Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

-31 -

3.I. A. Jumabaev. O’zbekistonda falsafa va ahloqiy fikrlar taraqqieti tarixidan. T. 1997.

4.I. Rahimov. Falsafa. T. 1998.

5.Osnovı filosofii. T. 1998.

6.Falsafa. T. 1998.

7.Amir Timur tuziklari. T. 1991.

Oraylıq Aziya arablar jeńip alǵanǵa deyin mayda feodallıq iyeliklerge bólingen edi. Mádeniy jaqtan aldıńǵılar qatarına сivilizaсiyanıń Sogda, Xorezm, Usrushana, Ferǵana, Chaginiani siyaqlı orayları kiredi. Bul jerlerde áyyemgi mádeniyat, jazıw, óner-kásip óndirisi, sawda jámlendi. Maverennaxr arqalı iri sawda jolları ótti.

VII ásirdiń aqırı VIII ásirdiń basında Maverennaxr xalıqları arab xalifatlıǵınıń qol astında boldı. Buǵan siyasiy jaqtan bólshekleniw hám feodallıq óz-ara urıslar jaǵday jasadı.

Araviya yarım atawı islamnıń payda bolıw qarsańında ruwlıq qáwimlik qatnaslardıń ıdıraw stadiyasında edi. VI ásirde arab qáwimleriniń ishinde oraylasıwǵa umtılıw tendenсiyaları kúsheyedi. Bul bir qudaylıqtı (edinobojie) tavxidti qáwimlik kultqa - shirkqa qarsı qoyıp násiyhatlawda kórindi.

Sońǵı Xaniflerdiń birewi Muxammed (570-632) boldı. Ol Mekkede húkimdarlıq etken kureysh qáwiminen edi. Muxammedtiń hám onıń sherikleriniń iskerliginiń nátiyjesinde xanifizm jańa diniy aǵım - islam sıpatında qáliplesti. Medinada qáwimlerden joqarı turatuǵın dinge iseniwshilerdiń jańa obshinası - umma payda boldı. Bul obshinada Muxammed payǵambar dep tabıldı.

Muxammedtiń tusında-aq qońsı qáwimlerdi basıp alıw hám olarǵa jańa dindi endiriw baslanǵan edi. Bul proсess xaliflerdiń basqarǵan tusında júdá kúsheydi.

Xalif - arabsha payǵambardıń orınbasarı degendi ańlatadı. Usınnan musılmanlardıń jańa birligi - xalifat payda boldı.

Arab basıp alıwlarınıń nátiyjesinde jańa imperiya Arab xalifatı payda boldı. Ol Kavkaz tawlarınan Hind okeanına deyin, Atlantika okeanınıń jaǵalawlarınan Tyan-Shannıń dizbeklerine deyin sozıldı.

Jergilikli xalıqlardıń arab biyliklerine qarsı kóterilisi jergilikli dinge iseniwshilerdiń islamǵa qarsı gúresi sıpatında boldı. Ekinshi jaǵınan xalifatta feodallıq gruppirovkalar arasında vlast ushın gúres júrdi. Ol sonday-aq diniy tús alıp, hár qıylı sekta hám aǵımlardıń arasındaǵı qarama-qarsılıq formasında kórindi.

Sektanlıqtıń dáregine kóz jibersek, islamdaǵı bóliniw qashshan-aq bar edi. Onıń soсiallıq negizi Muxammedtiń atalas inisi hám kúyew balası Ali menen (olar Muxammedtiń úyi wákilleriniń artıqmash huqıqı ushın háreket etti) Abu Sufyan úyi basqarǵan góne Mekke aristokratiyasınıń tárepdarları arasındaǵı gúres edi.

Sahabbalar (payǵambardıń serikleri) xalifatlıqqa huqıqtı tretey sudına beriwdi talap etti. Ali kelisim berdi. Bul sheshimdi onıń kóp ǵana tárepdarları qollamadı, onıń xalifattı basqarıw huqıqına shek joq dep esapladı. Oppoziсiya xaridjitler (qozǵalańshı) degen atqa iye boldı. Xaridjitler tiykarınan ashlar, jarlılar qatlamın quradı. Olar xalif etip qatardaǵı áskerdi saylap, Ali hám Muavige urıs daǵazaladı. Olardı vlastqa huqıqtan mahrum dedi. ú61-jılı xaridjitler qastıyanlıq uyımlastırıp, Alidi Kufede óltiredi.

Xaridjitler

Xaridjitler háreketi - jámiyettiń tómengi qatlamınıń feodallıq toparlardıń zulımlıǵına, ozbırlıǵına qarsı háreketi. Ol demokratiyalıq xarakterge iye boldı. Qatardaǵı musılman arablardıń máplerin hám tiykarǵı xalıqtıń máplerin bildirip, teńlik ushın gúresti.

Xaridjitlerdiń bir bólegi (ibaditler) qurallı kúshten bas tarttı hám diniy propagandalıq iskerlik penen sheklendi. Fanatikleri (azrakitler) kim olar menen kelispese, solar menen ayawsız gúres alıp bardı hám sazayın berdi. Bul iste balanı hám xayaldı hám ǵarrını hám ayamadı. Nátiyjede olar xalıqtıń ǵázebine tap boldı, xalıqtıń quwatlawınan qalıp xaliflik vlast tárepinen kóp uzamay joq etildi.

