Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 41 -

Dindi janlandırıwdıń múmkinshiligin ol geybir mistikalıq elementlerdi, sufizmnen alınǵan sezim, muhabbaattı dinge kirgizip oǵan qatıp qvalǵan formaları menen ayrılıwda kóredi. Olar bul eksperimentti ámelge asıra aldı. Ekinshi tárepten, ol sufizmniń barlıq rejelerin tekseredi. Sóytip onıń qaysısınıń sunna menen sáykesligin, sáykes emesligin ashıp, tutas ólpeń sufiylik sistemanı quradı. Bunda elementleri proporсionallıqqa iye, ekstatikalıq tárepleri minimumǵa jetkizilgen hám bas dıqqat sırtqı dástúrlik tárepine bólingen. Sóytip ortodoksallıq, ruwxanıylardıń joqarǵı qatlamı ushın qolaylı sufizm payda bolıp, kúsheyip, sheyxlardıń tásir etiw sferası tarıladı.

Musılman dini tariyxında azzali islamnıń teoriyalıq dogmaların jańalawshı, onıń diniy filosofiyası - kalamnıń tiykarǵı sistemalastırıwshısı sıpatında belgili. Bul xızmetleri ushın oǵan ullı imam, islam dininiń qorǵawshısı ataǵı berilgen.

azzali filosofiyalıq hám diniy táliymatlardıń barlıq wákilerin tórt kategoriyaǵa bóledi. 1) mutakallimler 2) batishitler 3) filosoflar 4) cufiyler.

Filosoflardı biykarlaw miyneti Aristotelge qarsı qaratılıw menen birge, onıń izbasarları Farabi hám ibn Sina sıyaqlı Shıǵıs peripatetiklerine hám qarsı qoyıldı. azzali olardıń qátelerin hám adasıwların jigirma prinсipke alıp keledi. Onıń pikirinshe, bulardıń úshewi qaramaqarsılıqlı, on jetisi eretiklikke iye. Qarama-qarsılıqlı, úsh teziske mınalar kiredi: 1) dene tirilmeydi, sıylaw hám jazalaw denelik emes ruwxıy xarakterge iye 2) ullı iyem Alla individuallıq emes, al universallıq tuwralı bilimge iye 2) dúnyanıń máńgiligi tuwralı tezis.

azaliydiń pikirinshe Aristotel táliymatı ortodoksallıq islam ushın qáwipli, sebebi onıń táreptarları dúnya ózinen-ózi payda bolǵan, dóretiwshisi bolǵan joq, haywan tuqımınan payda boldı, al tuqım haywannıń ózinde, usılay bolǵan hám ásirler boyı bola beredi dep túsindiredi. Bular eretikler deydi.

azzaliy suffizmdi panteizmnen tazalawǵa urındı. azaliydiń pikirinshe, hár qıylı ruwxıy tazalanıwdan biyǵárez adam hesh qashan quday bola almaydı. Usılayınsha azzaliy sufizm menen panteizmniń arasına qıtay diywalın qoydı.

Ibn-Rushd (Averroes) 1126 -jılı Kordovada tuwıldı. Ákesi qazı bolǵan. Ákesiniń basshılıǵında bolajaq filosof kishkentay waqtınan baslap din táliymatın hám musılman huqıqın úyrenip, arab ádebiyatınıń hám poeziyasınıń úlgileri menen tanısıp mediсinanı, matematika hám filosofiyanı úyreniwge kirisedi. 1153-jılı Morokkaǵa ketedi. Bul jerde IbnRushd aǵartıwshılıq máselelerin shólkemlestiriw menen shuǵıllanadı. Musılman bilimin reformalawǵa aktiv qatnasadı. Tábiyat tanıw ilimlerin musılman oqıw orınlarında úyreniw boyınsha sharayıtlar jasaw múmkinshiligi nesib etedi. Bul ásirese Abu Yakub Yusuptıń basqarıw dáwirinde júdá kórinedi. Abu Yakub Yusup ózin sawatlı, aǵartıwshı monarx sıpatında óziniń atın qaldırıw ushın ilim, iskusstvo iskerlerin filosoflardıń dógeregine jıynaydı.

Abu Yakubtıń óliminen keyin taxqa onıń Abu Mansur atanǵan balası Abu Yusuf otıradı. Dáslep ol Ibn Rushdqa húrmet penen qatnas jasaydı. Ibn Rushdtıń shıǵarmaları musılman dini wákilleri arasında kúshli qarsılıqqa ushıraydı. Onıń filosofiyanı aristotelizm ruwxında túsindiriwi ruwxanıylar tárepinen islam dogmatlarına qarsı shıǵıw sıpatında qabıllandı. Musılman din táliymatshıları Ibn Rushdtıń dúnyanıń máńgiligi hám nızamlı rawajlanıwı hám haqıyqatlıqtı aqıl-oydıń járdeminde tanıp biliw múmkinligi tuwralı kóz-qarasına qarsı shıqtı. Aqırında Ibn Rushd hátteki óziniń shákirtlerinen hám bóleklenip qaldı. Hátte onı, balası Abu

Allaxtı Kordova meshitinen shetletken waqıtlar hám boldı. Xalif Mansurdıń buyrıǵı menen ol

úyinen shıǵa almay hám qaldı. Tek ólerinen azǵana burın xalif tárepinen Marokkoǵa shaqırıldı hám ol jerde áá9h jılı á0 dekabrde qaytıs boldı.

Ibn Rush kóp miynet qaldırǵan oyshıl. Durıs, ol áyyemgi grek, arab hám Oraylıq Aziya oyshıllarınıń shıǵarmalarına kommentariyler hám jazǵan. Biraq onıń óziniń shıǵarmaları da kóp. Olar: Biykarlawdı biykarlaw, Logika boyınsha shıǵarmaları, Aspan denesiniń háreketi haqqında pikirlewler, Waqıt probleması, Birinshi dvigatel tuwralı, Máńgi ómir súriw hám

- 42 -

waqıtsha ómir súriw haqqında, jan tuwralı ólimniń problemaları, Aqıl-oy tuwralı pikirlewler, Filosofiya máseleleri, Dinniń filosofiya menen kelisimi haqqında h.t.b.

Ibn Rushdtıń dóretiwshilik ómirbayanın izertlewshilerdiń pikirinshe, onıń 78 kitap hám traktatı bolǵan. Kópshiligi qoljazba túrinde jetken, geybir shıǵarmalarınıń arabsha nusqaları jetpey hám qalǵan. Olar tek áyyemgi evrey hám latın tárjimaları boyınsha belgili. Shıǵarmalarınıń ishindegi keń tarqalǵanı Biykarlawdı biykarlaw shıǵarması. Ol Gazzalidiń mistikalıq filosofiyasına qarsı qaratılǵan. Ibn-Rushdtı kóp izertlegen franсuz alımı E. Reman bılay jazadıArab filosofiyasınıń pútkil mazmunı, demek pútkil averroizmdi eki táliymatqa, yamasa orta ásirdegi pikirlershe eki úlken bir-biri menen baylanısqan aljasıqqa alıp keliwi múmkin hám ol peripatetizmniń tolıq túsindiriwin qamtıydı, materiyanıń máńgiligi hám aqıloy teoriyası. (E. Reman. Sobr. soch. Kiev. T. 8 c. 70).

