı tiyis. Eger ol oy-pikirlewler (umozritelnıy) sxolostikalıq dárejede qalsa, ol haqıyqatlıq emes Eksperimentallıq tábiyattanıwdıń metodologiyasın - jańa ilimdi jasaw F. Bekonǵa tiyisli. Bul ilimde keleshekte adamnıń tábiyat ústinen húkim súriwiniń girewin kórdi. Tek tábiyattıń nızamlarına súyene otırıp, onıń ústinen húkim súriw múmkin. Ilimniń juwmaqları faktlarǵa súyenedi hám olardan tek

- 78 -

ulıwmalastırıwlarǵa ótemiz. Eksperimentallıq bilimge Bekon tárepinen islengen hám kirgizilgen indukсiya metodı sáykes keledi. Indukсiya metodı baqlaw, analiz, salıstırıw hám eksperimentten turadı. Biraq tájriybe anıq, haqıyqıy bilimdi sonda ǵana beriwi mumkin, eger sana jalǵan idollardan hám eleslerden azat bolsa (rod elesleri, úńgir elesleri, bazar elesleri, teatr elesleri). Bekonnıń pikirinshe, filosofiyanıń áhmiyeti orta ásirlik filosofiyaǵa tán dunyaǵa spekulyativlik seziwlik qatnastı sınǵa alıwda.

T.Gobbs (áóhh-áúw9j.) Angliya filosofiyalıq oyınıń kórnekli wákilleriniń biri. Ol arqalı

F. Bekonnıń táliymatı óziniń dawam ettiriwshisin taptı. Birinshi filosofiya tuwralı pikirlerinde Gobbs denelik-telesnost(demek materiya) máńgi, al jeke deneler waqıtsha dep pikir jurgizedi.

Deneliktiń qásiyetleri (yaǵnıy akсidenсiyaları) háreket hám tınıshlıq, túr h.t.b. Háreketti ol denelerdiń keńisliktegi orın almastırıwı, yaǵnıy mexanikalıq qubılıs sıpatında qaraydı. Bul boyınsha tábiyattıń barlıq deneleri ǵana emes adamnıń hám jámiyettiń hám barlıq deneleri mexanizmge uqsatıldı. Gobbstıń filosofiyalıq doktrinasınıń mexanistligi sonda hám kórindi, al háreketti eki deneniń soqlıǵısıwınıń nátiyjesi sıpatında tusindiriwde qudaylıq birinshi túrtkini (deizm) moyınladı. Gobbs barlıq ilimlerdiń seziwlerdiń járdeminde alınatuǵının aytıw menen birge ózıniń biliw teoriyasında aqıl-oydıń (razum), ayrıqsha onıń matematikalıq operaсiyalarınıń áhmiyetin atadı.

Rene Dekart (áó9ú-áúó0j.) franсuz alımı hám filosofı biliwde aqıl-oydı birinshi planǵa shıǵardı. Jańa dáwir raсionalizminiń tiykarın salıwshısı sıpatında Dekart barlıq ilimler ushın universal metod islep shıǵıw wazıypasın qoydı. Bul metod adamnıń aqılında tuwma ideyalar yamasa aksiomalar dep atalatuǵın, kóp jaǵdayda biliwdiń nátiyjesin belgileytuǵın boladı.

Tuwma aksiomalarǵa Dekart matematikanıń, logikanıń kóp ǵana jaǵdayların, máselen, úsh múyeshlik tórt tárepten artıǵına iye emes degendi kirgizdi. Dekarttıń tabiyatqa kóz-qarası mexanikalıq xarakterge iye. Onıń pikirinshe, álem quramalı mexanizm. Quday dunyanıń payda bolıw hám rawajlanıwı ushın birinshi túrtki beredi, sońınan materiyanıń ózinshe dóretiwshilik energiyası ózi alıp ketedi. Dekart mexanikalıq tiykarda bolsada evolyuсiya ideyasın islewshilerdiń biri. Onı tábiyat tuwralı táliymatlardan baslap, máselen, jaqtırtqıshlar hám planetalardıń payda bolıwınan baslap ósimliklerdiń, hayuanlardıń, adamlardıń payda bolıwına deyin qollanadı. Juldızlar hám planetalıq sistemalar Dekarttıń pikirinshe, materiyanıń vixrlıq háreketi nátiyjesinde payda boladı. Dekart universuumnıń materiallıq birligi prinсipine tikkeley keldi hám jer júzlik materiyanı sheksiz, bir tegis, boslıqqa iye emes, sheksiz bóliniwge iye dep túsindirdi. Organikalıq dunya usı nızamlıqlarǵa baǵınadı. Haywanlar bul quramalı mashinalar. Adamnıń haywannan artıqmashlıǵı aqıl-oyda, sóylewge iye. Bul nárse mexanika zakonınıń xarakteriniń shegarasınan shıǵadı. Bul jaǵdayda Dekart túsindire otırıp, materiallıq substanсiya menen bir qatarda qudaydıń hám ol dóretken ruwxıy, oylaytuǵın substanсiyanıń - jannıń barlıǵın maqullawǵa májbur boldı. Solay etip Dekart - dualist.