- 32 -

Ólpeń ibadatlar Arqa Afrikada tabısqa iye boldı. Rustemidlerdiń Ibaditlik mámleketin qurdı. Ibaditlik obshinalar usı búginge deyin Marokko, Aljir, Tunis hám Túslik Araviyanıń geybir ellerinde bar.

Xaridjitler táliymatı barlıq musılmanlardıń teńligi. Olardıń pikirinshe, qálegen adam xalif bolıw múmkinshiligine iye. Xalif bolıw ushın onıń shıǵısı shárt emes, eger ol haqıyqat shın berilgen musılman bolsa, negr-qul hám xalif bolıwı múmkin. Olar ushın imam-xalif mámleket iyesi ya ruwxanıy emes, al musılmanlardıń wákili, obshinanıń mápin qorǵawshı kósem. Xaliftı saylaw, ornınan bosatıw, sotlaw ya óltiriw huqıqı obshinaǵa tiyisli bolıwı kerek. Hárbir musılman obshinası óziniń imam-xalifın saylap alıwı múmkin. Usıǵan tiykarlana otırıp xaridjitlerdi baslawshılardıń kópshiligi ózlerin imamlar hám xalifler dep atadı. Abu Bakirdiń hám Omardıń vlastın moyınlap, Osmannıń, Aliydiń, Omeyyadlardıń, Abbasaidler h.t.b. vlastın nızamsız dep esapladı.

Xaridjitler obshinada soсiallıq teńlik ushın hasıl adalarǵa qarsı shıqtı. Islamdı qabıllaǵan qullardı azat etti. Al olardıń úyretkenin qabıllamaǵan fizikalıq jaqtan joq etiliwi tiyis.

Aliydiń, onıń tuqım teberiginiń huqıqın qollap quwatlaǵanlar islam tariyxına shiyit (shia-partiya) degen at penen kirdi. Shiyitler islam sunnasın moyınlamadı, onı jalǵan, Aliydiń vlastqa huqıqın esapqa almaydı dedi. Sóytip olar Axbar atlı aliyshilerdi qollap quwatlaytuǵın óz sunnasın qurdı. Shiyitler tiykarǵı bes dogmanı moyınladı: tauxid (bir qudaylıq), adl (adillik), kubuvvat (payǵambarlıq), imamat (imamlardıń vlastı) kiyamat (qıyamet). Bul sunnetlerdiń jeti dogmasına qarsı keledi. Kultlıq másele boyınsha da ayırmashılıqlar bar. Shiizmdegi tiykarǵısı - imamattıń dogması - Sheyitlerdiń vlast hám mámleket máselelerindegi poziсiyası.

Solay etip, islamnıń payda bolıw tariyxında ondaǵı bóliniw soсiallıq-siyasiy xarakterge iye boldı. Bundaǵı eń xarakterlisi - ismailizm hám karmat ideologiyası.

Ismailitler

Ismailitler sektası VIII ásirdiń ortasında shiizmniń bóliniwiniń nátiyjesinde payda boldı. w50-jılı Abbasidlerdiń jeńisi shiitler tárepinen Muxammedtiń úyiniń jeńisi sıpatında qabıllandı. Biraq júdá mawasasız toparları ayrıqsha sektaǵa birikti. Maqset: xaliflerge qarsı gúresti dawam etiw. (Sektanıń atı Ismaildıń atı menen baylanıslı). w62-jılı óledi. Ismail waqtında imamattı miyraslaw onıń ákesi sheyit imamı - Djafar as-Sadik tárepinen mahrum etilgen edi. Ismailitler Ismayıldıń balası Muxammedti imam dep moyınladı (ol quwdalawdan jasırınıp júr edi). Sóytip ismailitlerde jasırın imamǵa isenim payda boldı. Jeti imamnıń atı belgili. Jasırın imamlardıń atınan diniy wásiyatlar háreket etti, ismailitlerdiń taram-taram jasırın uyımları payda boldı. Quwdalawlarǵa qaramastan ismailitler ózleriniń dógeregine jábir kórgen biyshara adamlardı jıynap, xalifattıń hár qıylı rayonlarında kóterilisler boldırıp turdı.

Ismailizmniń bir tarmaǵı - karmatlıq. IX-X ásirlerde diyqanlar háreketinde úlken rol oynadı. Karmatlardıń isin dawam ettiriwshilerdiń tiykarǵı massası - diyqanlar hám jarlı adamlar edi. IX-X ásirdiń ekinshi yarımında Jaqın hám Orta Shıǵısta, Indiyada, Oraylıq Aziyada hám Arab xalifatınıń basqa da rayonlarında karmatlardıń iri kóterilisleri bolıp ótti. Baxreynede karmatlar ózleriniń mámleketine iye boldı. Ol júz jıldan kóbirek ómir súrdi. Bul jerden olar xalifattıń hár qıylı rayonlarına, hátte Mekke hám Medinaǵa hám topılıs jasap turdı. Karmatlar mámleketinde teńlik, demokratiya hám ekonomikalıq óz-ara járdemniń ózinshe forması boldı. Biraq teńlikke tek karmatlar ǵana iye boldı. Tutqınǵa túskenlerdiń barlıǵı (karmatlarǵa tiyisli emes) qullarǵa aynaldı hám barlıq huqıqtan ayrıldı. Karmatlar islamnıń hesh bir dástúrin orınlamadı, ósimqorlıqtı (rostovshichestvo) boldırmadı, mútajlıqtaǵılarǵa tólewsiz járdem berdi, salıqtı biykarladı. Karmatlar hám olardıń jámiyetlik qurılısı feodallıq ǵárezlilikke tap bolǵan hám óziniń azat bolıwına isengen diyqan massası arasında tekten-tek quwatlanǵan joq.