Ibn Rushd kommentator sıpatında Aristoteldiń táliymatın dáslepki taza túrine alıp keldi (oǵan deyin Aleksandriyalı túsindiriwler oǵan Platonizmniń elementlerin kirgizip biraz burmalaǵan edi). Onıń pikirinshe, Aristotelde adamzattıń aqıl-oyınıń eń joqarısı bildirildi. Zamanlaslarında Aristotel tábiyattı túsindirdi, al Averroes Aristoteldi túsindirdi degen gáp bar.

Ontologiyası

Ibn Rushd táliymatınıń ullı xızmeti: máńgi, qoldan jasalmaytuǵın materiyanıń birinshiligi, onıń háreketi, birlikliligi tuwralı pikiri.

Ibn Rushdtıń pikiri: dúnya bes deneden turadı, awır hám emes, jeńil hám emes, demek aspannıń aynalıstaǵı sferalıq denesi hám tórt túrli basqa denelerden turadı. Sońǵılarınan bir dene absolyut awır. Bul - jer, sferalıq deneniń orayı, al basqası - absolyut jeńili - ot, ol aynalıstaǵı sferanıń shetinde jaylasqan. Jerden keyingi dene - bul suw, hawaǵa salıstırǵanda awır, jer menen salıstırǵanda jeńil. Hátte hawa suwdan keyin turadı - ol suw menen salıstırǵanda jeńil, ot penen salıstırǵanda awır.

Ot nege jeńil degende, ol aynalıs háreketine júdá jaqın jaylasqan. Ot penen jerdiń arasında jaylasqan deneler awırlıqtı hám jeńillikti hám ózinde jayǵastıradı: Eger aynalıstaǵı dene bolmaǵanda tábiyatta jeńil hám awır hám, joqarǵı hám tómengi h.t.b. bolmaǵan bolar edi.

Ibn Rushdtıń pikirinshe, tábiyatta qatań zárúrlik húkim súredi, pútkil tábiyat óziniń nızamları boyınsha húkim súredi.

Materiya hám forma Ibn Rushdtıń túsindiriwinshe, substanсiyanıń eki prinсipi. Materiya - zatlardıń ishki tiykarı, forma - olardıń sırtqı kórinisi. Olardıń arasında bir-birine ótpeytuǵın shegara joq. Ol hám Ibn Sina tárizli materiya hám formanıń aristotellik variantın tolıq qabıllamaydı. (Belgili, Aristotel haqıyqatlıqtıń hár bir tárepin bir-birine ajıralǵan substanсiyaǵa, akсidenсiyaǵa, potenсiyaǵa aynaldırǵan edi).

Ibn Rushdtıń pikirinshe, materiya hám forma tábiyatta birlikli tiykarǵa iye. Materiya

ózinde barlıq formalardı saqlaydı hám olardı ózinen shaǵaradı. Eger materiya hám forma joqarǵı birlikte sáykes keledi eken, onda demek múmkinlik hám haqıyqatlıq ta sáykes keledi. Aytayıq, dúnya máńgi, demek, barlıq múmkinlik erte me, kesh pe haqıyqatlıq bolıwı tiyis.

Hárekettiń dáregi - materiyanıń ózinde. Materiyadan tısqarı formalardıń sebebi joq. Materiya formaǵa deyin ómir súredi, forma materiyanıń kórinisiniń usılı.

Ibn Rushdtıń pikirinshe, konkret predmette obraz hám materiya birlikte ómir súredi, biraq materiya kóp túrli obrazdı qabıllawı múmkin, bul materiyanıń artıqmashılıǵı.

Materiallıq dúnya - rawajlanıwdaǵı obektiv reallıq, ol tek formanı emes, potenсiyanı hám payda etedi.

Materiyanıń máńgiligin Ibn Rushd rawajlanıw menen ózgeristiń turaqlılıǵı dep qaraydı. Payda bolıwdı ol materiyanıń háreket etiwiniń kórinisiniń forması dep esaplaydı hám sapa, san menen baylanıstıradı. Bul tastıyıqlaw Aristoteldiń háreket materiya menen baylanıssız túsinik degenine qarsı keledi. Ibn Rushd ushın materiya - obektiv reallıq, dialektika bul

- 43 -

hárekettiń materiyanıń barlıǵın tastıyıqlaw ǵana. Eger bul shariyat bolmasa - materiya joq bolǵanı.

Biliw teoriyası

Biliw, Ibn Rushdtıń táliymatı boyınsha obektiv reallıqtı seziwlik sáwlelendiriwden baslanadı. Biraq predmetlerdiń tiykarın hám zárúrli táreplerin tanıp biliw ushın seziwlik biliw jetkiliksiz, pikirlew iskerligi zárúrli.

Sebepliliktiń barlıǵın Ibn Rushd bolmıstı tanıp biliwdiń tiykarǵı shárti dep esaplaydı. Bul boyınsha sebeplerdi tábiyatta hám kúndelikli ómirde háreket etiwshi dep qaraydı.

Sebep hám háreketlerdi izlew logikalıq pikirlerdi talap etedi. Ibn Rushdtıń unversallıq aqıl-oy tuwralı táliymatı adamda, aqıl-oyınıń dóretiwshilik xarakteri tuwralı, adamzat rodınıń birligi, barlıq adamlardıń intellektuallıq birligi tuwralı progressivlik oydı ózinde jámlegen.

Materiallıq hám iskerlikli aqıl-oy, Ibn Rushdtıń pikirinshe, adamda ilimlerdiń rawajlanıwı menen baylanıstırıladı. Intellekttiń arqasında adam materiallıqtan máńgi ómir súriw, jasawǵa kóteriledi.

Ibn Rushdtıń dóretiwshiligi - Jaqın hám Orta Shıǵıstıń xalıqlarınıń filosofiyalıq oyınıń shıńın ańlatadı. Ol ózine deyingi progressiv oyǵa juwmaq jasap, orta ásirlik Evropanıń xalıqlarınıń filosofiyalıq oyına kúshli tásir etti.

Oraylıq Aziyada Ertedegi hám sońǵı renessans dáwiriniń filosofiyası. (IX-XII hám

XIV-XVI ásirler) Joba:

l. IX-XIII ásirlerde Oraylıq Aziyada ekonomikalıq, jámiyetlik siyasıy qatnaslar hám ruwxıyı mádeniyat.

