Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 51 -

esaplaydı. Jámiyet adamlardıń ózleriniń talapların qanaatlandırıwǵa umtılıw nátiyjesinde payda bolǵan; jámiyet adamlardıń ómir súriwi ushın zárúrli. (Sm. Farabi. Traktat o vzglyadax jiteley dobrodetelnogo goroda//V kn. Grigoryan S. N. Iz istorii Sredney Azii i Irana VII-XII vekov. M. , 1961. c. 136)

Jámiyet bir-birinen ózleriniń ádetleri, nravları, xarakter hám tili menen ayrılıp turatuǵın xalıqlardan turadı. Hárqıylı xalıqlardıń nrav hám xarakterli belgileriniń ózinsheligin Farabi olar jasap turǵan geografiyalıq sharayatlardıń ózgeshelikleri menen túsindiredi.

Farabi qala-mámleketlerdi pazıyletli yamasa ideallıq hám nadan dep bóledi. Ideallıq qala-bul sonday qala, ol turǵınlardıń óz-ara járdemi tiykarında jasaydı.

Qala-mámleket sırtqı hám ishki wazıypalardı sheshedi. Sırtqı wazıypalar - bul qalanıń qorǵanısın shólkemlestirip, onı sırtqı topılıstan qorǵaw. Ishki wazıypalar - onıń turǵınlarına baxıt baǵıshlaw.

Farabi basqarıwdıń úsh formasın atap kórsetedi: jekke basqarıwshılıq (edinovlastie), adamlardıń azǵana toparınıń basqarıwı, xalıq saylaǵan oǵada ılayıqlı jekke adamnıń basqarıwı. Bul boyınsha sheshiwshi xarakterge iyesi basqarıwdıń formaları emes, al onıń aqılǵa sıyımlıǵı (razumnost).

Jetilgen jámiyetlerde kásipti erkin tańlaw múmkinligi boladı. Bul jerde haqıyqıy erkinlik hám teńlik húkim súredi, jekke basqarıw (edinolichnaya vlast) joq. Bul qalalardıń basshıları ózleriniń iskerliginde teńlik, ádillik hám ulıwma abadanlıq prinсiplerinen kelip shıǵadı (Sm. Farabi. Majmu at-rasai al xukama. 250 a-b).

Basshı - óziniń shákirtlerin ilimlerge, baxıtqa jetiwdiń jasların úyretip atırǵan muǵallimge (ustazǵa) uqsas. Biraq barlıq talaplardı bir adamǵa sıyǵızıwdıń qıyın ekenin túsinedi. Sonıń ushın toparlıq basqarıwdı qolaylı variant dep esapladı. Biraq jámiyettiń hár bir aǵzası bul sapalardıń birewin biykelese (oliсetvorenie) ǵana usılay boladı.

Jámiyetlik jetiliw hám ǵalaba baxıtqa erisiw ilimniń járdeminde islenip shıǵılǵan joqarı dárejedegi intellektuallıq hám ádep-ikramlıq nızamlardı ózlestiriw proсessinde ámelge asırıladı.

Adam óziniń táǵdirin, óziniń baxtın ózi jasaydı. Farabidiń táliymatında áhmiyetli orındı ulıwma baxıt máselesi tutadı. Oǵan jetiw jámiyettiń hám málekettiń tiykarǵı maqseti. Oǵan jetiw jolı-ilim hám tárbiya. Haqıyqıy baxıtqa bilimlerdi iyelew járdeminde jetedi. Haqıyqıy baxıt qálegen jamanlıqtıń joq etiliwi hám adamnıń janı hám aqıl-oyınıń tiykarlardı hám pazıyletli islerdi tanıp biliwdegi joqarǵı dárejege jetiwi menen máńgilik bolıp tabılatuǵın jer júzilik aqıl-oy menen birlesiwi menen baylanıslı. Adam qaytıs boladı, biraq onıń tirisinde jetilgen baxıtı ruwxıy hám kóterińkilik qubılıs bola otırıp, ólmeydi.

Farabidiń dúnyaǵa kóz-qarası IX-X ásirdiń mádeniy jetiskenlikleriniń sintezi boldı. Ol sol dáwirdiń kúshli hám ázzi táreplerin hám sáwlelendirdi. «Shıǵıstıń Aristoteli» - Farabi óziniń táliymatın Jaqın hám Orta Shıǵıstıń mádeniy jetiskenlikleriniń tiykarında rawajlandırıwǵa umtılıdı.

Farabidiń tek Shıǵıstıń ǵana emes, Batıstıń hám jámiyetlik-filosofiyalıq oyında úlken rol oynadı. «Tazalıq, hadallıq tuwısqanlarına, Abu Sulayman Mantikidiń kóz-qaraslarına, Ibn Miskaveik, Ibn Badja, Ibn Tufeyli h. b. tásir etti. Ibn Sina onı óziniń tikkeley ustazı dep esapladı.

Abu Abdullax Xorezmidiń filosofiyalıq kóz-qarasları

Abu Abdullax Xorezmi X-ásirdegi iri alım enciklopedist. Xorezmde tuwılǵan, soń ala

Shıǵısta jasadı hám sońınan «Mafotik al-um» («Ilim giltleri kitabınıń») - Jaqın hám Orta

Shıǵısta birinshi enciklopediyalardıń avtorı boldı. Miynetlerinde pravo, filosofiya, logika, poetika astronomiya, matematika, mediсina, muzıka h. b. ilimlerdiń tiykarları berilgen.

Farabi siyaqlı Xorezmi hám óz dáwiriniń ilimlerin klassifikaсiyalawǵa umtıladı. Barlıq ilimlerdi Xorezmi «shariatlıq» hám «shariatlıq emes» dep bóledi. «Shariat» ilimleri tiykarınan dinge xızmet etedi, sonday-aq arab tilles jámiyetiniń tillik problemaları menen baylanıslı.

- 52 -

Al «arablıq emes» ilimler (Xorezmi «grekler» basqa xalıqlardı názerde tutadı) sol dáwirdiń bilimleriniń pútkil jıyının óz ishine aladı.

Dúnyawiy (svetskie) ilimler ol tárepinen dinge baǵınbaytuǵın sıpatında túsindiriledi. Máselen, «shariat ilimleri» hám arab tilles jámiyetlerdiń lingvistikalıq problemaların qanaatlandırıw menen baylanıslı ilimler óz ishine musılman huqıqı, kalam, arab tiliniń grammatikası, poetika hám xronologiyalıq ilimlerdi kirgizedi. «Arablıq emes» ilimler

Xorezmidiń túsindiriwinshe, mazmunınan (oglavlenie) belgili, filosofiya, logika, mediсina, arifmetika, geometriya, astronomiya, muzıka, mexanika hám alximiyanı óz ishine aladı.