Karmatlardıń táliymatı aldıńǵı qatar oyshıllar hám ádebiyatshılar arasında keń tarqaldı.

Karmatlıqtı Rudaki, al Maori, Nosir Xosraw, Ibn Sina h.t.b. maqulladı.

- 33 -

Ismailizm, al soń ala karmatlıq islam sekta hám aǵımlarınıń arasında óziniń quramlı diniy-filosofiyalıq sistemasına iye boldı.

Ismailitlerdiń filosofiyalıq doktrinası. Ismailitlerdiń doktrinsı ekige bólindi: sırtqı yamasa ekzoteriyalıq (arab. zaxir) hám ishki yamasa ezoteriyalıq (arab. batin). Bular ismailitlerdiń bir-birinen pútkilley ayrılıp turatuǵın gruppalarına arnalǵan.

Birinshi, sırtqı doktrina, qatardaǵı dinge iseniwshilerge arnalǵan. Sheyitlerdiń úrp-

ádetlik talaplarınan, kúnedlikli úyretislerinen azı-kem ǵana ayrılıp turadı.

Ishkisi onıń joqarǵı basqıshlarında turǵan sekta aǵzalarına arnalǵan. Platon, Aristotel, neoplatonizm, neopifagorizm, xristianlıq gnostiсizm taliymatlarınıń tásirinde qáliplesken quramalı sistema. Bul sistema boyınsha ómir súrip turǵannıń jalǵız baslaması (edinoe nachalo vsego sushego) joqarǵı sırlı kúsh (vsevıshnaya tayna) (arab. al-gaib taala) belgilenbeydi, tanıp bilinbeydi, anaw-mınaw atributlarsız mudamı tınıshlıqta turadı, demek Quday absolyut. Ol dóretiwshilik substanсiyanı ǵalaba aqıl-oydı (vseobshiy razum), (arab. akl. al-kull) bólip qaradı. Bul ǵalaba aqıl-oy qudaydıń barlıq atributlarına iye. Usı sebepli hámme duwa etiwler oǵan qaratıldı, ǵalaba aqıl-oy emoсiyanı - ǵalaba jandı, ruwxtı (arab nafs al-kull) bildiredi. alaba jan, ruwh birinshi materiyanı(arab. Xaynla), al ol jerdi, aspandı hám barlıq tiri organizmdi payda etti. Emanaсiyanıń onnan sońǵı etapları keńislik, waqıt jetilgen adam. Emanaсiyanıń jeti basqıshı usılay payda boladı.

Jeti basqısh universal xarakterge iye, olar makrokosmǵa hám adamnıń ishki dúnyasına hám tiyisli. Máselen, payǵambarlar xám olardıń kómekshileri hám jetew. Axırı adamzat tariyxı payǵambarlıqtıń jeti ciklınan turadı. Adam (Adam), Nux (Noy), Ibraxim (Avraam), Musa (Moisey), Isa (Iisus), Muxammed hám keleshektegi Kaim.

Ismailitlerdiń ishki uyımlasıwınıń basqıshları hám jetew: natik, samit, imam - barlıq ismailitlerdiń basshısı xudjja - zonallıq, provinсiyalıq uyımlardıń baslıqları, dan - jergilikli vlasttıń baslıǵı, Mazun - jasırın doktrinanı úyreniwge jiberilgen ismailitler uyımınıń aǵzası, mustadjat-qatardaǵı ismailit.

Karmatlarda hám diniy-filosofiyalıq sistema ismailitlerden sál ayırmashılıqqa iye túri ómir súrdi.

Taliymattıń ayırıqsha strukturası, onıń sırların hám háreketlerin saqlaw, joqarıdan tómenge deyin qatań tártip hám baǵınıw bolǵanlıqtan ismailitler menen karmatlardıń shólkemleri qáwipli kushti ańlatadı. Bul ásirese nizaritlerdiń jasırın shólkemleriniń iskerliginde ayırıqsha kórindi.

