Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 61 -

ushın hám kerek. Bul mámlekettiń siyasiy jaqtan bekkemleniwine alıp keledi. Bunday mámlekette basqarıwdıń tiykarǵı norması aqıl-oy hám ádillik boladı. Basqarıwdıń bul sisteması ǵalaba baxıtqa hám adamlardıń abadanlıǵına alıp keledi. Adamlar arasında moraldıń ulıwmaadamzatlıq normaların tastıyıqlaw zárúr boladı.

Yusuf Balasuǵunǵa xalıq ushın gúllep-jasnaǵan ózinshe ideal mámleketti jasawǵa umtıldı.

Bul mámlekette Xas Xadjibtiń pikirinshe, hár bir adam óziniń wazıypasın berilip atqarıp turadı. Onıń pikirinshe, hákim sawatlı, aqıllı, aqıl-oyǵa iye (ugut), bilimlerge (bilig), pánge (rassudok) iye bolıwı kerek.

Yusup Xas Xadjibtiń pikirinshe, hákim sawatlı adam bolıwı tiyis. Al áyyemgi túrkiy esteliklerde kóshpeli áskeriy-demokratiyalıq mámleketlerge tán nárse xannıń jeke batırlıǵı, áskeriy bilimleri, áskerbasılıq talaptı ǵana zárúrli edi.

«Kutadgu biligte» hákimniń aqıl-oyı birinshi ilimge shıǵadı hám ilimniń kómegi menen basqarıwǵa kóbirek dıqqat bólinedi.

Jámiyettiń soсiallıq qatlamlarınıń mawasalıǵı hám usı tiykarda ádil hám gúlleniwdegi jámiyetti jasaw-Yusuf Xas Xadjibtiń kitabınıń bas ideyası.

Oyshıldıń pikirinshe, dúnyada jaqsılıqtıń eki túri, jamanlıqtıń eki túri bar. Birinshi-jaqsılıq hám jamanlıq-tuwma, ekinshileri-ómirden alınǵanlar. Usıǵan sáykes

adamlardıń hám eki túri bar-jaqsılar hám jamanlar (tábiyatı boyınsha i orta tárbiyalanǵan). Bilim- ádep-ikramlıq boyınsha jetilgen insandı qáliplestiretuǵın tırnaq.

Xas Xadjib sóylew mádeniyatına dıqqat bóledi.

Oraylıq Aziyada monǵolllar dáwiri. áó0 jıl dawam etti. Bul awır jıllar boldı.

Úrgenchti suwǵa bastırdı, jer menen birdey etip tegisledi. Samarqand xalqınıń tórtten úsh bólegin qırıp tasladı. Buxara, Xojent, Termez hám basqa qalalarǵa kóp zıyan tiygizdi. Xalıqtı, turǵınlardı on mıńlap qırıp tasladı.

Maverennaxr hám Oraylıq Aziyada monǵollarǵa qarsı gúresler bolıp turdı.

Máselen, Xorasanda milliy-azatlıq gúres nátiyjesinde payda bolǵan mámleket ńó jıl ómir súrdi. (Sarbadarlar mámleketi) Amir Temurdıń aǵası (ámekisi) Hoji Barlas tamanınan Shaxrisabz hám Qarshı sháhárlerinde payda bolǵan hám birneshe jıl húkim súrgen biyǵárez mámleket dúzilgenligin biykarlaw múmkin emes.

Maverennaxr xalıqlarınıń monǵollardan azat bolıwında Amir Temurdıń roli joqarı. Sahibqiran Amir Temur áqw0-jılı Amir Xusayndı jeńip, Balxtı basıp alǵannan soń, ózin Maverennaxrdıń birden-bir húkim súriwshisi dep daǵazaladı. Sońınan, Buxara, Xorezm, Altın

Orda, Irak, Kavkaz artı, Kishi Aziya, Mısrǵa deyin, Aral teńiziniń arqasınan Hindistanǵa deyin bolǵan úlken imperiyanı ózine qarattı.

Prezident I. Karimov Amir Temurdıń úú0 jıllıǵına baylanıslı saltanatta Amir Temur -

ádalatparvor, marifatparvor húkimdar, dáw júrek sárkarda hám uzaqtı kóre alatuǵın buyuk alloma degen edi.

Amir Temur sóz joq, monǵollardıń azabınan xalıqtı qutqardı, oraylasqan ullı mámleket

qurdı.

Maverennaxr hám Xorasanda ónermentshilik, sawda-satıq keń dárejede rawajlandı. Diyxanshılıq jaqsı rawajlandı, qalalardı qayta tiklew hám remontlaw isleri ámelge asırıldı. Ájayıp arxitektura binaları salındı. Awıllarda irrigaсiya shaqapshaları, egislik maydanlar keńeydi.

Sháhárler gúrkirep rawajlandı. Ilim hám mádeniyat gúllep rawajlandı. Temuriylerdiń paytaxtları bolǵan Samarqand, hám Gerat ayrıqsha tabısqa eristi. Samarqand júdá abat bolıp ketti.

Shahizinda, Gur-Ámir maqbaraları, Biybi-Xanım meshiti, Registan maydanı, Abu Dari kompleksi, medrese, meshitler, monumental binalar sıyaqlı ansambller sháhárdi júdá bezedi.

- 62 -

Ulıǵbek zamanında anıq ilimlerÚ matematika, astronomiya júdá rawajlandı. Diniy bilimlerdi hám tábiyat, tariyx, ahloq h.t.b. kúshli itibar berildi. Joqarı Oliy maktab - ilimiy rawajlanıw orayın rawajlandırıw ushın bir waqıttıń ózinde Uluǵbek úsh medreseni shólkemlestirdi. áńáw-jılda Buxarada, áńáw-áńǵ0 jılı Samarqandta, hám úshinshisi “ijdivonda qurıldı.

1428-1429 jılları Samarqandta observatoriya qurılıp, Ulıǵbek áńqw-jılı juldızlar tabliсası dúzildi. Kitapxanada áó000 kitap saqlandı. Ulıǵbektiń óliminen keyin kitapxana musılman ruwxaniyleri tárepinen talan-taraj etilip, bir bólegi Stambulǵa alıp ketildi.

Kóp ǵana monumental binalar Áliysher Nawayınıń atı menen hám baylanıslı. Olar saraylar, meshitler, medreseler, maqbaralar, monshalar, keselxanalar, háwizler, kópirler, jollar. Geratta A. Nawayı ǵárejetine Intil kanalınıń boyına Xolosiya yamasa Ixlosiya dep atalatuǵın medrese ilim, ádebiyat hám iskusstvoǵa tikkeley qaratalıǵan edi. .

V. V. Bartelstıń pikirinshe, XV-ásirdiń ekinshi yarımında Gerattıń mádeniy turmısı Samarqandqa qaraǵanda biraz joqarı edi».