Xorezmidiń ilimlerdi klassifikaсiyalawı tómendegishe:

I. «Shariat» ilimleri hám onıń menen baylanıslı «arablıq» ilimler:

1. Fikx musılman huqıqı 2. Kalam 3. Grammatika 4. Poetika 5. Xronologiya haqqında

ilim.

II. «Arablıq emes» ilimleri («grek» h. basqa xalıqlar)Ú

1. Teoriyalıq filosofiya 2. Praktikalıq filosofiya: etika, úydi basqarıw, siyasat (qalanı basqarıw-upravlenie gorodom, gosud.). 3. Metafizika 4. Matematikalıq ilimler (arifmetika, geometriya, astronomiya, muzıka tuwralı ilim) 5. Tábiyattanıw ilimleri (mediсina, meteorologiya, mineralogiya, alximiya, mexanika). 6. Logika.

Tutas alǵanda Xorezmidiń filosofiyasın p e r i p a t e t i z m dep ataydı.

Xorezmi filosofiyanıń ózin «zatlardıń haqıyqatlıǵı haqqında ilim» dep túsinedi. Hár bir zat materiya menen formanıń birligi. Birinshi materiya (pervomateriya)-hárbir dene, formanı alıp keliwshi. Forma - zattıń qurılısı hám onıń túri, ol pervomateriyanıń qáliplestiriwi nátiyjesinde payda boladı.

Xorezmi tutas filosofiyalıq kategoriyalarǵa anıqlama berdi. Olar: orın, waqıt, waqıtlıq aralıq (vremennaya deyatelnost), tábiyiy dene h. b.

Ol dáwirdiń aktual problemalarınıń biri-denelerdiń bóliniw probleması. Xorezmi bir tárepten, denelerdiń sheksiz bóliniw múmkinshiligin moyınladı. Biraq onı «konсeptual biliw», demek qıyaldan biliw dep atadı. Sońınan biraq, Ibn Sina mınaday deydi: «tábiyiy» demek materiallıq bóliw shegine iye, sebebi bóliniwdegi dene aktual dárejede kishige jetedi. Bul kishi óziniń tábiyatı boynsha júdá kishi. Ol onı seziwlik qabıllaw ushın filosoflardıń aytqanınday, júdá názik».

Sol dáwirdiń problematikasına sáykes Xorezmi rux túsinigin qaraydı. «Tábiyiy rux», «haywanlıq rux», «jeke rux» túsiniklerin asha otırıp, olardı tiri denelerde ótip atırǵan materiallıq proсessler menen baylanıstıradı.

«Jandı» («dusha») túsiniwi boyınsha Xorezmi tiykarınan platonizmniń tiykarǵı jaǵdayların kritikalaydı. Máselen, ulıwma tiykarlardıń dúnyası tuwralı (sushestvovanie nekoego mira obshix sushnostey). Ol: «obshaya dusha podobna (polyarno) obshiy chelovek, kotorıy yavlyaetsya vidom po otnosheniyu, naprimer, k Zeidu, Omaru i vsem chelovecheskim individam. Vseobshaya dusha ta, v kotoroy oxvatıvayutsya dushi Zeida, Omara i kajdogo i jivotnıx individov. Ona obladaet bıtiem lish v voobrajenii, podobno tomu, kak sushestvuet lish v voobrajenii «obshiy chelovek», a takje «obshiy razum». Chto kasaetsya togo, chto obshaya dusha obladaet samostoyatelnım bıtiem, kak eto utverjdayut mnogie iz filosofstvuyushix, to eto ne tak» (Materialı po istorii progressivnoy obshestv-filosofskoy mısli v Uzbekistane. s. 97).

Filosofskie vozzreniya Abu Abdullaxa Xorezmi, ego klassifikaсii nauk, enciklopedicheskie svedenie, soderjashiesya v ego trude «Klyuchi nauk» okazali bolshoe vliyanie na formirovanie srednevekovoy obshestvenno-filosofskoy mısli v stranax Centralnoy Azii, Blijnego i Srednego Vostoka.

Beruniydiń jámiyetlik-filosofiyalıq kóz-qarasları

Abu Rayxan Muxammad Ibn Axmad Beruniy ullı alım-enciklopedist, oyshıl hám gumanist 973 jılı Qıyatta Xorezmniń eski paytaxtında tuwıldı. 16-jaslarında aq ekvatorǵa

- 53 -

ekliptika iyiliwiniń tegisligin úlken dállik penen anıqladı. Jas Beruni Oraylıq Aziyada birinshilerden bolıp jer globusın jasadı. 1000-jılı Beruniy «Ótken áwladlardıń estelikleri» atlı úlken shıǵarma jazadı. Bul onı pútkil Orta ásirlik Shıǵısqa tanıtadı. 1010 jılı Abu-l- Abbas Mamun ibn Mamunnıń sarayında úlken lawazımdı iyeleydi.

Ibn Mamun óz sarayında iri alımlardı jıynaydı. Olar: Abu Ali Ibn Sina, Abu Saxl alMasixi, tárjiman hám filosof Abu-l Xair Xammar, shayır hám ádebiyatshı Abu Mansur alSaalibi, matematik hám astronom Abu Nasr Ibn Irak h. b.

Beruniy óziniń dóretiwshilik jolınıń basında aq jas Ibn Sina menen xat jazısadı. Onda bas filosofiyalıq, kosmologiyalıq hám basqa da máseleler qaraladı. 1017-jılı Xorezm Maxmud “aznaviydiń áskerleriniń basıp alıwına tap boladı. Maxmud tárepinen “aznaǵa alıp ketilgen alımlardıń arasında Beruniy hám bar edi. 1025-jılı ol óziniń áhmiyetli shıǵarmalarınıń biri -

Geodeziyanı jazıp pitkerdi.

“aznada Beruniy indologiyalıq izertlewler júrgizdi. Nátiyjesi - «Indiya» (1030) miyneti. Sońınan «Masud kanonları» miynetin jazadı. Bunda matematika, astronomiya, geofizika h. b. máselerdi qaraydı.

1043-j. «Qımbat bahalı zatlardı tanıp biliw boyınsha maǵlıwmatlardıń jıynaǵı» miynetin jazadı. Bul ádebiyatta «Mineralogiya» atı menen belgili. «Farmakologiya» miynetin jazıwǵa kiristi. Biraq ólim kesent berdi. Onıń 150 ge jaqın miyneti bar.