Negizgi hám ulıwma qabıl etilgen ortodoksiyanıń bolmaǵanlıǵınan nızamlastırıwdıń musılman mádeniyatına tiplik metodın payda etti. Bul nárse hátte erkin oylawdı tavil táliymatları arqalı Quran menen Sunnanı simvolikalıq-allegoriyalıq interpretaсiyalaw menen baylanıslı. Bul doktrinalardı basqa qurallar menen xám qorǵaw boldıtakiyya» járdeminde birewdiń haqıyqıy isenimlerin jasırıw, búrkew menen miynetlerdegi húkim súriwshi ideologiyanı moyınlaw arqalı (máselen, shiizm), argumenttiń strukturalıq zárúrli elementin qaldırıw hám ol oqıwshı arqalı onıń mánisin túsiniw jolı, birewdiń jeke batıl pikirleriniń antikalıq oyshıllardıń miynetlerine kommentariylerinde kórindi. Bul ásirese filosofiyada antikalıq modeline baǵdarlanǵanlarına tiyisli (bul filosoflar ózleriniń jeke pikirlerin olar menen tanıs emes adamǵa múmkinshiligi bolǵansha qıyınlasqan etip kórsetiw), ideyalardı tek kózeki, jasalma kritikalaw ya ómirdi óz doktrinası sıpatında beriw ya sol waqıttaǵı tásirshi ideologiyaǵa boysınıw (bul mutakallimler, kalamnıń doktrinaları, teoriyalıq teologiya hám islam filosofiyasındaǵı praktika).

Kalam menen falsafanı biriktirgen nárse - dúnyaǵa kóz-qarastıń máselelerin sheshiw ushın aqıl-oyǵa joqarǵı instanсiya sıpatında murajat qılıw. Bul olardı tradiсionalist - dogmatiklerden hám mistik-sufilerden hám ajıratıp turdı. Eger kalam tek taza dogmatikalıq ilim bolǵanda, ol islamlıq Aristotel filosofiyasınıń rawajlanıwınıń sońǵı stadiyası menen bir tochkada shıǵıspaǵan bolar edi. Kem-kem sufilar mistikalıq-asketikalıq tájriybelerden

- 34 -

oylanıwǵa, tolǵanıwǵa ótip, dúnyanı filosofiyalıq qabıllaw menen jaramsız teologiya hám panteizm (alladan basqa quday joqtan, alladan basqa hesh nárse joqqa ótiw) arqalı jetilisti.

Eń sońında teologiyalıq yamasa filosofiyalıq sufizmniń eki tásirli kúshli mektebiishrakizm hám vujudizm (vaxdat al-vujd).

Ertedegi islamdaǵı diskussiya

Islam filosofiyası ellinizmniń filosofiyalıq tradiсiyaları menen tıǵız baylanıslı. Edesste filosofiyalıq mektep jabılǵannan keyin sonday-aq Afinadaǵı nestorianlar menen monofizitlerdi Vizantiya shirkewiniń quwdalawı menen Aziyada ellinistlik tradiсiyanıń tarqalıwı Vizantiya alımlarınıń sasanidlik Iranǵa migraсiyası menen baylanıslı. Nasibin (Siriya) qalasında awdarma ádebiyat hám oǵan túsindirmeler islendi. Gúndeshapurda (Iran) Indiyadan alınǵan ilimiy jumıslar filosofiya boyınsha grek hám siriya meshitleri menen birge pexlevige awdarıldı, nestorianlar menen monofizitlerdiń filosofiyalıq jumıslarınıń tiykarǵı orayları boldı.

Vrachlardıń, alımlardıń hám filosoflardıń belgili Aleksandriyanıń mektebi arablardıń qol astında ómir súriwin dawam etti. Bul mektep xalif Omar II niń basqarǵan waǵında Antioxiyaǵa, sońınan (850-jılǵa jaqın) Xarranǵa, Messopotam qalasına kóshti. Bul qala Aleksandr Makedonskiy dáwirinen baslap ellinizmniń hám onıń táliymatınıń orayı bolıp qaldı. Bul jerde eski grek kultları grek dúnyasın xristianlastırǵannan keyin baspana taptı.

Arab tili. Siriyada, Iranda siriyalıq tildiń, Siriya Egipette grek tiliniń, Iberiy yarım atawında latın tiliniń ornın basıp, arablar, persler, turkler hám xalifattıń basqada xalıqlardıń mádeniy jaqtan integraсiyalanıwın quralǵa, ilimniń hám mádeniyattıń tiline aynaldı, hár qıylı etnikalıq gruppalarǵa tiyisli sawatlı, bilimli adamlardıń qatnas quralına aynaldı.

Dáslepki waqıtları islam Mekka xanifizminiń ideologiyası boldı. Islam táliymatın, dástúrlerin, ádep-ikramlıq-haqıyqıy tastıyıqnamalardı islep shıǵıw XI-XII ásirler aralıǵında dawam etti, islamnıń birotala feodallıq jámiyettiń ideologiyası sıpatında birotala qáliplesiwi dáwirinde tamam boldı. Bul proсess ilimiy bilimniń islam menen ótkirlesken gúresinde, shıǵıslıq aristotelizmniń diniy dúnyaǵa kóz-qaras penen gúresinde ámelge asırıldı. Bul ásirese VIII-XII ásirlerde ilim hám filosofiya rawajlanǵanda, óziniń gúllew dáwirine jetkende júdá kúsheydi.

VII-VIII ásirler aralıǵında birinshi diniy krujok hám mektepler payda boladı. Olar dogmatika máseleleri boyınsha talqı hám pikirlewlerdi basladı. Tiykarǵı diskussiyalıq problemalar: quday hám onıń atributları, eriktiń aldın-ala belgileniwi hám erkinligi, musılmanlıq hám gúná túsinikleri h.t.b.