Nawayı menen birge parsı-tájik ádebiyatınıń eń iri wákillerinen Abduraxman Jamiy, súwretshi Kamolodin Bekzod, sultan Ali Mashxadiy hám Mir Ali kotib, sazende Qulmuxamed, tariyxshı Hafiz Abru, Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond, Xondamir, Isfizoniy, h. t. b boldı.

Mir Said Sharip Jurjonidiń filosofiyalıq kóz-qarasları. (1340-1413).

1340-jılı tuwılǵan. 1365-jılı Geratqa bilim alıwǵa keledi. bul jerde Kutbiddin atTaxtoniy degen filosoftan tálim aladı. 1368 jıldan 1377-jılarǵa shekem Rim, Mısr, Iranda óz bilimin joqarılatadı hám Shiraz Dor-ut-Shifosı (mediсina oqıw ornında) oqıtıwshılıq qıladı. 1387-jılı A. Temur tárepinen Samarqandqa aldırıladı. Samarqandta 20 jıl jasadı hám Shırazǵa qaytıp ketedi. 1413-jılı dúnyadan ótedi.

Jurjoniy grammatika, logika, ritorika, huqıqtanıw, filosofiya hám basqa tarawlarda dóretiwshilik penen shuǵıllandı. 50 den artıq shıǵarmaları bar. Olar: «Bolmıs haqqında traktat», «Oinai yutinamo» - «(Jáhándi payda etiwshi ayna)», «At-Taxtoniydiń «Shamsiya» shıǵarmsına jolıw, Katibi Kazvinidiń «Hikmatul-ain» («ilim tiykarınıń hikmetleri») sıyaqlı filosofiyalıq shıǵarmasına sholıwlar, xorezmli belgili filosof hám astronom Mahmud Chaǵminiydiń «Mullaxxas al-xana» shıǵarmasına sholıwlar hám Nasriddin Tusiy shıǵarmalarına sholıwlar.

Logika boyınsha «At Tarifat», «Usuli mantiqiya», «Odob ul munozara» siyaqlı kitapshalar jazǵan.

Jurjoniydiń filosofiyalıq kóz-qarasları Aristotel, Al Farabi, Beruniy, Ibn Sina tásirinde qáliplesken.

Jurjoniyda panteistlik kóz-qaraslar kórinis tabadı.

Bes tiykardı aytadı: aqıl (intelllekt), ruwx, moqat, shakl hám bólek.

Tábiyiy bolmıs fizikalıq qarapayım hám quramalı túrlerge bólinedi.

Qarapayımları: aspanıy fizikalıq qubılıslar, quramlıları: minerallar, ósimlikler, haywanlar hám adamlar.

Jurjoniy ruwxtıń túrleri, olardıń insannıń tábiyatın, bolmıstı biliwdegi roli haqqında pikir júrgizedi. Ol on seziw (sezgi) haqqında aytıp, olardıń besewi (kóriw, iyis, esitiw, dám hám seziw (tuyǵı, túyin) bulardı sırtqı jáne besewin (ulıwma seziw, oy, nerv (hár biri) pikir, fantaziyalardı ishki sezgi dep ataydı.

Jurjoniy filosofiyası dialektikalıq ruwh penen suwǵarılǵan. Ol tórt unsurdıń mudamı hárekette ekenligin hám bir formadan ekinshi formaǵa aynalıwı haqqında jazǵan hám dúnyanı bir pútin yaxlit denege uqsas berip, bul deneniń hár bir aǵzası nızamlı túrde uzviy baylanısqa uqtırǵan. Logika iliminde hám Jurjoniy Arastu, Ibn Sino, Nasriddin Tusiy, Asiriddin alAxrorlardıń tradiсiyaların dawam ettirdi. Jurjoniy juwmaq shıǵarıwdıń úsh túrin: sillogizm,

- 63 -

indukсiya hám analogiya haqqında aytadı. Sonıń menen birge induktivlik jol menen arttırılǵan bilim hámme waqıt haqıyqatqa tuwrı kele bermeytuǵının aytadı.

Bulardıń hámmesi Jurjoniydiń Oraylıq Aziya hám Iran jámiyetlik-filosofiyalıq oyınıń rawajlanıwına úlken úles qosqanlıǵın dáliyilleydi.

Uluǵbek. (1394-1449)

Uluǵbek jas uaqtınan baslap Platon, Aristotel, Gippokrat, Ptolemey, Muhammad Xorazmiy, Axmad Farǵaniy, Beruniy, Ibn Sina hám basqalardıń shıǵarmaların úyrengen. Ol húkimlik qılǵan uaqıtta Samarkandta medreseler hám meshitler, túrli ilim orayların qurǵızǵan. 1425-1428 jılları qurılıp pitkerilgen observatoriya zamanogóy edi. Uluǵbek óziniń astoronomiyalıq baqlawların tabliсada kórsetip, onda 1018 (yaǵnıy 1019) juldızdıń anıq koordinataların beredi. Kóplegen juldızlardıń atların berip táriyipleydi de.

Uluǵbek óziniń aǵartıwshılıǵı menen hám belgili. Ol Buxarada qurǵızǵan medreselerdiń birewine arab tilinde hár bir musılmannıń ilim úyreniwi hám qarız hám parız dep jazdırǵan.

Uluǵbek Chihl ustun, Boǵi maydon siyaqlı bir neshe baǵ ornatqan.

Uluǵbek iskusstva sheberine hám shayırlarǵa ǵamqorlıq kórsetken. Nizamiydiń Xamsasın kóp waqıt mutasala qılǵan edi. Maǵlumatlarǵa qaraǵanda, Uluǵbek muzıka jaratıp qosıqlar jazǵan.

Uluǵbek zamanınıń alımları ádebiy hám iskusstvo sheberliginiń joqarı bahasına iye bolǵan edi. Logikanı, muzıkanıń tiykarın, ádebiyat teoriyasın jaqsı bilgen.

Uluǵbektiń izertlewleri astranomiyanıń rawajlanıwında úlken rol oynadı. Ol jer sharınıń qálegen tochkasınıń geografiyalıq koordinataların anıqlawdıń nızamlıqların kórsetiwge umtıldı. Kúnniń hám aydıń tutılıwınıń aldın-ala boljawdıń metodların islep shıǵıwǵa umtıldı. Sonday-aq jıldıń waqıtınıń ózgeriwinniń nızamlıqların, aspan denelerinniń háreketleriniń nızamların ashıwǵa umtıldı. Baqlawdıń tiykarǵı qurası -sekstant boldı. Bul quramnıń járdeminde, jıldıń anıq muǵdarı - 365 sutka 6 saat 10 minut 8 sekund esaplanadı.