Ontologiya

Beruniydiń pikirinshe, filosofiyaǵa jol tábiyattanıw ilimleri menen boladı. Tábiyattanıw ilimleri filosofiyanı tereń túsiniwge múmkinshilik beredi. Tábiyat ilimleri filosofiyadaǵı metod hám dálillewlerdi islep shıǵıw ushın járdem beredi. Tutas alǵanda Beruniy filosofiyanı, bolmıstı tanıp biletuǵın ilim dep anıqlaw pikirine qosıladı. Tábiyat beligili nızamlarǵa baǵınǵan barlıq materiallıq qubılıslardı, pútkil qorshaǵan dúnyanı óz ishine aladı. Beruniy «tábiyiy kúshke» iyelerdiń hámmesin de, haqıyqatlıqtıń nızamlı proсessin ańlatatuǵınnıń bárine jiyi-jiyi tábiyat dep ataydı. Tábiyat ilimler faktlardı alatuǵın oblast ǵana emes, sonıń menen birge obektiv reallıqtıń faktların, tábiyattı túsindiriwdiń tiykarǵı sebebi. Ol Abu Mashardıń «Tábiyat hámmesinen kúshlirek» degen pikirine qosıladı.

Ibn Sina menen kelispewlerinde Beruniy haqıyqıy deistlik poziсiyaǵa ótedi. «To, chto tı govorish eto so slov Aristotelya, kotorıy schitaet, chto u mira net nachala, ne sleduet otriсaniya deyatelya i tvorсa, to eto besmodnıe slova, poskolku esli ne predpolojit nachalo deystviya, to ne budet mıslitsya kakoy-libo deyatel».

(Prilojenie k st. A. Sharipova - Maloizvestnıe prinсipı perepiski mejdu Beruni i Ibn Sina//Obsh. nauki v Uzb. T. 1965. N 11. c. 39).

Astronomiyalıq, geologiyalıq hám basqa da tábiyattıń qubılısların analizley otırıp, waqıttıń, jerdiń aspan deneleri h. b tuwralı mınaday juwmaqqa keledi: «vıchisletelyu ne vozbranyaetsya govorit o tısyachax millionov let».

Tábiyatqa tábiyiy-ilimiy qatnastı qollanıwdıń zárúrligi hám joqarǵı baslamanı moyınlaw Beruniyge deizmnen ótip, materiyanıń máńgi bolmısın moyınlaw tuwralı ideyanı aytıwǵa májbúrledi.

Qorshap turǵan dúnyanıń tiykarında materiallıq baslamalar bar. Ibn Sina menen polemikasında tórt elementin ataydı. Olar: suw, ot, hawa, jer. Ol olar tuwralı mınaday dep jazadı: «Qarapayım substanсiyalar preiodlıq payda bolıwdı hám óliwdi bilmeydi».

Beruniy jannıń barlıǵın maqullaydı. Biraq ol jan dene menen tıǵız birge háreket etedi, jan tek denede ómir súriwi múmkin dedi. Beruniydiń deneniń hám jannıń óz-ara baylanısı haqqındaǵı kóz-qarasları haqıyqıy materialistlik xarakterge iye. Jan kópshilik jaǵdayda jan deneniń temperamentine baǵınadı, sonlıqtan onıń jaǵdayı hártúrli hám óziniń xarakteri boyınsha hár túrli» boladı.

(Abu Rayxan Beruni Indiya. //Izbr. proizv. V. b. t. T. , 1963. t. 2. c. 311). Beruniydiń pikirinshe, hawa, jer, ot bólinbeytuǵın bóleklerden-atomlardan turadı. Ol deneniń sheksiz

- 54 -

bólinbesligi tuwralı táliymattıń nadurıslıǵın ayttı. «Ne sebep Aristotel bólektiń bólinbeytuǵını tuwralı táliymattı» nadurıs deydi, deneniń sheksizlikke deyin bóliniwi hám natuwrı.

Beruniy: Geometrler arasında júdá belgili tartıslı tastıyıqlawlar atomistlerge tiyisli. Ol bul onı eki teoriyanıń atomizm hám teoriyasız da qarama-qarsılıǵın sheshkendey jol izleydi. Beruniy atomlardı maqullay otırıp, boslıqtı biykarlaydı. Bul sol waqıtlardaǵı filosofiyalıq dástúrlerge tuwrı kelmedi. Sebebi atomizm boslıqtıń bolıwın maqulladı.

Beruniydiń pikirinshe, qarapayım elementler hám olardıń atomları-tábiyatlıq zatlardıń strukturalıq dúzilisiniń sońǵı basqıshı. Barlıq tábiyatlıq qubılıslar bólekshelerdiń hám elementlerdiń qásiyetlerine tiykarlanǵan bolıwı kerek.

Aristoteldiń aytqanı: barlıq dene hám elementler ózleriniń tábiyiy ornında turadı hám tınıshlıqta, háreketsizlikte. Olardı bul haldan shıǵaratuǵın sırtqı kúsh bolmaǵanda usılay.

Solay etip Aristotel birinshi sırtqı háreketke keltiriwshini moyınladı.

Beruniy buǵan gúmanlanadı. Beruniy buǵan geometriyadan mısal keltiredi. «Oray» tásinigi tábiyiy orın. Tábiyiy orınǵa awır deneler ómir de hám jetise almaydı, onıń dógereginde boladı, demek óziniń tábiyiy, ornınan tısqarı boladı. Jeńil elementler ushın hám usınday.

Óziniń Ibn Sina menen kelispewshiliklerinde dúnyanıń kópligi tuwralı kóz-qarastı ayttı: eger quday qúdiret bolǵanda, ol bul dúndan basqa dúnyalardı jasaw múmkin edi.

Aristotel máńgi hám ózgermeytuǵın háreketti tuwrı liniyalı háreketke qarsı qoyadı, al Beruniy dóńgelek háreketti aspan deneleriniń ayrıqsha háreketi dep esaplamaydı.

Jer betinde ǵalaba ózgeris ideyasın Beruniy «Mineralogiya» miynetinde qoydı: Na ney (zemle) net nichego, chto ostavalos bı ustoychivım. Bolee togo, ves mir podverjen etomu proсessu». (Qarańız: Materialı po progressivnoy obshestvenno-filosofskoy mısli v Uzbekistane. T. 1992. c. 73).

Beruniy jerdiń rawajlanıwında sekiriwdiń rolin aytadı.

Beruniyde adamnıń organizmindegi qarama-qarsılıqlardıń gúresi tuwralı hám pikirler

bar.

Cikllik teoriyası, Beruniydiń oyınsha, dúnyanıń máńgiligi ideyasına alıp keledi. Bul boyınsha Indiya filosoflarınıń dúnyanıń cikllik rawajlanıwı boyınsha táliymatın maqullaydı.

«Ix predstavleniya o ciklichnosti povtoryayushixsya periodov vremeni sootvetstvuyut tomu, chto nablyudayutsya v deystvitelnosti». (Abu Rayxan Beruni. Indiya. c. 161).

Gnoseologiya

iliwdiń tiykarı, biziń dúnya tuwralı bilimlerimizdiń dáregi-seziwlik bilimler, olar seziw organları arqalı alınadı.