Bul ótkir diskussiyalar erik erkinligi hám onıń aldın-ala belgileniwi tuwralı máseleni kóterdi. Quranda, onıń sáykes ayatlarında ekewin hám tastıyıqlaytuǵın pikir bar. Dáslepki islamnıń jaǵdayında táǵdiyrdiń hám adamnıń háreketiniń aldın-ala belgilengenligi haqqında másele bar. Bul Qurannıń óz háreketi ushın juwapkershilikli hám gúnalı is ushın qudaydıń jazalawı bar. Bul qarama-qarsılıq burın onshalıq sanalı túrde anıqlanbaǵanı menen, kem-kem din alımlarınıń dıqqatın ózine tarta basladı.

Máselen: Adam qalay óziniń gúnalı háreketleri ushın, eger onıń hámmesi quday tárepinen belgilengen bolsa, juwap bere aladı, qalayınsha allataala adamnıń gúnalı islerin aldın-ala belgileydi, eger ol jamanlıqtıń dáregi bolmasa, adamnıń óz isi ushın juwapkerligi bolıwı onıń óziniń is-háreketlerinde erikli boladı hám quday tárepinen aldın-ala belgilenbegeni emespeW

Bul qarama-qarsılıqlardı din ushın sheshiw, anaw ya mınaw dogmattan waz keshpey sheshiw qıyın boldı. Bul másele boyınsha diskussiya VII-IX ásirlerde djabaritler (arab. djabariya - zorlaw, kúshlew) adamnıń háreketin, táǵdirin aldın-ala belgilengen dewdiń táreptarları hám kadaritler (arab. kadariya - vlast, demek adamnıń óziniń is-háreketleri ústinen húkimi) - quday ádil, sonıń ushın ol jamanlıqtıń dáregi bola almaydı, sonıń ushın gúnalı is

- 35 -

aldın-ala belgilenbeydi. Demek, adam óz háreketlerinde erikli hám ol ushın quday aldında juwap beriwi tiyis.

Solay etip djabaritler - táǵdirdiń aldın-ala belgilengenligine, kadaritler - adam erkiniń erkinligi ushın oy júrgizdi. Kadaritler táliymatın keleshekte mutazalitler (arab, mutazila - bólingen), Xasan al-Basranıń (624-728) óziniń muǵalliminen bóleklengen oqıwshıları, shákirtleri dawam ettirdi. Mutazilimniń tiykarın salıwshı Vasil ibn Ata boldı.

Álbette ullı gúna, adamnıń erkiniń hám aldın-ala belgilengeni tuwralı másele sol waqıttaǵı konkret siyasiy problemalar menen baylanıslı boldı. Máselen, xaridjitler awır gúnanıń keshirilmeytuǵının aytıp, maqullap, Omeyyadlardıń nızamlı vlastın moyınlamadı, olardı kápirler sıpatında qaradı. Olar islamdı vlast ushın urıs basladı dedi. Bunnan xaliftıń taxtın iyelegen ǵayrı dindegilerge gúrestiń zárúrligi kelip shıqtı.

Murdjitler, kerisinshe omeyyad xalifleriniń vlastın qollap quwatladı. Olardıń pikirinshe,

Omeyyadlardı gúnası ushın ǵayrı dindegilerge kirgiziwge bolmaydı, aqırı, olar hám musılmanlar, xaliflar. Olarǵa hámme baǵınıwı tiyis. Bunday pikir aldın-ala belgileniw tuwralı sporlı máselege baylanıslı siyasiy áhmiyetke iye boldı. Fatal dárejede aldın-ala belgileniwdi moyınlaw Muxammedtiń missiyasınıń quday tárepinen aldın-ala belgilengenligin ańlattı, demek xaliflerdiń vlastınıń (payǵambarlardıń miyrasxorları sıpatında) nızamlılıǵı aldın-ala belgilendi. Al eriktiń erkinligi kerisinshe xaliflerdiń vlastına shek keltirdi. Sóytip djabiritler xalif táreptarları, kadaritler, shiitler hám basqa da geybir sektalar, aǵımlar jiyi-jiyi xaliflerdiń vlastına qarsı hárekettiń basında bolıp qaldı.

Táǵdiyrdiń aldın-ala belgilengenlik ideyası xalifler ushın júdá maqul tústi, qońsı xalıqlardıń, ellerdiń territoriyaların basıp alıw ushın mudamı kiyeli urıslardı (svyashennıe voynı) júrgizdi. Bunıń basqada sebebi áskerlerdiń óz táǵdirine isenimin, olardıń qorıqpaytuǵınlıǵın, batıllıǵın hám fanatizmin kúsheytti.

Mutazalitler

Mutazalitler kadaritlerdiń ideyaların rawajlandıra otırıp, táliymat hám dogmalardıń tutas sistemasın islep shıqtı. Bul Aleksandriya arqalı Arab xalifatına kirgen raсionalizmge tiykarlanǵan, grek logikasınıń hám filosofiyasınıń túsiniklerine hám metodlarına tiykarlanǵan birinshi diniy mektep boldı.

Mutazalit tariyxında belgili oyshıllardıń atları menen assoсiaсiyalanǵan kóp ǵana toparlar boldı. IX hám X ásirdegi bas mektepler - Basra hám Baǵdattaǵı mektepler.