2.Shıǵıs renessans túsinigi, onıń tiykarǵı belgileri.

3.Shıǵıs oyanıw dáwiri filosofiyası (Muxammed Al Xorezmiy, Farabiy, Abu- Abdullax-Xorezmiy, Beruniy, Ibn-Sino).

4.Yusif Xos Qadjiptiń Moral dialektikası.

5.XIV_XV ásirdiń soсiallıq siyasıy hám mádeniy turmısı.

6.Mir Said Sharif Jurjaniydiń filosofiyalıq kóz-qarasları.

7.Naxshbandiya máselesi.

8.Nawayı, Jámiydiń jámiyetlik filosofiyalıq kóz-qarasları.

Ádebiyatlar. I.A.Karimov O’zbekiston: buyuk kelajak sari T.,l998 y I.A.Karimov O’zbekiston XXI ásirge umtılmaqta T., l999 y I.A.Karimov Amir Timur fikirimiz, ǵururimiz T., l996y

I..J. Jumabaev O’zbekistonda falsafa va aqloqıy fikirlar tarixidan T..l997 y M.M. Xayrullaev Wrta Osieda ilik uyǵanish davri madaniyati T.l99l I.Raximov Falsafa T.l998 y

Osnovı filosofiy T.l998 g

IX-XIII ásirler Oraylıq Aziyada tariyxıy waqıyalarǵa oǵada bay dáwir. Jaqın hám Orta Shıǵıs mámleketlerinde bul dáwirdi shártli túrde renessans dáwir dep ataydı. Ekonomika, ilim hám mádeniyattıń gúllewi bul dáwir ushın xarakterli degen bul dáwirdegi Oraylıq Aziyanıń soсiallıq dúzimi tuwralı aytsaq ondaǵı túrlishe mámleketler hákimiyatınıń siyasıy jaqtan toqtawsız ózgerip turǵanlıǵın bilemiz.

Belgili VIII ásirdiń basında Oraylıq Aziya hám Iran xalıqlarınıń arablarǵa qarsı háreketleri derlik bir yarım ásir dawam etti. Gúrek, Dovojta, Ibn-Surayj, Abu-Muslim, Muqanna, Rafi ibn-Leys tárepdarları hám basqalar basshılıǵı asıtndaǵı azatlıq gúresi Oraylıq Aziya hám Xorasanda Arab xalifalıǵı hákimiyatınıń qulawına alıp keldi. IX ásirdiń birinshi yarımında mámleketti basqarıw jergilikli feodallıq dinastiyalar - Samaniyler, sońınan

- 44 -

Qaraxaniyler, al keyinrek “aznabiyler, Seljukiyler hám Xorezm shaxlar qolına ótti. Oraylıq Aziyanıń sırt ellik basıp alıwshılardan azat etiliwi mámleket ekonomikası hám mádeniyatınıń qayta tikleniwine imkaniyat berdi. Óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıwı tezlesti.

Maverennaxr hám Xorasanda Samaniyler dáwiri mádeniy ómirdiń gúllep jasnawı menen xarakterlenedi. Buxara, Úrgench, Samarqand, Marı usaǵan qalalar mádeniy oraylar sıpatında dúnyaǵa tanıldı. Ilim, ádebiyat, arxitektura, tásbirlew isskustvosı gúlledi. Rudakiy hám Dakikiy siyaqlı ataqlı sóz sheberleri Shahnamanıń dóretiwshisi Ferdausiy, belgili alım Ibn-Sina, ájayıp tariyxshılar Balami hám Narshaxi Samaniyler dáwirinde jasadı, dóretiwshilik penen shuǵıllandı.

Qaraxaniyler tusında turmıs ukladı ózgeredi, kembaǵallar kóshpelilikten otırıqshı turmıs keshiriwge ótedi. Otırıqshı turımıs obrazı Hákimiyat penen xalıq arasındaǵı óz-ara múnásebetlerdiń siyasıy quramın ózgertedi.

Mámleketti basqarıwda hám ózgeris boladı. Ótkizilgen reformalar tiykarında Oraylasqan mámlekettiń Amir tamanınan jekke baslıq usılda basqarıwdan ibarat eski sistema qaladı. Qaraxaniyler mámleketi bir neshe rayonlarǵa bólindi. Sháhárler administrativ oraylarǵa, ónermentshilik jámlengen oraylarǵa aynala basladı. Olarda ruwxanıyler, ilim hám iskusstvo iskerleri bekkem ornalastı.

XII ásirde oyıw óneri kúsheydi, bronzadan kórkem bwımlar islew óneri ayırıqsha rawajlandı. Eski sháhárlerdiń biri Paykendti tiklewge urındı. Buxarada 1127 jılı Arıslon xan qurdırǵan 52 meterlik ájayıp minara ele qáddin kóterip tur.

Úlken saraylarda úlken-úlken kitapxanalar, olarda arab hám batıs Evropa alımlarınıń eń jaqsı shıǵarmaları ilimiy miynetleri jámlendi. Máselen, Qudatǵu bilik, Hibapul haqoyiq, Qabusnama hám basqaları morallıq didaktikalıq shıǵarmalar arasında ayrıqsha orın iyeledi. IX ásirge tiyisli M. Qashqariydiń Devonu Luǵatit Túrk fundamental shıǵarmasın alsaq, onda tek túrklerdiń ǵana tariyxı emes, ilimniń basqa tarmaqları hám sóz etilgen. ”aznabiyler tusında tek Iran Oraylıq Aziya xalıqların ǵana emes, arqa Hindistan xalıqları hám “aznabiylerdiń toqtawsız basqınshılıqları nátiyjesinde qıynaldı. Úlken-úlken ónimdar jerler taslandılıqlarǵa aynaldı, suwǵarıw isleri isten shıqtı. Usıǵan qaramastan ilim, soсiallıq-filosofiyalıq oy rawajlandı. Kóplegen alımlar bul jerge zorlap keltirildi. Olardıń biri Beruniy Hindistan atlı shıǵarmasın usı jerde jazdı. Bayhakiydiń fundamental tariyxıy shıǵarması, Gardiziydiń Zain- Al-Axber shıǵarmaları jazıldı.

Maverennaxr hám Irannıń júdá úlken teritoriyasında Seljuhiylerdiń úlken mámleketiniń payda bolıwı “aznaviyler mámleketiniń qulawına alıp keldi. Seljuhiyler “aznabiyler dinastiyasına qaraǵanda qarapayım boldı, degen menen bul tusta mádeniyatqa unamlı tásir jasay almadı.

Xorezm shaxı Mamun-Ibn-Mamun tusında Xorezm úlken tabıslarǵa eristi ekonomikası, ilimi, mádeniyatı rawajlandı, áskeriy qúdireti bekkemlendi. Úrgenchte saray janında Mamun akademiyası dep atalǵan ilim orayı qarar taptı. Bul jerde Ibn-Sina, Beruniy h.t.b. belgili waqıt jasap miynet etti.