Uluǵbek tek kúnniń hám aydıń tutılıwın esaplawdıń usılların jaqsı úyrenip qoymastan, onnan da anıǵıraq óziniń metodın islep shıqtı.

Uluǵbek tiykarın salǵan astranomiyalıq mektep sol dáwirdiń ilimiy kóz-qaraslarınıń qáliplesiwinde úlken rol oynaydı. Uluǵbek dógeregine talantlı alımlar jıynaydı. Astoanomiya boyınsha basqa ellerden jaqsı qánigeler shaqırıladı. Qashannan Giyasiddin Djamshid al Kashi (1430 j. óldi) shaqırıldı. Úlken astranom hám matematik boldı. Ol Sullanus-samo (Aspanǵa baspaldaq), Risola al-muhimiy (Dóńgelek sheńber tuwralı traktat), miftox-ul hisob (Arifmetikanıń jolı) miynetleriniń avtorı. Al-Kashi onınshı drob (desyatichnıe drobi) ashqan. XVI ásirden baslap desyatichnıe drobi Evropa matematikleriniń miynetlerinde qollanılıp baslaydı.

Uluǵbek óliminen keyin onıń isin shákirti dawam etedi. Eń belgilisi - belgili matematik hám astranom Ali - Kushchi (1403-1474) boldı. Onıń tiykarǵı shıǵarması Astranomiya tuwralı traktat.

Ali-Kushchi obektiv dunyanıń barlıǵına isenedi, materiallıq zatlar hám qublıslardıń, denelerdiń háreketi hám olardıń qarapayımnan quramlıǵına qaray rawajlanıwı boyınsha pikir ayttı.

Naqshbandiya

Baxouddin Muhammad b. Burxanaddin Muhammad al Buxari Naqshband (1318-1389) -Oraylıq Aziyalıq sufizmniń XIV ásirdegi iri wákili. Onıń ónerinen (naqshban-chekanshik) naqshbandiya sufizm tuwısqanlıǵınıń ataması kelip shıǵadı. Biraq ol tuwısqanlıq (bratstvo) onı naqshbandiyanıń tiykarın salıwshı dep esaplaydı. Ol naqshbandiya shınjırındıǵı basshılardıń besikshisi. Naqshbandiyanıń ruwxıy tiykarın salǵan adam xodja Yusuf alXamadani (1140j). Ol Abuxalik al Toldivanidi (1180 jılda) tárbiyaladı.

Naqshband Kasrp Hindistan semyasında (sońınan onıń húrmetine ılayıq Kasr arifanǵa ózgeritilgen) tuwıldı. Bul jer Buxaradan onsha uzaq emes.

- 64 -

Dereklerge qarasaq, Naqshband azǵa razı, erikli jarlılıqqa razılıqtı násiyqatlaǵan. Ol ózi nandı miyneti menen jegen adam. Góne sabannan toqılǵan tósekke aq, sınıq qumǵa aq razı bolıp, sufi ushın xızmetker alıwdı gúná dep esapladı.

Ol óliminen keyin qásiyetli muqaddes adam dep moyınladı. Onıń qábiriniń ústindegi mavzoley ziyarat ushın júdá keń taralǵan jer boldı.

Naqshband xodjaganlar jolı menen kiyatırǵan obshinanıń basına shıǵıp, keleshektegi naqshbandiya tuwısqanlıǵınıń tiykarın saldı hám bul onıń miyrasxorları tusında aq ábden qáliplesti. Ol Abduxalik al Gijduvanndıń dásturlerin hám kóz-qarasların qaytadan tikledi hám dawam ettirdi. Al-Gijdivuani waqtında lamatiya aǵımınıń ideyaların qabıllaǵan edi. Ol óziniń táliymatında jergilikli mistiсizmniń eki mektebiniń qádelerin Ahmad-Yassawi hám Abulxati alGijdivuani mektepleriniń dáslep atların biriktirdi. Naqshbandi táliymatı Oraylıq Aziyada turkiy qáwimler arasında sunna islamın tarqattı hám bekkemledi.

Naqshband haqıyqıy mistikti ekinshi tárepke qaray buratuǵın kóz boyama kudayshıllıqtı hám dásturdi biykarlaydı. Máselen, qırıq kúnlik post (máselen bir nársege tıyım), qańǵıbaslıq, diywanashılıq, kópshiliktiń kózinshe muzıka menen qosıq aytıw hám oysızlıq penen pikir salıw, qattı zikir.

Ruxıy (tazalıq, sıqmarlıqtan bas tartıw, vlasttaǵılar menen hesh qanday qatnaslardıń bolmawı, ortalıqta (obitelde) jasaw onıń tiykarǵı talabı. Sufiy Payǵambardıń sunnasına qatań baǵınıwı tiyis, onıń isin alıp barıwshılarǵa baǵınıp, shariattıń barlıq buyrıqların orınlawı tiyis. Al-Gijdivinidiń segiz prinсipine (katimati kudsiya) Naqshbandi taǵı úshewin (bul on bir jaǵday nakshbandiya tuuıskanlarınıń tiykargı túsinikleri boldı) qostı.

á. Vakuf-i-zamani- waqıtsha toqtaw.

Sufiydiń waqtın qalay ótkizip atırǵanın mudamı qadaǵalaw, eger haq ótkizip atırǵan bolsa, qudayǵa sıyınıw, eger haq emes ótkizip atırǵan bolsa, islegen isine ılayıq keshirim sorasın.

2. Vakuf-i-adabi- esaplaw ushın toqtaw.

Oysha bildirilgen individuallıq zikrdi qaytalawdıń ornatılǵan sanına qatań sáykeslikte hám buyırılǵan formula menen kelisimde ámelge asırıwın qadaǵalaw.

3. Vakuf-i- kalbi-júreklik pauza (serdechnaya pauza). Oysha misli qudaydıń atı menen oyılǵanday júrektiń obrazın kóz aldına keltiriw. Bunıń mánisiÚ júrekte qudaydan basqa hesh nárseniń joqlıǵına kózi jetiw.

Baxouddinniń óliminen keyin onıń xalifi hám miyrasxorı Alauddin Attar (1400 jılda) hám ayrıqsha Xodja Muxammad parsı (1345-1420j.) nakshbandiyanı birlesiriwde, onıń dásturin keńeytiwde hám shólkemlestiriwde, strukturasın bekkemlewde tiykarǵı rolin oynadı. Soсiallıq bazası boyınsha qalalı bolǵan tuwısqanlıq sawda hám ónermentshilik shólkemler menen baylanısta bolıp kóshpeli turk qáwimlerine óziniń tásirin tiygize basladı. Óziniń dásturiniń joqarǵı dárejesine nakshbandiya Xodja Ubaydulla Axrar (1404-1490j.) tusında jetti. Sawda hám jer iyeliwshileriniń qollap quwatlawına súyenip Timurdıń óz-ara urıslarına aktiv hám sheberlik penen aralasıp turdı hám qırıq jıl boyına pútkil regionnıń hákimi boldı. Onıń deviziÚ Dúnyada ózińniń ruwxıy missiyańdı atqarıwıń ushın siyasiy vlasttan paydalanıw zárúr. Bul lozung nakshbandiyanıń keleshektegi soсiallıq siyasiy aktivligin belgiledi. Bul jer menen shuǵıllantuǵın xalıqtı hám qala xalqın áskeriy kóshpeli baspashılıǵınan qorǵawǵa umıtılıw edi.