Mutazalizmniń tiykarın salıwshılardan hám Al-Xasan al-Basradan (mutazilitler onı ustazlarınıń biri dep esapladı) basqa basralıq tiptegi mutazilitlerdiń kórnekli wákilleri. Muammar ibn Abbaz, Allam (840-j. qayt. boldı), Nazzam (835 q. b.), Djaxiz (868 q. b.), Abu Ali al-Djubban hám onıń balası Abu Xashim, Abu al-Djabbar (1024 q. b.) hám onıń miyrasxorları Gixumama ibn al-Ashras (826 q. b.), Murdar (840 q. b.), Axmad ibn Daud (854 q. b.), Xayyam hám Kabit Baǵdad mektebine (bul mekteplerdiń tiykarın Bisher ibn al Mutamir (825 q. b.) saldı) tiyisli boldı.

Bul eki mektep arasında diskussiyalar basında kalamnıń názikligi (tonkosti kalama) dógereginde ótti. Bul diskussiyalardıń xarakteri Abu Rashid an-Nasaburi (1024 q. b.) hám onıń shákirti Abu al Djabbari tárepinen jazılǵan Al-Masail fi-l-xilof bayna-l basriyin va-l- bagdaiyin (Problemı sporov mejdu shkolami Basrı i Bagdada) atlı kitapta beriledi.

Barlıq mutazilitler ushın ortaq hám olardı birdeylestiretuǵın (identifikaсiyalaytuǵın) bes usıl (ólshem)Ú

1. Monoteizm (arab tavxid) - quday tuwralı táliymat. Politeizmdi, antromorfizmdi biykarlaydı. Sonday-aq haqıyqatlıqtı hám qudaylıq atributlardıń sheksizligin qudaylıq tiykardan bólek belgili tiykar hám ipostos degenge qarsı.

Mutazilitler tiykardıń atributların (bilim, vlast, ómir) ajırattı. Bular quday menen, onıń mánisi menen bara-bar edi, sonlıqtan sheksiz edi. Is-hárekettiń atributların (erik, esitiw, sóylew) ajırattı. Bular waqıt penen baylanıslı payda bolǵan, ósken, ózgeriste, sonıń ushın hám

- 36 -

qudaydıń tiykarınan (otlichnıe ot bojestvennoy sushnosti) dep qaraydı. Bul pikirlerden shıǵadı: antropomorfizm biykarlanadı hám Qurannıń dóretilgenligi moyınlanadı.

Antromorfizmdi biykarlay otırıp, ómir sonıń menen birge qudaydıń atributların biykarlap, onı jalǵız, ruwxıy (abstrakt, bólinbeytuǵın) hám belgilenbeytuǵın, anıqlanbaytuǵın (nepoznavaemıy) dep túsindirdi. Máńgilik tek jalǵız qudayǵa tiyisli bolǵanlıqtan Quran máńgi bola almaydı, sebebi Qurandı máńgi desek, máńgilikti ekilendirip alamız. Demek, Qurandı quday dóretken, onıń dóretpeleriniń biri.

2.Ádillik (arab adl) - qudaylıq ádillik adamnıń is-háreketlerinde onıń erkinligin talap etedi. Qudaydıń tek jaqsı nárseni dóretiw uqıplılıǵın talap etedi. Onnan (qudaydan) hesh hám jamanlıq shıǵıwı múmkin emes. Bunday táliymat mutazilitler ushın eriktiń erkinligi haqqında hám táǵdiyrdiń fatal túrde aldın-ala biliwligin biykarlawǵa tiykar boldı.

3.Wáde hám qorqıtıw (arab al-vad va-l vaid) - quday óziniń wádesin hám qorqıtıwın ámelge asırıwı tiyis (Eger ol til alǵıshlarǵa beyishti, gúnákarlarǵa dozaqtı wáde qılǵan bolsa).

Sonlıqtan payǵambardıń bolısıwı (zastupnichestvo), allanıń keshirimli adam islegen háreketi ushın tiyisli bahalawdıń xarakterin ózgerte almaydı.

4.Aralıq jaǵday (arab al-manzila bayna-l-manzi latayn). Awır gúna islegen musılman dinge iseniwshilerdiń qatarınan ótedi (liberal murdjitler onı dinge iseniwshi dep kvalifikaсiyalap edi), biraq ateist bola almaydı (qatań xaridjitler usılay úyretti). Olardıń arasında, aralıq jaǵdayda boldı. Vasil ibn Ata bunday musılmanlardı gúnakar (greshnik), (fasik) dese, Xasan al-Basri olardı eki júzli (munafik) dep atadı. Bul qarama-qarsılıq, kelispewshilik mutazilitlerdiń ustazınıń dógereginen shıǵıwına sebep boldı. Gúnakar, olardıń pikirinshe, musılman jámiyetiniń aǵzası sıpatında barlıq óziniń huqıqların saqladı (ómirdiń hám menshiktiń qáwipsizligi, basqa musılmanlardan miyraslaw h.t.b.). Biraq, gúnakar xalif ya imam bola almaydı. Basqa dúnyada gúnakar, eger ol ólim aldında táwbege kelmese, ǵayrı dindegiler menen birge, qudaysız sıpatında máńgi dozaqqa giriptar boladı. Biraq onıń jazası qudaysızlarǵa qaraǵanda jeńil boladı. Aralıq jaǵday geyde atlar hám jaǵdaylar (arab al-asma va-l axkam) frazası menen belgilendi. Sebebi gúnakar adamnıń atı (dinge iseniwshi hám iseniwshi emes yamasa gúnakar) onıń kvalifikaсiyası menen baylanıstırıldı. Bunda hám bunnan keyin dúnyadaǵı onıń statusınan kelip shıqqan kóz-qarasta.