XI-XII ásirde ónermentshilik kúsheydi, sawda kúsheydi. Sóytip, Xorezm batıs hám shıǵıstıń barlıq mámleketleri menen sawda qurdı.

Qozǵalańlar hám boldı. 1206 jılı ónermentlerdiń qozǵalańı, 1212 jılı Samarkand xalqı qozǵalańı bastırıldı. Monǵollar húkimligi tusında diyxanshılıq, suwǵarıw sistemaları buzıldı. XIV ásirdiń 60 jıllarında ónermentshilik óndirisi, hátte 12-13 ásirdiń baslarındaǵı awhalǵa jete almadı. 1238 jılı elekshi usta basshılıǵında qozǵalań boldı. Monǵollar tusında úlken kóterilis - Sarbodarlar kóterilisi.

XIV ásirde Oraylıq Aziyada Monǵollardıń bir yarım ásirlik húkimine shek qoyıldı.

IX ásirden XV ásirge deyingi dáwirde musılman mámleketleri jámiyetlik siyasıy, ekonomikalıq hám madeniy jaqtan kúshli rawajlandı. Shayırlar, alımlar, oyshıllar, mámleketlik ǵayratkerler payda boldı. Antik dáwir mádeniyatın miyraslaw kúsheydi. Dúnyaiy

- 45 -

pánler tez rawajlanıp ketti. Aristotel, Platon kóz-qarasları jaqın Shıǵıs hám Oraylıq Aziya filosofiyasınıń rawajlanıwına tásir jasadı. Shıǵıs renessans dáwiri tómendegi ulıwma sıpatlarǵa iye. 1. Mádeniyat, dúnyaiy ilimler hám islam aqıydashunaslıǵınıń rawajlanıwı. 2. Grek, Rim, Parsı, Hind hám basqa mádeniyatlar jetiskenliklerine súyeniw. q. Mineralogiya, geografiya, ximiya h.t.b. tábiyattanıw ilimleriniń rawajlanıwı. 4. Metodologiyada raсionalizm logikanıń ústinligi. 5. Insaniy doslıq. 6. Filosofiyanıń keń dárejede rawajlanıwı, ádebiyat, poeziya, ritorikanıń rawajlanıwı. 7. Bilimdanlıqtıń úlken húrmetke iye bolıwı.

Muxammed Al-Xorezmi (780-850)

Matematika, astronomiya, geografiya tarawlarında izertlewler júrgizdi, Ilimiy ekspediсiyalarǵa qatnastı. Bait al-Hikma-danıshpanlıq úyinde, Shıǵıstıń birinshi ilimler Akademiyasında basshılıq etedi. Bul jerde sol waqıttaǵı iri alımlar-Axmad Ibn-Muxammad al

Ferǵaniy, al Merǵaziy Halid Marvarudi, Abbaz Jauxariyler islegen edi.

Xorezmi jer meridianınıń bir gradusınıń uzınlıǵın ólshewde qatnastı. Astrologiyanı qurıw tuwralı shıǵarması bar. Astronomiyalıq tabliсalar, Indiya esabı haqqında traktat, Kún saatları haqqında traktat, Muzıka tuwralı traktat h.t.b.

Xorezmidiń ilimiy iskerligi eń aldı menen tábiyiy-ilimiy bilimlerdi rawajlandırıwǵa, tábiyattı tájiriybe jolı menen biliwge qaratıldı.

Tábiyattı tanıp biliwge qaratılǵan tájiriybelik-induktiv podxod bul bir tárepten, tábiyattanıw ilimlerine, sonıń ishinde astronomiya, matematikaǵa tiyisli problemalardı qoyıwekinshi tárepten tábiyiy-ilimiy ashılıwlardıń áhmiyetli faktorları boldı. Olardıń bas áhmiyeti sonda, olar sońınan Jaqın hám Orta Shıǵıstıń, sonıń ishinde Oraylıq Aziyanıń ilimpazları arasında úlken ózgeristi-obektiv dúnyanıń tábiyatın esapqa alatuǵın dúnyaǵa kóz-qaraslıq prinсiplerdi islep shıǵıwǵa múmkinshilik berdi.

Xorezmidiń bas ashqanı - algoritmdi matematikalıq teńlemelerdi sheshiwdiń ulıwma usılın sheshiwi.

Algebranıń ashılıwı - eki qarama-qarsılıqlı muǵdardıń(kólemniń) - belgili hám belgisizliktiń ara-qatnası ústinde dialektikalıq pikir júrgiziwdiń nátiyjesi. Qálegen teńleme - birin-biri biykarlaytuǵın túsiniklerdiń birligi. Qarama-qarsılıqtıń birligi, belgili hám belgisizdiń qarama-qarsılıǵınıń birligi - bul esap (zadacha). Bunı sheshiw - esaptı sheshiw.

Lineynıe (sızıqlı) hám kvadrat teńlemeler Xorezmige deyin hám belgili boldı. Biraq olar hámme waqıt ózinshe, individuallıq jol menen sheshildi. Ulıwma qáde, algoritmler bolmadı. Xorezmidiń ashılıwında hár qıylı jeke teńlemelerdi analizlewdiń tiykarında ulıwma túrdi jasadı.

Aldjabr i almukabala kitabında avtor teńlemelerdiń altı tipin jasadıÚÚ birinshi dárejedegi úsh teńleme (lineynıe) hám úsh ekinshi dárejedegi (kvadratnıe) teńleme. Bul teńlemeler muǵdardıń, kólemniń úsh túriniń ara-qatnasın ańlatadıÚ qarapayım sanlar, korenler, kvadratlar.

Hár bir teńlemeni sheshiw ushın (Xorezmi tárepinen ashılǵan) ol tárepinen engizilgen metodlar zárúrliÚ aldjabr hám almukabala. Aldjabr-bul tiklew ya toltırıw. Usı metodtıń járdeminde qarama-qarsılıqlı belgiler bir ońlıqqa (polojitelnomu) alıp kelinedi. Almukabala birgelkili aǵzalardı qarama-qarsı qoyıw. Bul metodlardıń birligi eki pálleli tárezini yadqa túsiredi. Hátteki olar aldjabr hám almukabalanıń operaсiyalarına deyin hám sońınan hám teń salmaqlıqta bolıwı kerek.

Algoritm sózi -al-Xorezmidiń latınsha transkripсiyadaǵı atı. Algoritmler teoriyası házirgi matematika, informatika hám kibernetikanıń áhmiyetli bólegi bolıp tabıladı.

Fergani Shaxamiddin Axmad ibn Muxammad al Ferǵani

Ol Ferǵanada tuwılǵan. Oraylıq Aziya, Irak, Egipette jumıs isledi. Tiykarǵı izertlewleri astronomiya, geografiya, geodeziyaǵa tiyisli.