Beruniy seziwdiń hár bir túrin sıpatlap jazdı. Soǵan ılayıq hár bir haywan sırtqı dúnyaǵa orientaсiya jasaydı. «Blagodarya etim chuvstvam ustanavlivaetsya poryadok ego (jivotnogo) jizni i postoyannoe vosstanovlenie ee» (Abu Rayxan Beruni. Mineralogiya... s. 8)

Beruniy: R a z d r a j i t e l (titirkendiriw) - materiallıq. Hár bir sezim titirkendiriwshiniń belgili túrine reakсiya beriwge qaratılǵan. Adamnıń haywannan ayırmashılıǵı sonda, ol aqıl-oyǵa iye.

Beruniy bilimlerdi tekseriwde tájiriybeniń rolin ayttı. Máselen, izumrudtıń (hasıl tas) jılannıń kóriwine tásiri tuwralı ulıwma gáptiń bar ekenligin, biraq onıń tájiriybe arqalı tastıyıqlanbaǵanlıǵın aytadı.

Jámiyet

Beruniydiń pikirinshe, aqıl-oydıń kúshi adamǵa ele tolıq sheshiwshi artıqmashlıq bere almawı múmkin. Bunı jámiyet dálilleydi. Al jámiyettiń payda bolıw tiykarında-adamlardıń materiallıq talaplarınıń payda bolıw tiykarında dáliyllenedi.

Beruniy: «chelovek je iz-za svoey nagotı i nemoshnosti, iz-za otsutstviya organov (zashitı), podvergalsya so storonı drugix, chuvstvuet postoyannuyu neobxodimost v tom, chto

- 55 -

ego zashishalo bı, i potrebnost v tom, chto udovletvoryalo bı ego nujdı». (Beruni. Mineralogiya... c. 8).

Qorǵanıw zárúrligi hám basqa da talap. qatnas. zárúrligi adamlardı birge jasawǵa májbúrleydi.

Beruniy: «Potrebnosti raznoobraznı i mnogochislennı i tolko soobshestvo neskolkix chelovek mojet ix udovletvorit. Dlya etogo lyudi pridayutsya v osnovanii gorodov».

Beruniy: «... delo v tom, chto (chelovek) vledstvie mnojestva ego potrebnostey i malosti vozderjannosti pri ogranichennosti sredstv zashitı i obilii vragov neizbejno bıl vınujden obyadenyatsya so svoimi sorodichami v obshestve v сelyax vzaimopodderjki i vıpolneniya kajdoy rabotı, kotorıe obespechili bı i ego i drugix».

Demek, Beruniy jámiyetlik ómirdegi kelisimlik baslamanıń zárúrligin moyınlaydı. Usıǵan sáykes jámiyette adamnıń ózin, onıń funkсiyaların qaraydı. Adamnıń bas

minnetleriniń biri-miynet. Sebebi adamnıń tilegindegi miynet arqalı ámelge asadı. Beruniy aqshanıń payda bolıwın miynet bólinisi menen baylanıstıradı.

Beruniy: altın, gúmis ózinshe bahalıq emes. Al aqsha sıpatında bolıp áhmiyetke iye. Aqshanıń aynalısınıń járdeminde aqsha ekvivalentiniń ǵalaba ekvivalenti dárejesine iye hám bul olardıń tiykarǵı funkсiyasın quradı.

Basqarıwdıń xızmeti (San pravitelya).

Jámiyetti basqarıw basqarıwshınıń jámiyetke xızmeti - «Sut pravleniya i vozglavleniyalishenie sebya pokoya radi stradavshix (ot nasiliya) so storonı pritesniteley. Eto utomlenie tela pri oxrane i zashite ix semey, ix imushestva i jizni».

Beruniy Magribtegi qalalardıń birinde basqarıw gezek penen hámmeniń qolına ótetuǵın aytadı.

Patsha «dóretiwshilik aqıl-oyǵa» iye bolıwı tiyis. Sebebi dúnya jerdi islewshilerdiń arqasında, al jerdi islew vlasttıń arqasında ámelge asadı.

Beruniy: Ádil basqarıwshı (hákim, pravitel) joqarǵı hám tómengi, kúshli menen ázziler arasında ádillikti ornatıw.

Sonıń menen birge Beruniy: birde-bir xalıq sada, nadan hám basshılardan azat emes. Beruniy: eldiń gúlleniwi ilim hám onıń gúlleniwi menen baylanıslı. Adamnıń joqarǵı

baxtı-biliwde. Sebebi ol aqıl-oyǵa iye.

Beruniy milliy hám diniy shekleniwshiliklerge qarsı shıqtı. Onıń oyınsha milliy hám diniy shekleniwshilikler xalıqlar arasında durıs óz-ara qatnaslardı ornatıwǵa kesent beredi.

Beruniy adamdaǵı jaqsı islerdi ulıǵladı. Onıń pikirinshe, adamnıń ruwxıy kelbeti, onıń turmıs qálpi adam arqalı, onıń tárbiyası, ruwxıy mazmunı arqalı belgilenedi.

Ibn Sinanıń filosofiyalıq kóz-qarasları

Abu Ali Ibn Sina (Aviсenna) - Oraylıq Aziyanıń ullı oyshılı. Jaqın hám Orta Shıǵıs xalıqlarınıń tábiyiy-ilimiy hám jámiyetlik-siyasiy oyına, onıń rawajlanıwına úlken úles qostı. Biraq Ibn Sina óz dáwiriniń iri filosofı boldı. Ibn Sina beligili dárejede Orta ásir filosofiyasınıń hám ilimniń rawajlanıwına úlken úles qostı. Onı «Shayxur-rais» - «Alımlardıń bası» dep atadı. 980-jılı Buxaradan onsha alıs emes jerdegi Afshona awılında (selosında) tuwıldı. Ibn Sina beske shıqqanda semyası Buxaraǵa kóshedi. Buxara sol waqıtları iri ekonomikalıq hám mádeniy oray edi. Dáslep mektepte, sońınan pedagoglardıń basshılıǵında astronomiya, matematika, logika, fizika, metafizika, nızam shıǵarıw hám basqa da ilimlerdi hár túrli pedagoglardıń járdeminde úyrendi. Ibn Sina mediсina menen shuǵıllandı hám jaslayınan aq emlew óneri menen dańqqa bólendi.

999 jılı Buxaranı Qaraxaniyler basıp aladı hám Ibn Sina Urgenchke Xorezmniń paytaxtına qashadı. Bul jerde Mamun akademiyasında isleydi. Akademiyanı Beruniy basqaratuǵın edi. Kóp uzamay Buxaranı “aznawiyler mámleketi tárepinen jawlap alınadı hám Xorezmge qáwip dónedi. Ibn Sina Iranǵa qashadı hám uzaq waqıt qalalardı gezip júredi. Ibn Sina 1037 jılı 18-iyunde Xamadanda qaytıs boladı. Bul jerde ol sońǵı jılları saray vrachı hám

- 56 -

wázir boldı. Óliminiń aldında óziniń pútkil mal-múlkin xızmetkerlerine hám jarlı adamlarǵa bólip berdi.