5.Hámir etiw hám qadaǵan etiw (arab al-amr va-l-maruf va-m-axian al-munker) - Mutazilitler, xaridjitler hám shiyitler ushın ulıwma jolday. Bul barlıq musılmanlardı jaqsılıq triumfın barlıq qullar menen ámelge asırıwdı musılmanlarǵa minnetlendirdi. Bunda zorlaw demek jamanlıqqa qılısh penen qarsı turıw hám biykarlanbadı. Bunı ádette mutazilitler siyasiy máseleler menen assoсiaсiyaladı.

Mutazilitlerdiń adliyyun, adliiyya (spravedlivıy) hám axd adl (zashitniki spravedlivosti) bul bes punkttiń birinshileri menen baylanıslı. Olardıń basqa, ulıwma atı axl al-adl va-t-tavxid (zashitniki spravedlivosti i monoteizma) dáslepki eki prinсipti sáwlelendiredi. Mutazilitlerdiń adamnıń erkiniń erkinligi haqqında táliymatı olardıń qarsılasıwına onı kadarit dep esaplawǵa tiykar berdi. Biraq mutazilitlerdiń ózleri bul atamanı biykarladı. Ol xadiste biykarlawshılıq áhmiyetke iye boldı, kadaritler - eto magi etogo (musulmanskogo obshestva). Dualizm, eki dóretiwshini moyınlaw, mutazilitlerdiń adam tuwralı tezislerinde kórinis tabadı. Mutazilitlerdiń adam tuwralı tezisi - adam óziniń is háreketiniń dóretiwshisi, quday jamanlıqtıń dáregi emes. Mutazilitlerdiń pikirinshe kadarit epiteti kóbirek olardıń opponentlerine, fatalistlerge tán. Sebebi olar kadir tuwralı, demek aldın-ala belgilengenlik haqqında úyretti. Mutazilitler bul opponentlerdi djabritler (arab djabr -prinujdenie) dep atadı. Sebebi olar qudaydı jalǵız haqıyqıy dóretiwshi dep esapladı. Bunnan juwmaqadamdı isháreketlerge májbúrledi hám olardı adam óz erki menen orınlaǵan joq. Sońınan djabriya termini fatalistlerdi (aldın-ala belgilengendi moyınlawshılardı) erkin erik (kadritler) doktrinasına qarsı qoyıw ushın paydalanıldı.

- 37 -

Kalamnıń altın ásiri mutazalizmniń IX ácirdiń birinshi yarımındaǵı kóteriliwi menen baylanıslı. Mutazilizmdi quwatlaw sharayıtlarında (bul proсess Mutavakkil tusında aq, ulıwma kalamǵa topılıs tusında aq baslanǵan edi) Abu-l Xasan al-Ashari - mutazalit alDjubaidiń shákirti hám jańa mekteptiń - kalamnıń asharizmniń tiykarın salıwshı. Onı kompromiss jolı menen geyde formal, tradiсionalist - dogmatikler menen birge, qorǵawǵa ótti.

Mutakalimler

Bul waqıtlardan baslap islamnıń kalam (arabsha sóz, grekshe logostıń - sóz, táliymat analogiyası) dep atalatuǵının ortodoksallıq filosofiyası islene basladı. Bul táliymattıń tárepdarların mutakallimler dep atadı. Mutakallimler aqıl-oydıń tradiсiya ústinen artıqmashlıǵın tastıyıqladı, taklidti (imitaсiya) biykarlap anaw-mınaw kóz-qaras hám doktrinanı qabıllawdaǵı aldın-ala adım sıpatında gúmanlanıwdı tastıyıqladı. Burınǵı dinshillerden ayırmashılıǵı sonda, Ashari hám onıń izbasarları ortodoksallıq islamdı logikanıń hám filosofiyanıń tujırımları menen demek raсionallıq metodlardı qollanıw arqalı qorǵadı.

Ashari fatalizm hám eriktiń erkinligi tuwralı ishki qarama-qarsılıqtı kompromiss jolı menen sheshiwge urındı. Oǵan kasb (ispolnenie ili priobretenie) teoriyası tiyisli. Bul boyınsha kada (sheshim, húkim) qudaydıń máńgi hám universal erki, kadar (vlast, erik) - qudaydıń dúnya qubılıslarına baylanıslı sheshiminiń jeke qollanılıwı, al adam bul jeke sheshimdi óziniń jeke isi sıpatında alıp, iyelik etedi (priobretaet ili prisvaivaet eto chastnoe reshenie kak svoe sobstvennoe). Bul teoriyaǵa sáykes is-háreketler quday tárepinen jaraladı, biraq erikli tańlawǵa iye adam arqalı atqarıladı hám iyelik etiledi.