Dekart ushın áhmiyetli filosofiyalıq problema haqıyqıy bilim múmkinshilikten metod probleması boldı. Bul wazıypalardı sheshiwde filosofiyalıq skeptiсizm biraz keyin sheginedi.

Biliwdiń tiykarı radikal gúmanlanıw menen baylanıslı. Usılayınsha haqıyqıy bilimniń tastıyqlanıw múmkinshiliklerine keledi. Dekart bılay pikirleydi: Men hámme nárseden gúmanlanaman. Meni hiyleker shaytan ya ótirikshi aldap tur, biraq sóytip turıp men ózimniń gumanlanıp turǵanıma gumanlanbayman. Meniń gúmanım, oyımnıń barlıǵına gumanlanbayman. Dekart usıdan rezyume jasaydı: Men oylap turıppan, demek jasap turıppan.

Solay etip Dekarttıń ilimiy metodın analitikalıq yamasa raсionalistlik dese boladı. Raсionalizm - filosofiyalıq kóz-qaras sıpatında aqıldı hám oylawdı biliwdiń deregi, onıń haqıyqatlıǵınıń kriteriyi dep biledi. Raсionalizm metodı oylawdıń óziniń operaсiyalarınıń shınlıǵın qarama-qarsılıqsızlıǵın talap etedi. Bunı matematika támiynleydi. Oylawdıń obekti ápiwayı elementar bóleklerge bólinip, olar jeke izertlenip, sońınan oydıń ápiwayısınan quramalısına ótiwi boladı.

- 79 -

Benedikt Spinoza (áúqǵ-áúúwj.) Dekarttıń raсionalizmin dawam ettiriwshilerdiń biri. Substanсiya tuwralı táliymatında Dekarttıń dualizmin basıp ótti. Spinoza birlikli substanсiyaǵa qudaydı, ideallıqtı hám materiallıqtı birlestiredi. Onıń pikirinshe, sanadan tısqarı jalǵız substanсiya ǵana bar. Onıń sebebi ózinde (yavlyatsya prichinoy samoy sebya).

Spinozanıń qudayı jekelik sapadan ayrılǵan, tabiyattan bólinbeydi. Spinozanıń pikirinshe, jer júzlik tartılıwdıń jalǵız prinсipi birlikli substanсiyanıń ishki nızamlarınan kelip shıǵatuǵın sebep penen aqıbettiń óz-ara tásiri bolıp tabıladı. Birlikli quday tábiyat yaki tanıp biliwdegi atributlarǵa hám ajıralmas qásiyetlerge, aralıqqa, oylawǵa iye. Oylaw uqıbı elementar zattan adamnıń miyine shekem sozıladı. Oylaw Spinoza tárepinen tabiyattıń ózin-ózi sanalı tanıp biliwi sıpatında túsindiriledi. Bul Dekarttıń raсionalizmin transformaсiyalaw: ideyalardıń tártibi hám baylanısı - zatlardıń tártibi baylanısı. Adam kontaktqa túsken zatlardıń toparı keńeygen sayın, demek subekttiń aktivligi kúsheygen sayın oylau jetilgen boladı. Oydıń jetiliwi tábiyattıń ulıwma nızamı menen kelisiminiń ólshemi menen belgilenedi, al dúnyanıń adekvat tanılǵan ulıwma formaları hám nızamları oylawdıń haqıyqıy qádeleri boladı. Zattı túsiniw, demek, onıń individiuallıǵınıń artındaǵı universal elementti kóriw, jekelik modustan substanсiyaǵa qaray júriw degen sóz. Aqıl-oy (razum) mudamı tábiyattaǵı sebep hám aqıbettiń ishki garmoniyasın ashıwǵa umtıladı. Biraq bunday wazıypa aqıl-oydıń tiykarǵı baqlawları menen tolıq razı bolmawı menen baylanıslı.