Ibn Sinanıń dúnyaǵa kóz-qarası óz dáwiriniń sinkretikalıq mádeniyatın sáwlelendiredi. Ibn Sinaǵa Indiya tábiyattanıwı oyı, sonday aq áyyemgi grek filosofiyasınıń tásiri

kúshli. Ibn Sina Galen, Gippokrat, Evklid, Arximed, Pifagor, Porfiriy, ayrıqsha Aristoteldiń miynetleri menen júdá jaqsı tanıs boldı hám olardı óziniń miynetlerinde dóretiwshilik penen rawajlandırdı. Ibn Sinaǵa kúshli tásir etkenlerdiń biri-Zakariya Ar Razi hám Farabi.

Ibn Sina úlken ádebiy hám ilimiy miyras qaldırdı. Hámmesi 260 atamadan hám artıq. Sonıń eliwge jaqını mediсina, qırqı basqa tábiyattanıw hám gumanitar ilimlerge, úsh traktatmuzıkaǵa, 185 traktat filosofiya, logika, psixologiya, etika hám soсiallıq-siyasiy ilimlerge tiyisli. Ibn Sinanıń birqansha filosofiyalıq -kórkem povestleri hám qosıq-rubayıları hám bar. Biraq bizge kelip jetkeni 160. Solardıń ishindegi eń irisi-»Kitab ash shifa» («Jandı emlew kitabı»). Ol 22 tomnan turadı hám olarda orta ásirlik filosofiyanıń tórt bólegi - logika, fizika, matematika hám metafizika bar. Bul miynetti filosofiyalıq bilimlerdiń enciklopediyası dese boladı. «Kanon fi tibba» («Vrachlıq ilim kanonı») úlken bes kitaptan turadı. Olar Tashkentte birinshi mártebe ózbek hám orıs tillerine awdarıldı. «Kitab an najot» («Qutqarıw kitabı») tórt bólekten turadı. «Kitab-al-ishorat va tanxibat», «Kitab al-insof», «Danish-name»(«Bilimler kitabı» parsı tilinde) orıs tilinde Dushanbeden basılıp shıqtı.

Ibn Sinanıń «Risola at-tair», «Solomon hám Ibsol», «Xay Ibn Yakzon» atlı kórkem shıǵarmaları hám bar.

Onıń dúnyaǵa kóz-qarasında mediсinalıq bilimlerdiń ayrıqsha ornı bar.

Ibn Sinanıń geologiya, mineralogiya, ximiya, matematika, botanika boyınsha hám úlesi áhmiyetli. Onıń alaplardıń hám materiklerdiń, jer silkiniwlerdiń kelip shıǵıwı, meteoritlerdiń quramı, ósimliklerdiń fiziologiyası, tiri maqluqlardıń tábiyiy túrde payda bolıwınıń sebepleri haqqında ideyaları orta ásir tusı ushın batır pikirlerden esaplanadı hám sońǵı dáwir ilimiy ashılıwları ushın jaqsı tiykar boldı.

Ibn Sinanıń astronomiyalıq baqlawlar ushın jańa pribor haqqında ayrıqsha taraktatı bar. Mexanika boyınsha «Aqıl-oy ólshemi» - qurılısta hám awır júklerdi tasıwda qollanılatuǵın qarapayım mashinalar tuwralı traktatı bar.

Ibn Sina astrologiyaǵa sın kóz benen qaradı.

Ontologiya

Ibn Sinanıń pikirinshe bolmıs zárúrli bolmıs-tiykar hám múmkin bolmıs-tiykardan turadı.

Zárúrli bolmıs-tiykar-birinshi tiykar, quday, barlıq zatlardıń baslaması, al múmkin bolmıs-tiykar-birinshi tiykardan kelip shıǵatuǵınları.

Zárúrli bolmıs-tiykar - bul birinshi tiykar, ol ózinshe jasaydı hám jekke boladı. Al múmkin bolmıs-tiykar birinshi sebepten kelip shıǵadı hám kóplik boladı, demek, kóp túrli zatlardıń payda bolıw múmkinligin óz ishine aladı. Solay etip, bolmıs bólinbeytuǵın birlikten hám bólinetuǵın kóp túrlilikten turadı. Biraq kóplik birden emes, axırınlap, sebep hám axıbet formasında payda boladı.

Solay etip, bolmıstıń hámme formaları dáslep birlikte boladı; tábiyiy dúnya bar hám onıń kóp túrli formaları birinshi sebeptiń kórinisi. Soń ala sebeplik - aqıbetlik qatnaslar formasında bolmıstıń hár túrli formaları kórinis tabadı. Bul formalar dáslepki sebepten ajıralıp ózinshelikke iye boladı hám tikkeley óziniń aldıńǵı sebebinen ǵárezli boladı. Solay etip, hár túrli tiykarlar zárúrli bolmıs-tiykarǵa (neoxodimo sushee) qarata hár túrli dárejedegi jaqınlıqta boladı. Onıń ústine aqıbet proсessinde zárúrli-bolmıs tiykardıń qásiyetleri onnan sońǵı barlıq tiykarlarǵa beriledi. Ibn Sina jazadı: «Neobxodimo sushee takovo, chto vse (poluchayushee) ot nego svoe sushestvovanie, neobxodimo sushestvuet, tak kak v protivnom sluchae, u neoxodimogo sushego bılo bı takoe sostoyanie, kotoroe u nego ne bılo, i togda ono bılo bı

- 57 -

neobxodimo sushim vo vsex otnosheniyax». (A. A. Ibn Sina. Kniga Spaseniya//V kn. Antologiya mirovoy filosofii. M. , 1974. c. 730).

Bul táliymattı deistlik baǵdarı kúsheygen panteizm dese boladı.

Múmkin tiykar-bolmıs substanсiya hám akсidenсiyadan turadı hám tiykar bolmıstıń onnan sońǵı ierarxiyası - atalǵan kategoriyalardıń hár túrli kórinisleri. Kóp túrli kórinisti qamtıǵan oǵada universallıqqa iye substanсiya - dáslepki elementler (jer, suw, ot, hawa). Materiya, jan, forma hám aqıl-oy-qarapayım substanсiyalar, al dene-quramlı substanсiya.

Deneniń ózi kóp túrlilikke iye: ósimlik, haywan hám adam. Denebul úsh ólshemge -uzınlıq, keńlik tereńlikke iye. (Materialı po istorii. . . c282). Colay etip, hámme zatlardıń minezlemesi-deneligi, ol materiyadan hám formadan turadı. Olar óz-ara baylanıslı, birisiz-biri bolmaydı. Ibn Sina bılay deydi: «Materiya imeet telesnuyu formu i bez telesnoy formı ne sushestvuet v deystvitelnosti. Stalo bıt, ona yavlyaetsya deystvitelno sushestvuyushey substanсiey blagodarya telesnoy forme. Stalo bıt telesnaya forma na samom dele yavlyaetsya substanсiey». (A. A. Ibn Sina. Donish-name. c. 152).