Xofia Akrardıń isin Maxdumi Azam -ullı biy Xodja Axmad Kagani (Ferǵana) dawam etti. Ol 1515-jılı tuwılǵan. Qanlıqtıń basshısı boldı. Maxtumiy Azam 1549-jılı qaytıs bodı. Bunnan soń onıń miyrasxorları buxara ruwxanıy feodallardjuybar sheyxları (XIV-ortası- XVII aqırı) boldı. Bular Sheybanndler hám Ashtarxanler tusında shıntlap siyasiy vlastqa iye boldı. Tuwısqanlıq Maverennaxrdı qırǵız ruwların, qazaq qáwimleriniń birigiwlerin sondayaq birotala islamlastırıw isinde júdá úlken rol oynadı. Nakshbandiya Orylıq Aziyada hám Povoljede (Qazan) háreket etti. Bul jerge ol XVIII ásirde kelip kirip, XX ásirdiń 20 jıllarına

- 65 -

deyin dawam etti. Nakshbandiyanıń tiykarǵı kóz-qarasları onıń barlıq shaqabları ushın wlıwma boldı. Tek vlastqa qatnas postulatında ayırmashılıq bar, Xodja Aqrar waqtınan baslap nakshbandiya vlastlılar menen olardıń ruwxın jeńiw ushın kelisim dúziwge ruxsat etip ǵana qoymadı, al massaǵa baylanıslı onıń atına tásir etiwde minnetli is dep qaraydı. Nakshbandiya tuwısqanlıǵın ayrıp turatuǵın siyasiy aktivliktiń dárejesi mine uslılay.

Nawayı (1441-1501)

Geratta tuwıldı. Mektepte Nawayı Xorasannıń hákimi Xuseyin Bayqara menen birge oqıdı. Balalıǵında ol ádebiyat, poeziya oblastında úlken uqıplılıǵın kórsetti. Óziniń aldında ótkenlerdiń poetikalıq shıǵarmaları menen tanıstı. Attardıń Mantik-ut-tayr (Quslardıń tili) shıǵarmasın yadqa bilgen. Xorasannıń hákimi Shoxruktıń óliminen keyin elde tártipsizlik baslandı. Nawayınıń semyası Irakka kóshedi. 1956 jıldan baslap Meshxedte jasaydı. 1464-jılı shayır Geratqa qaytıp kelip, Xorasannıń hákimi Abu Saidqa xızmetke kiredi. 1466 jılı Abu Said onı Samarqandqa jiberedi. Bul jerde Nawayı ilimler menen ádebiyat penen shuǵıllanadı, qosıqlar jazadı.

1469 jılı Geratta taxqa Xuseyn Bayqara mindi hám Nawayı menen Geratqa qaytadı. 1472 jılı ol wázir bolıp tayınlanadı. Bul lawazımda ózin mámleketlik ǵayratker sıpatında kórsetti. Nawayı qurǵın adam bolıp, óziniń baylıqların bolniсalar salıwǵa, meshitler, kópirler, medreseler, irrrigaсiyalıq qurılıslar salıwǵa jumsadı. Ilim hám mádeniyatı rawajlandırıw ushın kóp nárse isledi, shayır, alımlardıń qáwenderi boldı.

Alisher Nawayınıń miynetleri ádebiyatqa, filosofiyaǵa, etikaǵa, lingvistikaǵa, estetikaǵa, muzıkaǵa, tariyqqa, poeziyaǵa hám tabiyat tanıw ilimlerine arnalǵan. Ol 30 aslam shıǵarma jazdı. Olardan oǵada bellileriÚ Iskanderdiń diywalı, Farhad hám Shiyrin, Layli hám

Majnun, Saban sayer (jeti planeta), Xayratgul abror (Dilbardıń albırawı), Eki til tuwralı pikir,

Súygen júrek, Palwan Maxammedtiń ómir bayanı, Payǵambarlar hám danıshpanlardıń tariyxı, Munshoat (Saǵa-Istok) hám taǵı basqa.

Nawayınıń kóz-qarasınıń qáliplesiwinde áiyemgi grek filosoflarınıń filosofiyalıq hám gumanistlik kóz-qaraqasları, IX-XII ásirdegi Oraylıq Aziya wákilleriniń milletinen shayırlar

Firdousi, Nizami, Saadi Shiradi, Xısraw Dexlevi h. b. tabiyat tanıw hám filosofiyalıq miyrası úlken rol oynadı.

Nawayınıń dúnya kóz-qarası panteizm hám sufizm ideyalarına tiykarlanǵan. Ol óziniń dúnyanı túsiniwde ol qudaydıń, tábiyattıń hám adamnıń birliginen kelip shıǵadı. Oyshıl bir nársege isenedi, adam jer betinde baxıtqa erisiwi múmkin. Bul ushın ol sharshamastan tábiyat sırların biliwge umıtıladı, onı uyrenip baylıqları menen paydalanıwǵa umıtıladı.

Shayır adamdı ulıǵlaydı hám onı quday dep sanaydı. Quday onıń oyınsha Álemniń, sonıń ishinde adamnıń dadóretiwshisi hám dáregi. Óz gezeginde adam hám tábiyat, quday dóretkeniniń eń jaqsısı.

Gnoseologiya máselesinde Nawayı raсionalizm poziсiyasında turadı. Onıń oyınsha, raсionalıq biliw proсessiniń táwiraq jetilgen basqıshı. Sebebi, onıń kómeginde, arqasında seziwlik berilgenlerdi ulıwmalastırıw, qublıslarda ulıwmalıqtı hám tiykarǵılıqtı anıqlaw boladı. Aqıl-oy bahalı sıy, adamnıń baylıǵı. Adam hámmesinde aqıl-oydıń arqasında sınap biledi.

Doroje vsex bogatstv tebe dana Besсennaya jemchujina odna-

I eto razum. Ne sravnitsya s nim Rubinam i almazam dorogim.

Nawayı bilimniń seziwlik basqıshına hám úlken dıqqat bóledi. Adam predmetlerdiń hám qublıslardıń sırtqı táreplerin tábiyat hám qudaydan berilgen sezim organları qabıllaydı.