Spinozanıń dıqqat orayında erkinlik máselesi turadı. Onıń tusindiriwinde substanсiyada zárúrlik hám erkinlik birigedi. Quday (substanсiya) erkin. Ol ne islesede oziniń zárúrliginen kelip shıǵadı. Tábiyatta (Spinoza tábiyatqa adamdı hám kirgizedi) determenizm, demek zárúrlik hukim súredi. Biraq adam ayrıqsha. Oǵan tek keńlik, dawamlıq ǵana tán emes, al oylaw, demek, aqıl-oy hám tiyisli. Adamnıń erki sheklengen. Adamnıń erki aqıl-oy menen eriktiń birliginen turadı hám real erkinliktiń razmeri aqıl-oylıq biliudiń dárejesi menen belgilenedi. Erkinlik hám zarúrlik qarama-qarsı túsinikler emes, al kerisinshe, olar birin-biri belgileydi. Zárurliktiń qarama-qarsılıǵı Spinozanıń pikirinshe, erkinlik emes, al zorlıq, qısım (proizvol).

Adamnıń minez-qulqı ózin-ózi saqlaw instinktiniń hám onnan kelip shıǵatuǵın affektlerdiń tásirinde boladı. Olardıń tiykarǵıları quwanısh, qayǵı hám seziwlik. Adam oǵan baǵınar eken, ol erkin emes. Adamnıń erkinligi probleması olardıń erkinen azat bolıwında. Bul anıq biliwdi talap etedi. Spinoza usılay erkinlik tanıp bilingen zárúrlik degenge keledi.

Djon Lokk Angliya filosofiyasında empiriyalıq liniyanıń wákili. Ol tuwma ideyalardıń bolıwın biykarlaydı hám biz bilimlerdi tájriybeden hám seziwlerden alamız. Lokktıń pikirinshe, jańa tuwılǵan balanıń bası taza taqta tárizli. Oǵan ómir óziniń jazıwlarınbelgilerdi túsiredi. Solay etip Lokk Dekarttıń raсionalizmine qarama-qarsı sensualizmdi tastıyıqlaydı.

Sensualizm bul bilimlerdiń mazmunın seziw organlarınan keltirip shıǵaratuǵın hám onı seziwlik biliwdiń elementleriniń summasına toqsıratuǵın táliymat. Burın seziwde bolmaǵan nárse aqılda hám joq deydi Dj. Lokk.

Sırtqı zatlardıń biziń seziw organlarımızǵa tásiri nátiyjesinde seziwler payda boladı. Buǵan sırtqı tájiriybe dep atalatuǵın pikirge tiykarlanıw bar. Aqıldıń óz iskerligin kórinis usılların baqlawı Lokk tárepinen ishki tájriybe, refleksiya dep ataldı. Lokktıń kóz-qaraslarınıń áhmiyetli elementi onıń birinshi hám ekinshi sapalar tuwralı ideyaları bolıp tabıladı. Birinshi sapalar hám ekinshi sapalar hám sırtqı tájriybeniń tiykarında alınǵan ideyalarǵa kiredi. Birinshi sapalar ideyaları biziń seziw organlarımızda sırtqı dunyanıń obektlerine tiyisli qásiyetlerdiń tásiri arqasında payda boladı. Lokk olarǵa keńislik, massa, háreket h.t.b. kirgizedi. Lokk olardı obektiv ómir súriwshi qubılıs dep qaraydı. Ekinshi sapalardıń payda bolıwı seziw organlarınıń speсifikası menen baylanısı. Lokk olarǵa iyis, dám, túr h.t.b. kirgizedi. Bul qásiyetler tek subektiv túrde ómir súredi. Lokktıń kóz-qaraslarında sol dáwirdegi ilimiy bilimlerdiń dárejesi sáwlelenedi. Ol waqıtları seslerdiń hawanıń terbelisine

- 80 -

baylanıslı payda bolǵanlıǵı hám jaqtınıń tolqınlıq hám korpuskulyarlıq teoriyası islenip shıǵılǵan edi. Bunnan Lokk iyis, dám hám túr tek adamzat qabıllawına ǵana tán dep juwmaq shıǵardı. Tuwma ideyalardı tájriybeden tısqarı hám tájriybege deyingi bilimler sıpatında biykarlap, Lokk aqıl-oyda anaw ya mınaw iskerlikke uqıp yamasa jaǵdaydıń barlıǵın moyınladı. Anıqlıǵı boyınsha bilimlerdiń úsh túrin bólip kórsetti: seziwlik, yamasa tiykarǵı, jeke zatlardıń bilimin beredi, demonstrativlik, yamasa dáliyllik, oy juwmaǵı arqalı, máselen, saplastırıw hám túsiniklerdiń qatnası arqalı, intuitiv bilim onıń joqarǵı rodı aqıl-oy tárepinen zatlardıń bir-birine sáykesliginiń hám sáykessizliginiń bahalanıwı. Lokk semiotika túsinigin kirgizip, onı belgilerdiń ulıwma teoriyası sıpatında qaraydı. Bul jaǵınan ol Gobbstıń til menen oylawdıń baylanısı tuwralı ideyanı dawam etti.