Ibn Sina pútkil denelik dúnyanıń tiykarın bar dep esaplaydı.

Háreket máselesin túsindirgende, háreketti deneniń tiykarınan shıqqan sıpatında analizleydi. Háreket tınıshlıq penen birlikte qaraladı.

Ibn Sina háreketti mexanikalıq túsindiriwdi kritikalaydı hám tábiyatta taza boslıq hám keńisliktiń barlıǵın biykarlaydı. Ol tastıyıqlaydı: «Anaw ya mınaw zattıń qálegen halatı hám háreketi», eger ol zat bolatuǵın potenсiallıqqa iye bolatuǵın bolsa, usı potenсiallıǵı sebepli háreket dep ataladı. (Ibn Sina. Danish-name. c. 232).

Ibn Sinanıń ontologiyası orta ásir sharayatındaǵı dúnya tuwralı idealistlik hám materialistlik kóz-qaraslardıń panteizm formasında tutasıwı bolıp tabıldı. Ulıwma máseleler idealistlik poziсiyada tursa, jeke máslelerde materialistlik poziсiyaǵa ótiwge umtılıw seziledi.

Ilimlerdiń klassifikaсiyası

Barlıq filosofiyalıq ilimlerdi Ibn Sina eki túrge bóledi: teoriyalıq hám praktikalıq. Hár biri hám bóleklerge iye: praktikalıq ilim (filosofiya)-siyasat, huqıq, úy xojalıǵı (domovodstvo) hám etika; teoriyalıq ilim-metafizika (joqarǵı ilim), matematika (orta ilim), hám tábiyat tuwralı ilim-tábiyattanıw (tómengi ilim).

Metafizika absolyut bolmıstı hám onıń ulıwma halatın izertleydi. Ol óz ishine teologiyanı - qudaydı tanıp biliwdi hám aladı. Matematika - sanlıq qatnaslardı, ólshemlerdi hám sanlardı izertleydi, shaqapshalarına iye. Olar - geometriya, arifmetika, astronomiya, muzıka, optika, mexanika, hárekettegi sferalar tuwralı ilim, priborlar hám oǵan kiretuǵın basqaları tuwralı ilim.

Tábiyattanıw tábiyattı hám denelik dúnyanı izertleydi, altı bólekke iye: pútkil tábiyatqa ulıwma máseleler-materiya, forma, tábiyiylik, háreket h. b. ; deneniń halatı, bular dúnyanıń tiykarın quraytuǵınlar - aspan deneleri, elementlerdiń bólekleri, olardıń sanı h.t.b. ; tábiyiy proсessler - deneniń qáliplesiwi (stanovlenie), payda bolıwı (zarojdenie), joq bolıwı, ósiwi,

óliwi h. t. b tórt elementtiń olardıń ornın almastıraman degenshe halatı, sonday aq aspanlıq qubılıslar - meteorit, jawın, gúldirmama, jasın, samal, shuǵla h. b. organikalıq emes dúnya, ósimlikler dúnyası, haywanlar dúnyası; adamnıń janı hám ruwxıy kúshleri.

Tábiyattanıwǵa Ibn Sina mediсinanı, astronomiya, fiziognomika, túslerdi túsindiriw haqqında, talismanlar, alximiya, kóz boyawshılıqtı kirgizedi.

Biliw teoriyası

Seziwlik biliw, Ibn Sinanıń pikirinshe, tábiyattı biliwdiń bas jolı. Ibn Sina sezimlerdi ekige bóledi: s ı r t q ı hám i sh k i. Onıń táliymatına sáykes úsh sırtqı sezim-kóriw, esitiw, dám, iyis, tiyki seziw sırtqı biliw kúshleri bolıp tabıladı. Ishki kúshler: ulıwma seziw, kútiletuǵın hám qıyallaytuǵın kúsh.

Seziwler máselesi Ibn Sina tárepinen original dárejede analizlenedi. Máselen, kóriw proсessin túsindiriwde ol Platonnıń, Demokrittiń hám basqa da filosoflardıń kóz-qarasların

- 58 -

kritikalıq jaqtan qaray otırıp, bılay tastıyıqlaydı. Kóriw arqalı biz obektiv predmetlerdiń túrin sezemiz. Bul misli sırtqı predmetlerdiń aynaǵa súlderi túskendey.

Durıs, Ibn Sinada qabıllaw seziwlik biliwdiń ayrıqsha forması sıpatında joq. Biraq qabıllaw mánisinde «ulıwma túsinik» hám «boljaw, shamalaw sezimi» túsiniklerdi qollanıladı. Ulıwma túsinik sırtqı sezimlerdiń járdeminde, demek, seziwlerdiń járdeminde zatlardıń obrazların tutas túrde sáwlelendiredi. Basqasha aytqanda seziw organları járdeminde alınǵan bólek-bólek, biri-birinen ajıralǵan seziwler ulıwma seziw organlarınıń járdeminde birlikli biliwge birigedi. Mánisti qabıllaw funkсiyası Ibn Sina tárepinen basqa seziwge, boljaw kúshi atalǵan seziwge júklenedi. Qabıllaw eki túrli mániske iye: birinshiden, qabıllaw seziwlik biliwdiń forması sıpatında hám ekinshiden, qabıllaw oydıń forması sıpatında. Bul bilimniń túrleri oyshıl tárepinen birinshi hám ekinshi qabıllaw boladı. Olardıń ayırmashılıǵı sonda birinshi qabıllaw forması tikkeley qabıllaydı. Ekinshi qabıllaw zatlardı basqalarınıń kómeginde qabıllaydı hám oǵan forma beredi. Basqasha aytqanda, ekinshi qabıllaw, oy bolıp seziwlik biliwdiń tiykarında payda boladı.

Ibn Sina qıyallawǵa da (voobrajenie) kewil bóldi. Ol eki formada sıpatlamalıq hám ózgertiwshilik, qayta qurıwshılıq-dóretiwshilik formalarda ámelge asadı.

Elesletiw - bul hám fantaziya hám qıyallaw sıyaqlı seziwdiń ishki formalarına tiyisli. Bul - predmettiń obrazı yamasa basqasha aytqanda zattıń forması, ol zattıń joqlıǵında sanada saqlanadı. Elesletiwdiń kúshi miydiń aldıńǵı qarınshasınıń izinde jaylasqan. Bul kúsh be seziwden ulıwma saqlaydı hám ol qabıllanǵan seziwshi predmet joq bolǵannan keyin hám saqlanadı.

Ibn Sina jan denelik qorǵansız seziwlik zatlardı qabbıllaydı degen neoplatoniklerdiń pikirine qarsı shıqtı.