Vot zrenie, osyazanie, vkus i slux, I obayanie-klichki etix slug.

S ix pomoshyu dana nam blagodat,

- 66 -

Ves mir nas okrujayushiy poznat. (Navoi A. Sochineniya. T. 1968. c 49).

Nawayınıń pikirinshe, baxıtlı bolıwdı qáleytuǵın adam jer betindegi ómirge hár tárepleme qızıǵadı, tábiyat kúshlerin ózine paydalanıwı hám baǵındırıwı kerek, ózin ózi jetildiriw menen shuǵıllanadı hám miynet etiwi tiyis.

V. Yu. Zaxidov. Navoi zanimaet pervoe mesto sredi mısliteley-panteistov, mirovozzrenie kotorıx nopolnyalos realnım soderjaniem. (Zahidov V. Yu. Mir idey i obrazov. A. Navoi. T. 1961. s. 245).

Belgili, Nawayı sufilik kóz-qaraslardı izertlewde nakshbandizm óziniń gumanistlik ideyaların jetikiziwdiń jolı boldı. Soń siyasiy kóz qaraslarında Nawayı mámlekettiń roline áhmiyet berdi, eldi basqarıwǵa, hákimniń islerine hám júris turıslarına, onıń puxaralarǵa qatnasına h. t. b úlken dıqqat bóldi.

Mámlekettiń basında sawatlı hákim turıwı tiyis. Ol óziniń puxaralarına ádil qaraydı, ózleriniń abadanlıǵı ushın támiyinleydi, eldi gúllendiriw tuwralı oylaydı.

Gumanizm hám ulıwma adamlardıń ideyaları urıs hám paraxatshılıq problemasına baylanıslı onıń qatnasında kórinedi. Ómir boyı shayır urıslarǵa, óz-ara soqılıǵıslarǵa, kúshlewge, arazlasıwlarǵa qarsı shıqtı. Ol hákimlerdi ázzillerge qol kóteriwge, gúnasız adamlardı óltimrmewge shaqıradı. Farhad hám Shiyrin poemasınıń bas kahramanı Farhad, Xarsawǵa murajaat qılıp, onıń basıp alıwshılıq urısların qaralaydı.

Shayır óziniń miynetinde ádalat, adamgershilik, kishipeyillilik, aqıllıq, óz-ara járdem, xalıqlardıń doslıǵı tuwralı jazadı.

Azerbayjan, Iran, Andijan, Oraylıq Aziya ádebiy miyrasın jaqsı uyrenedi. Óz gezeginde onıń dóretiwshiligi hám Jaqın hám Orta Shıǵıstıń elleriniń poetikalıq oyınıń rawajlanıwına tásir etti.

Nawayı adamlar arasındaǵı haqıyqıy doslıqtı jırladı. Nawayınıń shıǵırmalarındaǵı bas kahramanlar hár qıylı xalıqlardıń wákilleriÚ Iskandar (Aleksandr) - grek, Majnun-arab, Shirin-armiyanka, Shapur-iranlı, Farxad-qıtaylı h.t.b.

Nawayınıń kahramanları hár túrli ilimlerdi úyrenedi, tábiyattıń sırların úyrenedi. Sırtqı bilimlerdi qollana otırıp, xalıqtıń ómirin jeńillestiredi, adamlarǵa baxıt ákeledi.

Nauayı bir xalqıtı ekinshisine qarsı qoyıwdı maqullamadı. Ózi de basqalar menen dos boladı.

Jamiy

Abduraxman Jamiy (1414-1492j.) Gerattdan alıs emes jerde Djan okruginiń Xardjir awılında tuwılǵan. Balalıǵında ana tiliniń hám arab tiliniń grammatiksın uyrendi. Samarkandtqa kóship kelgennen keyin Djami Kazi-zade Rumi hám Xodja Ali Samarkandiden geometriya, algebra hám astranomiya boyınsha lekсiyalar tıńlaydı. Shayırdıń bul asqan talantı tuwralı Kazi -zade Rumi bılay deydiÚ S tex por, kak sushestvvuet Samarkand, cherez vodı Amudari na nash bereg ne prexodil takoy sposobnıy i umnıy molodoy chelovek, kak Djami. (Radjabov M. Abduraxman Djami i tadjikskaya filosofiya XV v. Dushanbe, 1968. c. 67).

Soń ala Djami sheyx Saadiddin Kashgariya (1456j.) shákirt boldı, nakshbandiyanı hám uyrenedi. Sońınan naqshbandiyanıń tiykarǵı qádelerin tolıǵı menen qabılladı hám Naqshbandiya ordeniniń kórnekli teoretik hám iskerleriniń biri boladı.

Djami enсeklopediyalıq bilimge iye oyshıl boldı. Ol geometriyanı, astranomiya, kosmografiyanı, matematikanı, arab tilin, filosofiyanı, etikanı, ritorikanı jaqsı bildi. Poetikalıq dóretiwshiliginde Alisher Nawayı menen tanıslıǵınıń úlken roli bar. A. Nawayı Djamidi óziniń ustazı dep esapladı.

Djamipanteist. Quday - dóretiwshi, hámmesiniń birinshi sebebi. Quday -máńgi, qalǵanları ótkinshi hám waqıtsha. Real hám qıyalıy dúnyanı Djami forma, al qudaydı mazmun dep ataydı. Eger quday bir mártebeden kóp bolǵanda dúnya bul nızam boyınsha jasarma edi Onda dúnyanıń esikleri jabıladı.

- 67 -

Djamidiń gumanistlik konсepсiyasınıń orayında adam turdı. Adamnıń biliw múmkinshiliklerin, jeke adamnıń erkinligi, ádillik, miynetti súyiw, haqıyqatlıq, kishpeylik hám basqa da múmkinshiliklerdi tastıyqlaydı.

Djamiydiń oyınsha, materiallıq dúnyanıń qublısların miynet iskerligi proсessinde biliw múmkin.

DjamiÚ Mudreсom nazıvaet togo, kto stremitsya poznat istinu obo vsem nastolko, naskolko on mojet eto sdelat i prinyat ix v delax svoix iz poznannogo imi, chto mojet primenyat (Djami A. Vesenniy sad. Dushanbe, 1964. s. 56).

Óziniń poetikalıq shıǵarmalarında Djami óz dáwirine sın kóz benen qaradı, zorlawshılardı hám eziwshilerdi qaralaydı.

Hákimlerdi, múlkke ılayıqlı diyxanlardı qollawdı, olardıń miynetin bahalawǵa shaqıradı. Djami dáwirinde qálenderlerdiń miynet islemeytuǵın, jatıp isher, haram tamaqlardı sınǵa alıp, qarapayım adamlardı ulıǵlaydı, sebebi eldiń baylıǵı olardıń mártlik miynetleri menen dóregen.