Ferǵani óziniń miynetlerinde dúnyanıń dúzilisi, jaqtırtqıshlardıń háreketi (kún, ay, juldızlar), kalendar hám geografiya tuwralı tiykarǵı maǵlıwmatlar menen tanıstıradı. Óziniń

- 46 -

izertlewleriniń nátiyjelerin arab, siriya, grek, parsı, egipet h. b. da ellerdiń juwmaqları menen salıstıradı.

Ferǵanidiń túsindiriwi, esaplawı boyınsha aspan sfera tárizli. Sebebi, aspan deneleriniń múyeshlik tezligi birdey. Aspannıń aynalıwınıń radiusınıń muǵdarı, kólemi kórinetuǵın muǵdardıń - Kún hám aydıń turaqlıǵı menen tastıyıqlanadı. Jer hám sfera tárizli. Bul aspannıń teń yarımın kóriwi menen tastıyıqlanadı. Ferǵanidiń pikirinshe, jer sharı tochkaǵa uqsaydı

Aspannıń háreketi, Ferǵanidiń tastıyıqlawınsha, eki túrli: pútkil aspan sferasınıń háreketi hám planetalardıń háreketi. Olar baǵdarlanıwı boyınsha qarama-qarsı. Olardıń kósherleriniń aynalıwı (demek, polyuslar hám) birdey emes, uqsamaydı.

Kúnniń shıǵıw hám batıwınıń mexanizmlerin hár túrli shirotalar (keńlik) boyınsha anıq keliwiÚ polyuslarda barlıq qıs túnleri bir tún, bul jerde jıl sutkaǵa teń, kún-altı ayǵa, tún altı ayǵa teń. Aspan ekvatorınıń sheńberi gorizont penen sáykes, teń kelse, tas tóbe (zenit) polyus penen sáykes keledi.

Segiz sfera bar. Jeti - Quyash, Ay hám bes belgili planeta ushın, al segizinshi-oń joqarǵı, barlıq háreketsiz juldızlar ushın. Biraq bul sferalardıń orayları hár qıylı.

Zodiak hám kúnniń sferalarınıń orayları Jerdiń orayına jaylasqan, al basqa sferalardıń orayları tárepke burılǵan. Usıǵan baylanıslı planetaǵa hár qıylı jaǵdayda-apogey, perigeyge iye. Usınnan hárekettiń tezligindegi ayırmashılıq - apogeyde aqırınlaw, perigeyde tezlew.

Ferǵani jaqtırtqıshlardıń háreketiniń klassifikaсiyasın beredi. Qozǵalmaytuǵın juldızlardıń háreketi - bul barlıq planetalar ushın zárúrli háreket. Kún eki hárekette qatnasadıÚ batıstan shıǵısqa qaray hám ekliptikanıń polyusleri dógereginde. Ay bes aynalatuǵın hárekette qatanasadı.

Ferǵani planetalar menen juldızlardıń Jer menen aralıǵın ólshew problemasına, Aydıń, Kúnniń tutılıwı problemalarına toqtaydı.

Aspan sferasındaǵı ekliptika menen ekvator múyeshtiń júdá anıq nátiyjesi Ferǵanige tiyisli. (Rozenfeld B. A. , Sergeeva N. D. Stereograficheskaya proekсiya. M. á9wq). Onı stereografiyalıq proekсiyanıń tiykarın salıwshı dese boladı. Astrologiyanıń teoriyasın hám praktikasın birinshilerden bolıp islep shıqtı.

Ferǵanidiń bas xızmetiÚ astronomiya ilimine dáliyllew metodın alıp keldi. Ol tárepinen azimut, juldızlar, almukantaratlar, joqarı kóteriliw, radiuslar, paralleller tabliсaları qurıldı.

Ferǵani Kairdıń qasındaǵı Raud atawındaǵı geodeziyalıq jumıslarǵa basshılıq etti. Geybir tariyxshılar kilometrdiń qurılısın, dúzilisin Ferǵanidiń atı menen baylanıstıradı.

Farabidiń filosofiyalıq hám soсiologiyalıq kóz-qarasları

Abu Nasr ibn Muxammad Farabi enciklopediyalıq bilimge iye bolǵanlıǵı ushın Shıǵıs Aristotli hám Ekinshi muǵallim (Aristotelden keyin) atlarına iye bolıp, orta ásirlik shıǵıstıń ataqlı filosofı.

hwq-jılı Farab degen jerde (Arıs dáryasınıń Sırdáryaǵa quyar jerinde) tuwılǵan. Ilimlerdi úyrene otırıp, Farabi Shash (Tashkent), Samarqand, Buxara, Iranda boldı. Ómiriniń sońǵı jılların Farabi Xalab, Damaskte atqardı. 9ó0 jılı Damaskte qaytıs boldı.

Onıń barlıq miynetlerin (olar áú0tan aslam) eki toparǵa bóliw múmkin - a) áyyemgi grek alımlarınıń traktatlarına kommentariyler formasında jazılǵan miynetler. b)original izertlewler.

Ontologiya

Farabidiń túsindiriwi boyınsha birlikli bolmıs altı basqıshtan turadı. Olar bir waqıtta pútkil jasap turǵannıń baslaması hám olar bir-biri menen sebeplik ǵárezlilikte baylanısqan.

Birinshi basqısh-birinshi sebep (as-sabab al-avval demek, quday), ekinshi basqısh - aspan deneleriniń bolmısı (as-sabab as-soni), úshinshi basqısh-iskerlikli aqıl-oy (deyatelnıy razum-al-akl al-faol), tórtinshi basqısh - jan (dusha -an-nafis), besinshi basqısh - forma(-as- surat), altınshı-materiya (al-modda).

- 47 -

Solay etip, quday hám materiya tutas birlikti quray otırıp, bir-biri menen sebeplilik jaǵdayında biraz basqıshlar arqalı baylanısqan. Ózleriniń sebeplik ǵárezliligi boyınsha bul baslamalar eki túrge bólinediÚ zárúrli barlıq (neobxodimoe sushee) - onıń ómir súriwi, barlıǵı tánha ózinen kelip shıǵadı.

Múmkinshilikke iye barlıq (vozmojno sushee) - óziniń bolmısında belgili sebepke zárúr hám ol payda bolǵanda zárúrli barlıqqa aynaladı. Múmkin bolǵan zatlardıń sebeplik-aqıbetlik qatarı eń sońında zárúrli barlıqqa alıp keledi.

Farabidiń baslamalar, negizler, tiykarlar tuwralı táliymatı oǵan neoplatoniklerdiń emoсionallıq teoriyasınıń tásirin ańlatıp, ortodoksallıq islamnıń poziсiyalarınan tikkeley ayrılıp turadı.