Ibn Sina seziwlik biliwdiń fiziologiyalıq tiykarların kórsetiwge umtıldı. Máselen, jan júrek penen baylanıslı. Miyde belgili organ bar. Ol organ arqalı miyge júrekten seziw hám háreket beriledi. Miyde seziw organlarınıń baslamaları bar. Nervlar sonnan baslanadı: Miynerv sistemaınıń orayı.

Adamnıń janı, Ibn Sinanıń pikirinshe, joqarǵı hám jetilgen dárejede. Jannıń bul formasın aqıl-oylıq hám oylawlıq dese boladı. Adamnıń haywannan ayırmashılıǵı abstrakt túsiniklerdi meńgeriwi, aqıl jetetuǵın universaliylerdi biliwi hám aqılǵa sıyımlı minez-qulıq.

Teoriyalıq aqıl-oydıń nátiyjesi-ulıwma túsinikler. Olar obektiv reallıq bolıp, jeke konkret obrazlardan bólekleniw, abstraktlanıw, ulıwmalanıw arqalı ámelge asadı.

Aqıl-oy (razum) Ibn Sinanıń túsindiriwinshe-adam janınıń joqarǵı kúshi. Kóp jaǵdayda Ibn Sina aqıl-oydı adamǵa abstrakt oylawǵa uqıbı hám ulıwmalıqtı biliwge uqıbı, al intellektti adamnıń janınıń kúshi dese, intuiсiyanı adamnıń janınıń, ruwxınıń belgiliden belgisizge, alǵısh tárepten juwmaqqa hám keri tez ótiwshiniń uqıbı dep esaplaydı. Ibn Sina aqıl-oydı (razum) múmkin hám iskerlikli aqıl-oy dep bóledi. Individuallıq jannıń ayrıqsha kúshibul múmkin aqıl-oy. Iskerlikli aqıl-oy individuallıqtan bólingen ulıwma prinсip.

Biliw proсessi oyshıl tárepinen materiallıq dúnyada zatlardıń payda bolıw proсessi sıpatınd túsindirildi. Materiya múmkinshilik, al aqıl-oy aktiv baslama sıpatında boladı. Aktiv baslama materiallıq obektlerge múmkinshilik sıpatında formanı beriw menen sońǵısı haqıyqatlıq boladı. Sonlıqtan potenсiallıq aqıl-oydı materiya menen salıstırıw múmkin. Iskerlikli aqıl-oy oǵan biliwdiń foması sıpatında materiyada bolmıstıń formaları sıpatında bolatuǵınların kirgizedi. Nátiyjede haqıyqıy biliw boladı. Biraq ol ushın seziwlik biliw járdemi zárúr. Seziw organları arqalı alınǵan materiallarǵa kóre aqıl-oylıq biliw ámelge asadı. Seziwler aqıl-oyǵa hár túrli usıllar arqalı járdem beredi. Olardıń birewi, seziwlik qabıllaw aqıl-oy janına beriledi hám tórt aqıl-oyǵa sıyımlı háreketti bildiredi.

Birinshiden, jan jeke zatlardan ápiwayı universaliylerdi bólekleydi. Olardıń túsiniklerin olardıń materiyasınan, materiallıq baylanıslarınan hám atributlarınan ajıratadı. Usınıń

- 59 -

nátiyjesinde qıyallaw hám boljawdıń kúshin paydalanıw menen tiykarǵı túsinikler payda boladı.

Ekinshiden, jan, ruwx hám ápiwayı universaliyler arasında biykarlaw hám tastıyıqlaw ornatadı. Demek, túsinikler payda bolǵannan keyin aqıl-oydıń (rassudok) endigi háreketi túsiniklerdi tastıyıqlaw hám biykarlaw arqalı pikirge birlestiriw boladı.

Úshinshiden, aqıl-oy (rassudok) tájiriybeleri alǵı shártti ya seziwlik qabıllaw járdeminde baslawısh ushın tastıyıqlawǵa ya biykarlawǵa bayanlawısh izleydi. Túsiniklerdiń qatnası pikirlerde nızamlı xarakterge iye.

Tórtinshiden, aqıl-oydıń iskerligi ulıwma qabıllanǵan pikirdiń sózsizligi menen baylanıslı.

Solay etip, Ibn Sinanıń túsinik teoriyası boyınsha jekelik real haqıyqatlıqtıń ózinde, al ulıwmalıq zatlarda hám adamzat sanasında ómir súredi. Bunı n o m i n a l i s t l i k dese boladı. Ibn Sinanıń pikirinshe, ulıwmalıq, u n i v e r s a l i y l e r zatlarǵa deyin, zatlarda hám zatlardan keyin hám ómir súredi.

Bul máselede Ibn Sina Aristoteldiń forma hám materiya haqqındaǵı dualistlik táliymatın ustanadı. Aristotel Stagirit sıyaqlı formalardı háreketsheń, isker, dóretiwshilik baslama, al materiyanı-baǵınıńqı, passiv xarakterde túsinedi. Bul táliymattı Ibn Sina individuallıqtıń tábiyatın materialistlik túsindiriw menen jolıqtırdı. Individuallıqtı materialistlik túsindiriw materiyanıń máńgiligin moyınlaw menen birge onıń filosofiyalıq sisetmasındaǵı teologiya menen idealizmdi tiykarınan sheklew bolıp tabıladı.

Logika

Ibn Sinanıń biliw teoriyası onıń logikalıq ideyaları menen ajıralmas baylanısta. Logikalıq teoriyasında ol Aristotelden shıǵadı, biraq ol máselede pútkil dúnyaǵa kóz-qaraslıq máseleler sıyaqlı tek «birinshi muǵallimniń» eliklewshisi ǵana bolıp qalǵan joq. Ibn Sina logikanı bılay anıqlaydı: «. . . nauka logika» est nauka, kotoraya izuchaet sposob perexoda iz znacheniy, nalichnıx v ume cheloveka k znacheniyu, kotoroe jelaet priobresti, a takje poznayutsya polojeniya togo znacheniya i mnojestva vidov poryadka i form, svoystvennıx etomu perexodu, poskolku te i drugie vedut k pravilnım vıvodam, i tex vidov, kotrıe k nim ne vedut». (Abu Ali Ibn Sina. Logika//Kniga ukazaniy i postavleniy. M., 1962. c. 2).

Ibn Sina óziniń logikalıq ideyalarında Farabidiń táliymatına súyenip ǵana qoymastan, onı rawajlandırdı da. Farabidiń pikirinshe, zatlardı tanıp biliw sezimler hám aqıl-oy arqalı ámelge asadı. Logika zatlardı tanıp biliwge súyenedi, basqasha aytqanda zatlar tuwralı túsinik hám pikir menen túsinik alıp baradı. Sol sebepli logika ilim emes, oylaw óneri. Ibn Sina buǵan qarsı shıqtı: logika ilim, ol jalǵandı haqıyqattan ayrıw ushın, bilimdi gúmanlı pikirden ajıratıw ushın kerek.