Bilimge iye bolıw, ilim menen shuǵıllanıwdı Djami adamnıń jaqsı qásiyeti dep esapladı. Ol ilimniń jámiyet ushın praktikalıq áhmiyetin ayırıqsha ataydı. Djami jámiyetke payda beretuǵın ilim menen shuǵılanıwdı ayttı.

Djami mámleketlerdiń basında dana, ádil hám sawatlı patsha turıw kerek dep esaplaydı.

OlÚ Mudreс monarxov proyavlyaetsya v spravedlivosti i pravosudii, a ne v bleske i velikolepii сarstvovaniya. (Kniga mudrosti Iskandera. M.). Iskenderdiń danıshpanlıq kitabında ideal qala, mámleket tuwralı aytadı. Iskender poxodtan sharshap kiyatırıp, hayran qalarlıq qalaǵa kiredi. Bul qala patshalarsız, knyazlarsız, tiran, despotlarsız. Bul jerde múlkiy teńsizlik, jarlı joq h.t.b.

Djamidiń utopiyalıq ideaları gumanizmge jol bolıwı menen áhmiyetke iye boldı.

Tayanısh sózler: islam, sufizm, xaridjitler, ismailitler, mutazalitler, mutakallimler, panteizm, ontologiya, gnoseologiya, logika.

Sońǵı feodalizm dáwirinde Oraylıq Aziyada filosofiyalıq oylardıń rawajlanıwı

(XVI-XIX ásirler) Joba

1.Dáwirdiń qısqasha minezlemesi.

2.Mirza Abdulqadir Bedildiń jámiyetlik siyasiy kóz-qarasları.

3.Babaraxim Mashrabtıń dúnyaǵa kóz-qarası.

4.XVIII ásirdiń aqırı XIX ásir baslarında Ózbekstanda jámiyetlik-siyasiy pikirler. Muxammad Rizo Ogahiy.

5.XIX ásir hám XX ásirdiń basındaǵı jámiyetlik-siyasiy, filosofiyalıq oy-pikirler.

6.Jadidizm.

ÁDEBIYATLAR

I. A. Karimov O’zbekiston buyuk kelajak sari T. , 1998. O’zbekiston xalqlar tarixi T. , 1992.

O’zbekistonda ijtimoi-falsafai fikrlar tarixidan T. , 1995.

I. J. Jumoboev O’zbekistonda falsafa va ahloqiy fikrlar tarixidan T. , 1997.

B.X. Ergashev Ideologiya i naсionalno - osvoboditelnoe dvijenie v Buxarskom emirate T. , 1991.

Berdaq. Tańlamalı shıǵarmaları. N. , 1997.

K. Xudaybergenov. Mirovozzrenie Berdaxa. N. , 1987.

U. K. Xudaybergenova. Esteticheskie vzglyadı Berdaxa. N. , 1993.

B. Ismailov. Kúnxojanıń ómiri hám tvorchestvosı. N. , 1966.

Osnovı filosofii. T. , 1998.

- 68 -

I. Raximov. Falsafa. T. , 1998. Falsafa. T. , 1999.

Bulardıń hámmesine qaramastan máneuiyatta Nawayı dáwiriniń ruwhı ele hám sezilip turatuǵın edi. Ádebiyat, táspiriy iskusstvo, arxitektura, h.t.b. iskusstvo túrleri rawajlanadı.

XVI ásirdiń aqırında ózbek tilinde jazılǵan kórkem hám tariyxıy shıǵarmalar payda boldı. Máselen, Baburnamada» Oraylıq Aziya, Iran, Afǵanstan, Hindistan xalıqları tariyxı, turmıs obrazı bul jerlerdiń geografiyası, haywanatı, ósimlikleri h.t.b. haqqında kóp maǵlıwmatlar berilgen. Bunnan tısqarı Baburnamada» turmısı-iskerligi, kásip-talabı haqqında, xalıqlardıń túrli úrp-ádetleri hám olardıń kelip shıǵıwı haqqında jazadı. Ayrıqsha, tariyxıy dárek sıpatında Baburnama» bahasız.

XVI ásirdiń ekinshi yarımında dóretiwshilik penen shuǵıllanǵan shayırlardan Mushfiqiy belgili. Mushfiqiy Abdullaxan sarayında xızmet qılǵan. Mushfiqiydiń qálemine lirikalıq qosıqlardan ibarat úsh toplam hám kóplegen satiralıq qosıqlar tiyisli. Mushfiqiy Nawayı siyaqlı jalatay shayıxlardı, zulım húkimdarlardı sın astına aladı.

Mutribiy Tazkirat shu-shuaro» shıǵarması menen belgili.

Matematika boyınsha esap usılı boyınsha traktat, Amin Ahmad Roziydiń geografiya boyınsha Haft iqlim» luǵati buǵan mısal.

Tibbiet ilimi hám rawajlanıp bardı. áóńá-jılda Muxammed Mirak Samarqandiy mediсina hám dári tanıw (farmaсevtika) boyınsha úlken traktat jazdı. XVIII ásirdiń emshisi Abdulǵaziy Manofe un-inson» shıǵarmasında keselliktiń bir júz jigirma dan aslam túrin tabadı, olardı emlew jolların kórsetedi.

Muzıka ilimi boyınsha da úlken jetiskenliklerge eristi. XVI ásirde jasaǵan buxaralı Mavlabiy Kavlabiy muzıka boyınsha shıǵarmalar jazdı. Darveshali Changiy Tut fat-us- surur» atlı muzıka haqqında traktat jazdı.

Hattotlıq iskusstvosı boyınsha dóretiwshi Sultan Ali Mashxadiy, Mir Ali Xaraviy, Dust Muxammed Buxariyler óz zamanında belgili boldı.

Kamalliddin Bekzod hám onıń mektebi dástúrlerin XVI ásirde Jamolliddin Samarqandiy hám basqa súwretshiler (musavvirler) dawam etti.

XVI-XVII ásirlerde xalıq awızeki dóretiwshiligi dástanlar menen bayıdı. Bul dáwirde Alpamıs, Góruǵlı, Taxir hám Zuxra, Ashıq “árip hám Shasánem h.t.b. dástanlardıń túrli variantları júzege keldi.

XVI-XVIII ásirlerde arxitektura tarawında hám úlken jetiskenliklerge erisildi. Tashkentte Shayxontohur maqbarası, Kukaldash medresesi, Baraqxon maqbarası, Buxarada Mirarab medresesi (1535-1536j.), Masjidi Kalon (1540-1541j.) Abdullaxan medresesi (1590j.), Samarqandta Sherdor» (1619j.), Tillokori» (1648j.), Nodir Devonbegi medreseleri, Xoja Axror mazorati» (1632j.), Xiywada Arab Muxammmed medresesi, Anushanıń Aq meshiti» h. b. meshitler, medreseler salındı.