Birinshi sebep máńgilik qásiyetke iye bolǵanlıqtan, materiya, onıń aqıbeti hám máńgi boladı.

FarabiÚ Zárúrli barlıq (neobxodimoe sushee) barlıq zatlardıń bolmısınıń sebebi degen. (Neobxodimoe sushee est prichina bıtiya vsex veshey v tom smısle, chto ono nadelyaet

ix vechnım sushestvovaniem i voobshe otlichaet ix ot nesushestvovaniya. Farabi. Sushestvo voprosa // V Knige Izbrannıe proizvedeniya mısliteley Blijnego i Srednogo Vostoka. s áúh).

FarabiÚ dúnyanıń payda bolıwı áste aqırın (postepennıy) proсess. Ol belgili izbe-izlikte hám zárúrlikte ótedi. Demek, dúnya hám quday eki qarama-qarsı polyuslar emes, al birlikte sebeplik, izbe-izlik, nızamlılıq húkim súrgen bolmıstı, barlıqtı quraydı.

Barlıq jerdegi hám aspandaǵı sferalar denelikke, demek, materiallıqqa iye. Barlıq predmetler altı túrge bólinediÚ aspan deneleri, aqıl-oyǵa iye haywanlar (adam), aqıl-oyǵa iye emes haywanlar, ósimlikler, minerallar, tórt element-ot, hawa, jer hám suw. Sońǵıları materiallıqtıń tiykarları, olar materiyanıń júdá qarapayım túrlerin ańlatadı. Qalǵan altawı quramlı bolıp, birinshi elementlerdiń birigiwi nátiyjesinde payda boladı.

Farabidiń pikirinshe, barlıq zatlar ushın ulıwma rod-dúnya (obshiy rod dlya vsex veshey -mir). Qálegen dene, Farabidiń pikirinshe, eń aldı menen potenсiyada, múmkinshilikte hám sońınan ǵana haqıyqatlıqqa aynaladı. Múmkinshilikten haqıyqatlıqqa ótiw materiyanıń belgili forma menen birigiwi nátiyjesinde ótedi.

Farabidiń qarsılıqları formalardıń qarama-qarsılıqları hám soqlıǵısıwları haqqında oyı tábiyattaǵı ózgerislerdiń dáreginen túsiniwge umtılıw sıpatında bahalıqqa iye.

Ilimlerdiń klassifikaсisı

Bilimlerdi Farabi praktikalıq (remeslo-óner) hám teoriyalıq (ilim) dep bóledi.

Ilimniń obekti barlıq real ómir súrip turǵanlar, onıń hár qıylı qásiyetleri hám sapaları. Teoriyalıq bilim sferasında bas orın filosofiyaǵa tiyisli. Filosofiyanı Farabi bolmıstıń ulıwma qásiyetleri hám nızamları haqqında ilim sıpatında belgileydi hám onıń konkret ilimlerge qatnasın ulıwmalıqtıń jekelikke qatnası sıpatında minezleydi. Farabi sistemasında filosofiya tuwralı Ilimlerdiń ilimi degen tezis óz sáwleleniwin taptı.

Farabi ilimlerdi klassifikaсiyalawdıń orta ásir tusındaǵı birinshi hám tolıq túrin dóretti hám ol sol dáwirdiń ilimiy bilimlerdiń enciklopediyası atandı. Barlıq ilimlerdi Farabi bes toparǵa bóledi.

1. Til tuwralı ilim. Jeti razdelge iye.

2. Logika.

3. Matematika. Ózinshelikke iye jeti ilimge bólinedi. Arifmetika, geometriya, optika, juldızlar haqqında ilim, muzıka haqqında ilim, awırlıq haqqında ilim (nauka o tyajesti), mexanika.

4. Tábiyattanıw hám diniy ilimler yamasa metafizika.

5. Qalanı basqarıw tuwralı ilim (yamasa siyasiy ilim), yurisprudenсiya hám kalam. Farabi óziniń ilimlerdi klassifikaсiyalawında hár bir ilimniń obektiniń ayırmashılıqların

ǵana esapqa alıp qoymastan, onıń óz nızam hám qádeleriniń speсifikasın hám oǵan tiyisli biliwdiń quralların hám esapqa aladı.

- 48 -

FarabiÚ ilimler, ulıwma barlıq belgiler bolmıstan tuwındı bola otırıp, subektiv tilekten emes, al áste-aqırın hám izbe-iz oǵan adamnıń rawajlanıwdaǵı usıllarınıń, zárúrlikleriniń nátiyjesinde payda boladı.

Farabidiń sistemasında hár qıylı ilimler birin-biri biykarlamaydı, al óz-ara baylanıs hám óz-ara belgileniwshilikte qaraladı. Onıń klassifikaсiyası Shıǵısta hám Evropada hám bunnan sońǵı klassifikaсiyalarǵa kúshli tásir etip, úlken rol oynadı.

Biliw teoriyası

Farabi: adam tanıp biletuǵın subekt, al bizdi qorshaǵan tábiyat - biliwdiń obekti.

Tábiyat subekttiń aldında boladı: poznovaemoe sushestvuet da otnosyashegosya k nemu znaniya tak je, kak chuvstvenno vosprinmaemoe - do otnosyashegosya k nemu vospriyatiya. Farabi. Kommentarii k Kategoriyam Aristotelya // V kn. Izbrannıe proizvedeniya mısl. stran Blij. i Sred. Vostoka. s. 191.

Farabi tábiyattı biliw proсessiniń sheksizligin aytıp, onıń bilmewden biliwge ótiwge, aqıbetli biliwden sebepli biliwge, qubılıstı biliwden tiykardı biliwge, akсidenсiyadan substanсiyaǵa ótiw dep esaplaydı.

Farabi adamda tuwılarda onı awqatlandıratuǵın, támiyinleytuǵın kúsh (pitayushaya sila) payda boladı. Aqıl-oy kúshiniń arqasında adam aqıl-oyǵa sıyımlını, abstraktlıqtı tanıp biledi, gózzallıqtı ábeshiylikten ajıratıp biledi, jaqsını jamannan, paydalını zıyannan ayırıp biledi, ilim hám iskusstvonı meńgeredi.

FarabiÚ adamnıń barlıq biliwlik-psixikalıq uqıpları jannıń háreketi hám kúshi.

Bul kúshlerdiń dene organınan ǵárezliligin, demek, psixikalıqtıń materiallıq penen belgilengenligin Farabi atap ótedi.

FarabiÚ Bul kúshlerdiń hesh biri materiyadan bólek jasamaydı. (Ni odna iz etix sil ne sushestvuet otorvanno ot materii (Farabi. Sushestvo voprosov // Izb. proiz. mısl. Blij. i Sredn. Vostoka. s. 149-150).