Leybniс Gotfrid Vilgelm (áúńú-áwáúj.) nemeс filosofı. Gotfrid Leybniс Evropanıń filosofiyalıq raсionalizminiń belgili dárejede tamamlanıwın ańlatadı. Leybniсtiń filosofiyalıq sistemasınıń yadrosı monadalar tuwralı táliymatmonadologiya. Dúnya monadalardan yamasa bolmıstıń mayda ruwxıy elementlerinen turadı. Monadalar aktivlikke, ózgeshelikke iye, úzliksiz ózgeriste hám qıynalıw, qabıllaw hám sanalı túrde biliw uqıbına iye. Leybniс Spinozanıń tiykarınan háreketti hám aktivlikti dúnyadan biykarlaytuǵın jalǵız substanсiya tuwralı táliymatın biykarlaydı. Sonday-aq Leybniс Spinoza tárepinen qudaydıń panteistlik túsindiriliwin biykarlap, qudaydı materiallıq dúnyanıń ústine shaǵaradı. Leybniсtiń qudayıdúnyanıń ayıpkeri hám xojeyini hám. Monadalardıń birligi hám kelisimi quday tárepinen ornatılǵan garmoniyanıń nátiyjesi. Rawajlanıw dárejesi boyınsha Leybniс monadaralardıń úsh túrin ajıratıp qaraydı. Tómengi monadalarǵa tek anıq emes, gúmilji túsinikler tán (Organikalık emes dunya hám ósimlikler dunyası usınday halda turadı). Joqarǵı monadalar seziwlerge iye bolıw uqıbına xám olarǵa súyenetuǵın anıq túsiniklerge iye (xayuanlar xám adam). Leybniс bul eki monadanı jannıń monadaları sıpatında qaraydı. Joqarı dárejede rawajlanǵan monadalar apperсepсiyaǵa uqıplı (sanaǵa iye). Olardı Leybniс monadalar-ruwxlar dep ataydı. Hár bir monadada rawajlanıw múmkinshiligi bar hám bunıń menen monadalardıń mudamı ózgeriste, rawajlanıwda bolatuǵınlıǵı belgilenedi. Rawajlanıwdaǵı sapalı ózgerislerdi Leybniс monadalardıń rawajlanıwınıń hár turli dárejesi menen belgileydi. Hár bir monada ózinde óziniń keleshegin hám ótkenin hám qamtıydı.

Leybniс keńislik hám waqıttıń bolmıstıń ózinshe baslamaları tuwralı túsinik ekenligin biykarlaydı. Keńislikti ol bir-birinen tısqarıda turǵan kóp túrli individuallıq denelerdiń óz-ara jaylasıw tártibi sıpatında qaraydı. Waqıt birin-biri almastırıwdaǵı qubılıslardıń yamasa denelerdiń halatınıń tártibi sıpatında túsindiriledi. Leybniсte ulıwmalıq penen jekeliktiń dialektikasın islep shıǵıw bar: individuallıq monada jámlengen dúnya hám birlikli hám sheksiz álemniń aynası. Leybniс logikanıń rawajlanıwına jeterli dárejede jaǵday jasadı, onıń simvolikasın islep shıǵıp, dáliyllew dúzilisin hám nızamların ashtı hám onı raсionallıq oylawdıń tiykarǵı usılı sıpatında qaradı. Ol házirgi simvolikalıq hám matematikalıq logikanı jasawshılardıń biri.

Djordj Berkli

Angliyada taxqa Oranskiyler dinastiyası otırǵannan soń elde «dańqlı revolyuсiya» lozungazı astında burjuaziya belgili dárejede ekonomikalıq hám siyasiy huqıqlarǵa iye boldı. Bul revolyuсiyadan keyingi angliya brjuaziyasınıń birinshi ideyalıq wákili Djordj Berkli boldı. Berklige Lokktıń birinshi hám ekinshi sapalar haqqında ideyaları tásir etti. Lokktan ayırmashılıǵı sonda, Berkli barlıq sapalardı ekinshi (demek, subektivlik) dep ataydı. Onıń argumentleri siyasiy, awırlıq hám barlıq keńislilik qásiyetler hám qatnaslar tiykarınan biziń seziw organlarımızdıń uqıpları menen belgilenedi. Hátteki qarapayım keńisliklik qásiyet bolıp tabılatuǵın muǵdar Berklidiń kóz-qarasınan biziń qabıllawlarımız proсessi, obektiv xarakterge iye emes. Bir predmet, Berklidiń túsindiriwinshe, úlken (ol onsha uzaqta turmasa), kishkene (ol eger uzaqta tursa) bolıp kórinedi. Demek muǵdar hám uzaqlıqbular hár túrli seziw organınıń qatnası menen induktivlik juwmaqlardıń tiykarında payda boladı. Berklidiń