Alınǵan túsisklerdiń járdeminde biz jańa túsiniklerdi belgileymiz, jańa pikirler shıǵaramız, usı sebepli logika - ilim.

Ibn Sina logikanıń kóp ǵana máselelerin analizledi. Olar: túsinik, túsiniktiń belgi menen baylanısı, túsiniktiń strukturası, túsinikti túrlerge bóliw, anıqlama, olardıń sıpatlaması hám túrleri; pikir hám onıń dúzilisi, qarapayım hám qıyın pikirdiń túrleri, oy-juwmaqları hám onıń dúzilisi: sillogizm, onıń figuraları, modulları, qádeleri, qısqarǵan, quramlı, quramlı qısqarǵan sillogizmler hám olardıń túrleri; múmkin bolǵan juwmaqlar; indukсiya hám onıń túrleri, analogiya hám onıń qurılısı; biykarlawdı dáliyllewdiń túrleri, dáliyllewdiń tiykarınıń túrleri, dáliyllewdegi qádeler hám múmkin bolǵan qáteler.

Ibn Sinanıń logikalıq táliymatı áyyemgi hám áyyemgi shıǵıs logikalıq oyınıń juwmaǵı ǵana emes, logikanıń rawajlanıwında jańa etap bolıp esaplanadı.

Soсiallıq-siyasiy kóz-qarasları

Jámiiyettiń soсiallıq dúzilisi, mámlekettiń kelip shıǵıwı hám funkсiyaları, adamnıń minez-qulqınıń normaları hám qádeleri, gózzallıq hám onıń ómirdegi hám iskusstvodaǵı túrleri hám basqa da máselelerdi Ibn Sina praktikalıq filosofiyaǵa kirgizedi.

- 60 -

Praktikalıq filosofiya etika (onıń predmeti-adamnıń iygiligi), ekonomika (predmetisemyanıń iygiligi), siyasat (predmeti-mámlekettiń iygiligi) bolıp bólinedi.

Soсiallıq-siyasiy kóz-qaraslarında Ibn Sina Farabidiń ideyalarına jaqın keledi: ideallıq jámiyettiń tárepdarı boldı. Onıń pikirinshe, bul ideallıq jámiyettiń basında sawatlı, ádalatlı monarx turıwı kerek.

Jámiyette adamlardıń jasawınıń shárti-olardıń birge islesiwi boladı. Ol bul ushın jámiyettiń barlıq aǵzalarına birdey aqılǵa sıyımlı nızam hám huqıq kerek.

Jámiyettiń aǵzaların Ibn Sina úsh toparǵa bóledi. Olar: administratorlar, óndiriwshiler hám áskerler.

Ibn Sina adamlardıń soсiallıq jaǵdayındaǵı ayırmashılıqlardı tábiyiy jaǵday dep túsindiredi.

Barlıq jámiyet aǵzaları ushın ulıwma nızamlar ornaǵan jámiyette ádalatsızlıqtıń bolıwı múmkin emes. Eger hákimniń ózi ádalatsız bolsa, onda oǵan qarsı qozǵalań haq, jámiyet qollap-quwatladı. Ibn Sinanıń estetika boyınsha pikiri onıń «Ishk» (Muxabat) atlı traktatında jaqsı berilgen.

Oyshıllardıń pikirinshe, muhabbattıń mánisi taza gózzallıqta. Ol bolmıstı úsh basqıshqa bóledi:

1.Jetiliwdiń joqarǵı basqıshında turǵanlar

2.Jetiliwdiń rawajlanıwı boyınsha kemshilikke iyeleri

3.Jetiliwdiń atalǵan basqıshları arasındaǵılar

Bul úshinshi basqısh haqıyqıy bolmısqa iye emes.

Adamzattıń ásirler boyı ármanı-muhabbat háreketke túsirgen gózzallıqqa umtılıw. Al gózzallıq, Ibn Sina kóz-qarasınan, jetilgenge bara-bar, birdey. Denelerdiń barlıq túrleriniń, zatlardıń, jasap turǵanlardıń rawajlanıwınıń hám jetiliwiniń tiykarın muhabbat quraydı hám onıń arqasında háreket, ózgeris hám rawajlanıw ámelge asadı.

Muhabbat, Ibn Sinanıń túsindiriwinshe máńgi rawajlanıwǵa, jetiliwge umtılıw. Aqıl-oyǵa iye adamǵa ǵana jetiliwge umtılıwdıń hám hárekettiń joqarǵı forması tiyisli. Ibn Sina-gumanist. Aqırı, onıń pikirinshe, adam-tábiyattıń rawajlanıwınıń shıńı, adamǵa

ǵana jetiliwdiń hám gózzallıqtıń joqarısına tez háreket etiwdiń joqarı kúshleri hám uqıpları tán.

Yusuf Xas Xadjibtiń dúnyaǵa kóz-qarası. XI-ásirdiń belgili shayırı hám oyshılı. Balasugun qalasında tuwıldı. Balasugun qaraxaniylerdiń administrativlik-siyasiy oraylarınıń biri. «Kutadgu bilig» (Baxıt inam etiwshi bilim). Onıń úsh túri (geratlı, kairlı hám tashkentli) bar.

Biraq bul poema bizge derlik tolıq jetken.

Avtor onı Qashǵardıń hákimine arnaydı. Bul ushın oǵan Xas Xadjib degen ataq beriledi. Xas-Xadjib ullı xannıń ayrıqsha keńesgóyi degendi ańlatadı.

Xas Xadjib-joqarı sawatlı adam. Adamnıń aqıl-oyına, raсionallıq oylawǵa kóbirek kewil bóledi.

Óziniń etikasında jerdegi adamnıń moralın násiyhatlaydı. Onıń poetikasınıń qaharmanları: hákim Kyun-Togdı (Kúnniń shıǵıwı)-ádalatlıqtıń simvolı (Adl), wázir Ay Toldı (Tolıq Ay) - baxıttıń simvolı (Dáwlet), úázirdiń balası Ogdulmush (Maqtawlı) - aqıl-oydıń simvolı (Ugut). Bular oydan tabılǵanlar bolsa hám real ómirdiń wákilleri boladı.

Oyshıldıń pikirinshe adam tek jámiyette ǵana jetiledi.

«Adamǵa payda keltirmeytuǵın adam-ólim» deydi Xas Xadjib. Ol miynetkesh xalıqtı (jer islewshilerdi, malshılardı, ónermentlerdi) jer betinde barlıq iygilikti jaratıwshı dep bahaladı.

Ol hákimlerge ádalatlı bolıwın keńes berdi. Aqırı, nızamsızlıq, bassınıwshılıq xalıqtıń qozǵalańına alıp keledi. Onıń pikirinshe, hákimlerdiń ózleriniń ádep-ikramlıq jaqtan jetiliwi kerek. Sonday aq ádep-ikramlıq jetilisiw tek patshalar ushın emes, al onıń qarawındaǵılar