Farabi biliwdiń eki basqıshın ajıratadı - seziwlik hám oylaw. Seziwlik biliwdiń rolin ayta otırıp, Farabi adamdı sırtqı dúnya menen baylanıstırıwshı sezimlerdiń bes túriniń hár birine toqtamaydı.

Seziwdiń hár bir túrin Farabi sezimlerdiń belgili organları menen baylanısta qaraydı. FarabiÚ qálegen seziw adamlardıń seziw organlarına obektiv ómir súriwshi

predmetlerdiń konkret qásiyetleriniń sırtqı fizikalıq tásiriniń nátiyjesi.

Farabide titirkeniwdiń kúshi menen seziwliktiń (chuvstvitelnost) sebeplik ǵárezlilik tuwralı belgili kóz-qaras bar. Basqasha aytqanda, titirkeniw qanshama kúshli bolǵan sayın, ol boldırǵannıń izi sezimde uzaǵıraq saqlanadı.

Farabi seziwlik biliwdi tikkeley, konkret sáwleleniw sıpatında túsinedi.

Farabide biliwdiń seziwlik etapı menen yad, elesletiw hám qıyallaw baylanıstırıladı hám olarǵa seziw menen oylawdıń arasındaǵı orın beriledi. Farabidiń yadtıń, qıyallawdıń tábiyatın túsindiriwi olardıń fizikalıq organın anıqlawǵa umtılıw menen xarakterli. Ol, onıń pikirinshe, miydiń aldıńǵı bólegine jaylasqan. Biraq adam ushın ózgeshelik seziw hám yad emes, olar gey bir haywanlarǵa da tán, al aqıl-oy bolıp esaplanadı. Adamnıń haywanlardan ayırmashılıǵı sonda, ol bilimdi aqıl-oy hám seziwler arqalı aladı. (Farabi Talikot // V sb. Majmu at -rasail al xukama. Toshkent, 1963. 255 a-b).

Aqıl-oy kúshi sırtqı predmetlerdiń oysha obrazların beredi. Seziwlerden ayırmashılıǵı, oylaw real zatlardı abstrakt qıyallaw proсessinde tanıp biledi. Bunnan basqa aqıl-oyǵa túsiniw (ponimanie) tiyisli.

(Sm. Farabi. A-Masail al falsafiya va ala javabanxa//V sb. Majmu alFarabi, 94, 105106 b).

Abstrakt ilimiy túsinikler, sonıń ishinde matematikaǵa tiyislileri de, sırtqı dúnyadan qanshama ajıralǵan bolıwına qaramastan konkret ómir súrip turǵan danalardıń qásiyetlerin sáwlelendiredi.

- 49 -

Biliwdiń eki formasınıń - seziwlik hám raсionallıqtıń usılları hám ayırmashılıqları bayanlawdıń hám túrin belgileydi. Sezilgen sapalardıń (ot oshushayushix kachestv) oylanılatuǵın tiykarlarǵa, demek konkretlikten abstraktlıqqa hám denelerdi oylaw tárepinen olardı seziw táreplerine, basqasha aytqanda abstraktlıqtan konkretlikke.

Farabi aqıl-oy menen (razum) tanıp biliwde tanıp bilinetuǵın predmetlerdiń tereńligin kórsetetuǵın basqıshlardı ajıratadı. Bul proсess eki moment penen minezlenedi; konkretlikten ulıwmalıqqa ótiw, oydaǵı ulıwmalıqtı kórsetiw, sońınan bul ulıwmalıqtıń (konkretlilikte tabılǵan) járdeminde konkretliliktiń mánisin tereńlestiriw. Eń sońında aqıl-oy (razum) jerdegilerdiń bárin tanıp bilip, aspan deneshelerin tanıp biliwge ótedi. Sóytip, jer-júzlik, kosmoslıq denege aralasıp sińisedi, birlesedi. Aqıl-oylıq biliw (razumnoe poznanie) bul jerjúzlik aqıl-oydıń (mirovoy razum) tásirinde ámelge asırıladı.

Biliwde (adamnıń biliwinde) iskerlikli (háreketshil) aqıl-oy (deyatelnıy razum-al akl alfaol). Iskerlikli, háreketshil aqıl-oydıń roliÚ seziwlikti kúsheytedi hám onı oylaw ushın qolaylastıradı hám eń juwmaǵında rawajlanıwdıń hár túrli basqıshları arqalı biliwdi (poznanie) dúnya tuwralı hámme bilimler menen bayıtıp, máńgilikke alıp keledi. Iskerlikli, háreketshil aqıl-oy adam menen birinshi sebep (pervoprichina) arasında dáldalshı bola aladı. Bul iskerlikli háreketshil aqıl-oy denedegi jan menen hám baylanıspalı. Solay etip, qudaylıq tirishiliktiń (bojestvennıe jizni) qásiyetleri adamǵa ótedi, onıń bilimi aqıl-oy kúshinde máńgilikke aynaladı.

Aqıl-oydıń problemasınıń bılay sheshiliwi arab tilles filosofiyanıń bunnan sońǵı wákilleri, eń aldı menen Ibn Sina hám Ibn Roshd ushın hám xarakterli boldı.

Logika

Farabi-tutas logikalıq sistemanı - kulliyattı dóretiwshi. Bul ushın ayrıqsha titulǵa - «al Mantiki» («Logichnıy») iye boldı. Ol logika boynsha Aristoteldiń barlıq shıǵarmalarına kommentariyler jazdı. Farabi bulardıń hár biriniń mazmunın tereń bilip qoymastan, birinshi ret orta ásirlik filosofiyada olardı sistemaǵa keltirdi. Degen menen ol logika boyınsha original jumıslardıń hám avtorı. Bulardıń ishinde Stagirittiń tiykarǵı pikirlerin sınǵa alǵan pikirleri bar traktatlardıń hám avtorı.

Farabi logikada ilimiy biliwdiń metodın kóredi, bul onıń raсionalistlik poziсiyasına sáykes keledi (Logika, Farabidiń pikirinshe, oylaw proсessiniń durıslıǵın ya nadurıslıǵın anıqlaw ushın xızmet etedi). Álbette bul proсess - oylaw proсessi obektti tanıp biliwge baǵdarlanıp, aqıl jetkendey tiykarlar, demek kategoriyalar menen is alıp barǵanda boladı.

Farabi «logika, kogda ona primenyaetsya v tex ili i nix chastyax filosofii sut instrument, posredstvom kotorogo dobıvaet dostovernıe znaniya vsego togo, chto oxvatıvaet teoriticheskoe iskusstvo».

Farabi logikalıq terminologiyanı islep shıǵıwǵa úlken úles qostı. Ol logika hám grammatika, logikalıq oy hám onıń sózde sáwleleniwi arasında baylanıstı tabıwǵa umtıldı. Logikanıń obektin anıqlay otırıp, ol úsh momentti kórsetedi; 1) kategoriyalar menen oylawǵa, ilimlerdi, iskusstvolardı iyelewge, óziniń hám basqalardıń is-háreketlerinde, júris-turısında gózzallıq penen ábeshiylikti ajıratıwǵa múmkinshilik boldıratuǵın uqıplılıqlar.