Mırza Bedil ózinen keyinge kóp ǵana miynetler qaldırdı: Chor unsur» (Tórt element»),

Nukot (Ótkizgishler»), Irfon» (Biliw), Ruboyet (Tórt qatarlıq), Gazali» (“ázzeller) h. b.

Bedil óz shıǵarmalarında shıǵıs peripatetikleriniń eń jaqsı dástúrlerin dawam ettirdi. Ibn Sino siyaqlı ol dúnyanıń máńgiligin hám ózgerisliligin tastıyqlaydı. Materiya baslamaǵa da, aqırǵıǵa da iye emes. Ol panteist boldı. Vaxdat-mavjud» poziсiyasında boldı. Mánisi: jasap turǵannıń birligi. Óziniń shıǵarmalarında dúnyanıń birligin maqulladı hám onda qudaydıń qatnaslıǵın, predmetler menen zatlardıń máńgi ózgerisi tuwralı aytadı. Irfonda» oyshıl jazadı:»Barlıq zatlarda bólekshelerdiń ózgerisi boladı, usıǵan ılayıq jańa payda boladı: bul tań qalarlıq sırlı qubılıs zárúrlikten ámelge asadı», bul zárúrlik predmetlerdiń ózlerinde hám olardıń óz-ara qatnaslarında húkim súredi. Máselen, may, pilik hám ottıń birligi zárúrlik boyınsha ottı berip tur. Uzaq ómir hám awqatlanıw barısında haywanlardıń asqazanında tas payda boladı. Puwlanıwdıń aqıbetinde jawın jawadı» h.t.b.

- 69 -

Dúnya máńgi hám mudamı hárekette. Bedil dúnyanıń tiykarı sıvpatında hawanı aladı. Bedil forma hám materiya haqqında pikir aytadı. Onıń pikirinshe olar birlikte. Ol: formanıń payda bolıwına shekem mazmun joq, materiyanıń perdesi ashılaman degenshe forma belgilenbegen. Materiya formalar dúnyasında jasırın-ishki, al forma materiyada múmkinshilikke iye. Eger materiya formasız bolsa, onda forma qayaqtan payda boladı, eger forma kúshli kiyim bolsa, onda materiya nege kiyinen boladıW

Bedil adamnıń biliw múmkinshiligi tuwralı hám aytadı. Onıń pikirinshe, biliwdiń birinshi basqıshı sırtqı sezimler arqalı ámelge asadı. Aqıl-oy, oylaw biliwdiń biraz jetilgen basqıshı. Filosof seziwlik hám raсionallıq biliwdi birlikte hám óz-ara baylanısta qaraydı. Ol aqıl-oydıń biliwlik múmkinshiliklerine úlken áhmiyet berdi.

Dúnyanı raсionallıq biliwde ilimdi iyelew, ilim menen shuǵıllanıw úlken áhmiyetke iye. Bilimdi adamzattıń hinji-marjanı deydi ol. Rawajlanıw bilimsiz bolmaydı. Bolmıstı tanıp biliwde, tábiyattıń sırların tanıp biliwde filosofiya áhmiyetli rol oynaydı. Filosofiya - danıshpanlıq, ol ilimniń sırların ashadı. Ruhtıń zatlarǵa hám predmetlerge qatnasın úyrenedi.

Bedil erkinlik hám zárúrlik máselelerin hám aytadı. Onıń pikirinshe, adam óziniń háreketlerinde erkin. Ol ózi ushın ózi ǵamxorlıq qılıwı kerek, óziniń háreketlerin ózi belgilewi tiyis. Bedil tábiyiy zárúrlikti, tábiyattıń nızamlaǵın moyınlaydı. Ekinshi tárepten zárúrlikti Qudaydıń erkiniń kórinisi dep qaraydı.

Bedildiń dúnyaǵa kóz-qarasınıń ishinde onıń jámiyetlik hám gumanistlik ideyaları áhmiyetli orın iyeledi. Miynet hám óner adamdı ulıǵlaydı.

Bedil ayrıqsha diyxannıń miynetin joqarı bahaladı.

Mashrab Baborahim. Mashrab (mashrabilohiyda maydan, sarhush degen sóz) 1653-jılı Andijanda tuwılǵan. Ol dáslepki bilimin mahalliy mektepte aldı.

Namanganǵa kelip, Shaix Bazar Oxunga shákirtlik etti. Iláhiyattı úyrenedi. Keyin

Qashqarǵa baradı. Sebebi, xarakteri batır, erkinlikti súyiwshi boldı. Mashhur Iyshan Ofoq Xadjiga murid boladı. Jeti jıl onıń xızmetin qıladı.

Mashrab óz shıǵarmalarında ruwxanıylardı áshkaralaǵanı ushın áwáá-jılı Balx hákimi Mahmudbiy Qatoǵan tamanınan darǵa asıladı. Mashrab - sufiy. Jaratqanǵa muhabbatı kúshli.

Onı qosıqlarında bayan etedi. Bayazid Bistomiy, Mansuriy Xaloj Nasimit, Fariddin Attar h.t.b. sufilardıń óziniń shıǵarmalarında tilge aladı.

Mashrabta yar» obrazı bar. Ol arqalı qudanı táspirleydi. Oǵan mas keliw ushın kóp nárselerdi islew kerek. Onda topıraq» sózi bar. Topıraq» - diniy isenimlerge tiykarlanǵan naqsh. Tasavvuf filosofiyasında topıraqtan shıǵatuǵın sıpatlar - sabır, úmit, miriwbet kelgenligi zikir etildi. Topıraq - jánnet múlki, shamal hám ot - dozaq ishindegi nárseler. Keńirek mánide topıraq - ana Watan. Adam ana-Watan menen birlikke erisiwi shárt.

Mashrabtıń oyı: shın musılman bolıw ushın meshit bolıwı shárt emes, kókirekte quda bolıwı kerek.

Eski dúnya» - Kaba. Allaǵa bolǵan muhabbat Kabaǵa bolǵan muhabbattan ústin. Mashrab qosıqlarınıń qudireti onıń xalıqshıllıǵında. Onıń ǵázzelleri, qosıqları xalıqtıń awzınan túspegen. Mashrab ótkenniń kóp ǵana oyshılları sıyaqlı islam tiykarına hám dogmalarına qarsı shıqqan joq, al geybirewlerine isenimsizlik penen qaraydı. Ol óziniń qosıqlarında mistiсizm hám asketizm ideyasın násiyatlawshı sufizm wákillerin áshkaralaydı. Ol adamlardı o dúnyadan, dozaqtan qorıqpawǵa, al haqıyqıy kúndelikli jerdegi isler menen shuǵıllanıwǵa shaqırdı. Soǵan qaramastan ol naqshbandizm menen tıǵız baylanıslı qálenderlerdiń sufizm háreketin maqullaydı. Bul Mashrab tárepinen óziniń erkinlikti súyiw ideyaların kórsetiwi, eki júzlikti, nápsiqawshılıqtı, juwhalıqtı, menmenlikti, múlkke iyelerdi sınǵa alıwı ushın qollanıldı. Mashrabtıń dúnyaǵa kóz-qarasınıń orayında adam turadı. Ol - buntar, erkinlikti súyiwshi shayır bolıp tariyxqa kirdi.

Shayır óliminen soń Shavkat Buxariy Sen Mashrabtı óltirgeniń menen báribir, oǵan húrmet arta beredi» degen edi. Bunı ómir dáliyllep otır. XVIII ásirdiń ekinshi yarımı XIX

- 70 -

ásirdiń baslarındaǵı Ózbekstandaǵı jámiyetlik-siyasıy oylar máselesine kelsek, ol xanlıqlar - Buxara, Xiywa, endi ǵana payda bolǵan Qoqan xanlıǵı dáwiri menen baylanıslı. Bul dáwirde

Solahiy, Huvayda, Umar Bahiy, Kiromiy, Nishotiy, Amir (amir Umarxan), Fazliy, Ado, Gulxaniy, “oziy, Maxmur, Nodir, Nodirabegim, Hoziq, Shavqiy, Ogohiy, Madan, Komil Xorezmiy kibi shayırlar, shayralar shıqtı. Bulardıń ishinde Mashrabqa eliklep qosıqlar jazǵanları hám kóp boldı. Mashhur shayıra andijanlı Mohirayım Nodira (Xolila) tasavvuf dástúrlerin dawam ettirdi. Bul dáwirde ádebiy satira hám yumor keń qulashın jaydı

(Pahlovankuli, Ravnaq, Mujram, Obid, Muhandi, Shárip Gulxaniy, Maxmur h. b.).

Ogahiyde panteizm elementleri kóbirek ushırasadı. Ogahiy tasavvufdaǵı panteizm táreptarı. Real turmıstı, nárselerdi insannıń jırlawın moyınlaydı. Dúnyaǵa kóz-qarasınıń tiykarı, insanǵa muhabbat, tariyxıy reallıqtı tanıp biliwge umtılıw, xalıqqa ǵamxor bolıw.

Ogahiydiń jámiyetlik-siyasiy kóz-qaraslarınıń xarakterli belgisiniń biri insannıń, dinniń insanparwarlıq múmkinshiliklerin paydalanıw. Mámleket basshısınıń arnawlı pazıyletine baylanısı Feruzǵa qırıqtay másláhát berdi. Onıń oyınsha patsha miyrim-shápáátli, ádalatlı, qayır-saqawatlı bolıwı tiyis.

XIX ásirde Xiywa xanlıǵında ekonomikalıq turmıstıń tiykarǵı ózgeshelikleriniń biri tovar-aqsha qatnasları. Puldıń bay feodallardıń qolında toplanıp qalıwı, materiallıq baylıqlardıń mámleketten tısqarıǵa shıǵıp ketiwi h. t. b boyınsha óziniń poziсiyasına iye. Máselen, pul fetishizmin jaqsı ańlaydı, buǵan baylanıslı unamsız islerdi, ásirese, jámiyettiń ruwxıy jaqtan salamatsızlıǵın aytadı.

Ogahiydiń estetikalıq kóz-qarasları Shıǵıs estetikalıq oyınıń tasavvuflik momentleri menen suwǵarılǵan. Nawayı mektebinen saǵa alıw, ondaǵı insandı eń qádirli baylıq dep ulıǵlaw bas prinсip. Sonıń ushın hám gumanizm Ogahiydiń dúnyaǵa kóz-qarasınıń tiykarı.

Komil Xorezmiy

XIX ásir ózbek ádebiyatınıń iri wákilleriniń biri. 1825-jılı Xiywada tuwılǵan. Haslı ismi Muhammadniez, Komil ádebiy laqabı.

Komil Xorezmiy - óz dáwiriniń belgili sóz ustası hám kózge kóringen mámleketlik ǵayratkeri. Xiywada Said Muxammed xan, Muxammed Raxim xan tusında hám sarayda islegen.

Onıń iniсiativası menen Xiywada baspa shólkemlestirildi. Bunda dáslep Álisher Nawayı hám basqa danıshpanlardıń shıǵarmaları basıp shıǵarıldı. 1883-jıl orıs-tuzem mektebi ashıldı. 1899 jılı 71 jasında qaytıs boldı. Onıń bizge bir qatar shıǵarmalar menen birge Devani» hám jetip kelgen. Devonda» K. Xorezmiydiń túrli dáwirde jazǵan ǵazzel hám másnewiyleri bar.

Komil Xorezmiydiń dúnyaǵa kóz-qaraslarınıń eklektik xarakterge iye ekenligi kózge taslanıp turadı. Hámme nárseniń tiykarı Alla. Onıń baslaması hám aqıyrı joq. Bul fániy dúnya hám o dúnya bar. Degen menen real bolmıstıń insan ómiri ushın áhmiyetin júdá maqullaydı.

Maqtımqulı (1733-1783j.)

Ullı túrkmen shayırı, oyshılı. Mektepte, Xiywada, Buxarada hám Andijanda medreselerde oqıǵan. Azerbayjan, Indiya, Awǵanstandı aralap shıqtı. Kóp ǵana filosofiyalıq oyǵa iye lirikalıq qosıqlardıń avtorı.

Maqtımqulınıń dúnyaǵa kóz-qarasınıń qáliplesiwinde oǵan deyingi soсiallıq-siyasiy ideyalar hám dástúrler úlken rol oynadı. Ásirese buǵan Oraylıq Aziya hám Azerbayjan xalıqları mısal boladı.

Awızeki dóretiwshilikti hám kórkem ádebiyattı (Ferdausiy, O. Hayyam, N. Gyandjaui, Saadi, Nasimiy, Fizuli, Jami hám Nawayı) qunt penen úyrendi hám olardıń dóretiwshilik sırların jaqsı meńgerdi.

Maqtımqulınıń pikirinshe, hámme nárseniń tiykarı - Quday. Maqtımqulı qudaydı dúnya menen panteistlik jaǵdayda jalǵastıradı. Sonıń menen birge oyshıl dúnyanıń obektivligin, mudamı háreketti predmetler menen qubılıslardıń mudamı jańalanıwın moyınlaydı. Adam, onıń maqsetine jetiwi, baxtı máseleleri, ómirden lázzetleniwi Maqtımqulı dóretiwshiliginde