2)adamnıń janında (dusha) payda bolıp, hám ishki sóz sóylew atanatuǵın kategoriyalar.

3)aqılda ornı bar, sırtqı sóz sóylew atalatuǵınlar.

Oylaw hám onıń logikalıq qádelerin Farabi ulıwma adamzatlıq dep esaplaydı. Farabidiń logikanıń hám grammatikanıń óz-ara qatnasları hám ózgesheliklerin túsindiriwi usı búginge deyin óz áhmiyetin saqlap kiyatır. Farabi logikanı segiz bólekke (razdelge) bóledi.

1) Qarapayım tillik pikirleroydıń oǵada ápiwayı bólekleri sıpatındaǵı túsinikler, kategoriyalar. 2) quramlı kategoriyalar-gápler, pikirler; 3)sillogizmler. Qalǵan bes bólegi

(razdeller) pikirlewdiń metod hám usılları; a) dálillew metodı; b) dialektikalıq metod (demek,

- 50 -

diskussiya metodı); v) sofistikalıq metod (demek, qarsılastı aljastıratuǵın metod); g) ritorikalıq; d) poetikalıq.

Bul bes usıl sillogistlik iskusstvonıń túrleri bolıp tabıladı. Biraq ilim olardıń birewine - dáliyllew usılına súyenedi.

Farabi tiykarǵı logikalıq formalardıÚ túsiniklerdi, pikirlerdi hám oy-juwmaqların qarawǵa úlken dıqqat bóledi.

Túsiniktiń logikalıq dúzilisin qaray otırıp, Farabi túsiniktiń teklik (rodlıq)- túrlik (rodovidovoe otnoshenie) qatnaslarǵa tolıǵıraq toqtaydı. Sonday aq túsiniklerdi anıqlaw, biliw, hár qıylı túrlerin sıpatlawǵa h.t.b. tolıǵıraq toqtaydı. Ilimiy kategoriyalardıń speсifikasın qaraydı. Ilimiy kategoriyalardan kúndelikli túsiniklerdiń ayırmashılıǵı, tilde kórinis tabıwı, demek, ilimiy terminologiya máselelerine toqtaydı.

Pikirlerdi izertley otırıp, Farabi subekt hám predikattıń arasındaǵı quramlı, qıyın óz-ara qatnaslardı kólem hám mazmunnan shıǵa otırıp qaraydı. Usı búginge deyin anıqlamalardıń logikalıq tábiyatın ashıw hám sıpatlawlar, pikirlerdi klassifikaсiyalaw bahalı. Ásirese Farabidiń predikat biliwlerdi qatnaslı (olar predikatlar boladı) bóliwge umtılısı hám ayrıqsha dıqqatqa iye.

Farabi oylawdıń quramlı, qıyın forması - oy juwmaǵına úlken dıqqat bóldi. Dáslepki bilimler haqqında táliymatı (Uchenie o pervonachalnıx znaniyax) - haqıyqıy, deduktiv oy juwmaǵında tiykarǵı moment bola alatuǵın táliymat original xarakterge iye. Sillogizmniń birinshi tiykarın qaraytuǵın dálillew argument bolatuǵın bul shınlıqlar tórtewÚ makbulat (ustanovlenie), mashxurat (obsheprinyatie), maxsusat (chastnıe oshushenie, chuvtvennıe znaniya), makulati avval (pervichnıe kategorii, aksiomı).

Farabidiń jumıslarında sillogizmniń dúzilisi hám formaları, logikalıq qátelerdiń payda bolıw sebepleri qarama-qarsılıq emeslik, tiykardıń jetkilikli normaları h.t.b. bahalı pikirleri bar.

Jámiyet hám moral

Orta ásir oyshıllarınıń ishinde birinshilerden bolıp jámiyetlik ómirdiń ózgeshelikleri hám dúzilisi tuwralı táliymattı islep shıqtı. (Farabi. Traktat o vzglyadax jiteley dobrodetelnogo goroda. Kair. 1905. , On je. O dostijeniyax schastya. Xaydarabad, 1926. i dr.). Onıń bul xızmeti jer júzilik ilimiy ádebiyatta moyınlanǵan Óziniń jumıslarında Farabi kóp ǵana máselerdi kóterediÚ 1) jámiyetlik ómir haqqında ilimlerdiń predmeti hám wazıypaları 2) Jámiyetlik birlespelerdiń kelip shıǵıwı, quralı hám túrleri, adamzat jámiyetiniń forması, bul máseleler boyınsha, Farabidiń kóz-qarasınsha, qáte teoriyalardı kritkalaw.

3) Qala-mámleket, mámleketlik birlespelerdiń ózgeshelikleri hám turmısı, mámlekettiń funkсiyaları hám onı basqarıw formaları. 4) Jámiyette adamnıń ornı hám miynetleri, intellektuallıq, ádep-ikramlıq tárbiya máseleleri. 5) mámleketlik birlespeniń wazıypaları hám tiykarǵı maqseti, ǵalaba baxıtqa jetisiwdiń jolları hám usılları.

Jámiyetlik turmıs tuwralı ilimlerge Farabi qala-mámleket haqqındaǵı, demek, siyasiy ilimdi (al madaniya), yurisprudenсiyanı (fikx) hám musulman teologiyasın (kalam) jatqızadı.

Mámleketti basqarıw, Farabidiń pikirinshe, eki tipte boladı: mámlekettiń turǵınların haqıyqıy baxıtqa hám illyuzorlıq, jalǵan baxıtqa alıp keletuǵın basqarıw.

Basqarıw iskusstvosı basqarıwdıń ulıwma nızamlarınıń teoriyalıq bilimlerin hám basqarıwdıń praktikalıq iskerligin hám talap etedi. Teoriyalıq bilimdi praktika menen ushlastırıw hár bir konkret jaǵdayda mámleketti durıs basqarıwǵa múmkinshilik beredi.

Farabi etikanı hám pedagogikanı ózlerinshe ilimler sıpatında bólmeydi. Olar siyasiy ilimniń bólegi. Bul ilim ǵalaba baxıtqa jetisiwdiń jolın belgilewi tiyis. Etikaadamnıń, jámiyettiń aǵzalarınıń ádep-ikramlıq is-háreketleri tuwralı bilim, al siyasiy ilim-ulıwma jámiyettiń barlıq aǵzalarınıń nravların, postupokların basqarıw tuwralı bilim.

Farabi jámiyettiń kelip shıǵıw problemasın baylanıslı adamlardıń jámiyetke birlesiwi urıslar hám kúshlew, zorlawlardıń nátiyjesinde ámelge asırılǵan degen pikirdi natıwrı dep