Kalamnıń teologiyalıq máseleleriniń rawajlanıwında asharitler ózleriniń doktrinasın mutazalitlerdiń poziсiyaları menen tradiсionalistlerdiń doktrinası arasındaǵı aralıq (kak promejutochnoe) sıpatında qaradı. Olar jiyi-jiyi ózlerin mutazilitlerge ashıqtan-ashıq qarsı qoydı, mutazilizmniń opponentleri menen, ásirese xanbalitler menen kompromisske bardı. Biraq tiykarınan mutazilizmniń raсionalistlik liniyasın dawam ettirdi. Usı sebepli kalamnıń bul eki mektebi arasında qatań liniya joq. Kalam tariyxındaǵı jańa etap XIII ásirden, ásirese mutakallimlerdiń filosoflar menen eń aldı menen Ibn Sina mektebi menen doslıq qatnaslarınıń tikleniwi menen baslanadı. Bul tikleniw mutakallimler ushın Shaxristani (1153 j. óldi) Faxriddin ar-Rozi, al ekinshiler ushın Nasriddin at-Tusi (1247 óldi) jumısları menen tayarlanıldı. Nátiyjede, Ibn Xaldunnıń pikirinshe, kalam hám falsafa sońǵı mutakallimler arasında sonshalıq dárejede sińisti, bul ilimler bir-birinen ajıralmas dárejede boldı.

Kalamnıń rawajlanıwındaǵı jańa basqısh sońǵı kalam (kalam al-mutaxxirin) atqa iye bolıp, Baydavidiń, Isfaganidiń (1348j. óldi), Ijidiń (1355j. óldi), Taftazanidiń, Djurjanidiń (1413j. óldi) hám basqalardıń miynetlerinde kórinis taptı.

Asharizm óz táreptarların tiykarınan Irak, Siriya hám Egipette taptı. Maverennaxrda X

ásirden keyin maturiditlerdiń - Abu Mansur al-Maturididiń izbasarlarınıń kóp ǵana mektepleri boldı. Al Maturidi Samarqandtıń qasındaǵı Maturid awılında tuwılǵan. Mutakallim asSamarkandi atı menen júdá tanıs. Maturidi Ashariden biyǵárez kalamnıń óz sistemasın qurdı. Tutaslay alǵanda olardıń sistemaları bir-birine uqsas. Ashari sisteması shafiit mazxabi tarqalǵan rayonlarda bekkemlesti, al Maturidi sisteması Xorasan hám Oraylıq Aziya xanifitleri tárepinen moyınlandı.

Kalam sońǵı ásirlerde shafiit hám xanifitlerdiń kóp ǵana teologları tárepinen islenip shıǵıldı. Bul proсess filosofiya hám din arasındaǵı qatań gúreste kórinip, XI-XII ásirlerdegi belgili alım Abu Xamid al-Gazzalidiń shıǵarmaları menen tamamlandı. Mutakallimler orta

ásir filosofiyası ushın xarakterli qóp ǵana fundamental máselelerdi sheshiwde úles qostı. Máselen, dinge isenim hám aqıl-oy, quday hám dúnya, fizikalıq denelerdiń dúzilisi bólinbeytuǵın (nedelimostibeskonechno malıx) hám kontiniuum h.t.b. ara qatnası h.t.b.

- 38 -

Mutazilitler hám mutakallimler orta ásirlik сivilizaсiyanıń ishindegi sawatlı bólegi boldı. Olardıń ishinde an-Nazzam, Djaxiz siyaqlı kóp ǵana alım-enciklopedistler, filosoflar boldı. Olardan al-Kindi, Zamaxshari h. b. shıqtı.

Sufizm - Shıǵıs xalıqlarınıń ruwxıy turmısındaǵı eń quramalı hám áhmiyetli qubılıslardıń biri. Ol ushın asketizmge shaqırıq, baylıqtan, dúnyanıń iygiliklerinen (mirskix blag) bas tartıwǵa shaqırıw.

Birinshi muxaddisler (payǵambar Muxammedtiń turmıs obrazın hám islerin jetkiziwshiler) úlken abıroyǵa iye boldı. Olar fakixler hám (huqıq belgileri, mamanları) boldı. Olar ádette Qurannıń barlıq túsindiriwlerin hám oqıwın bildi. Sóytip olar dáwirdiń diniy hám huqıqıy belgileriniń pútin jıyıntıǵın óz boyına toplap alǵanlar boldı. Biraq Omeyyadlardıń háreketleri massanıń birden narazılıǵın boldırıp, birqansha kóterilislerdi boldırǵanda muxaddisler obshinanıń huqıqın qorǵawı ǵana bılay tursın, ashıq túrde vlast tárepine ótip ketti. Narazılardıń arasınan jańa tiptegi muxaddisler shıǵadı. Jańa muxaddisler mınaday jaǵdaydı kóterip shıǵadı: muxaddiske isenim sonday jaǵdayda bolıwı múmkin, eger ol xadislerdi jetkizip ǵana qoymastan, olardı tutsa hám. . . Bul ómir eń aldı menen askettiń ómiri, qudaydıń aldında mudamı qanday nárse qadaǵan etilse, sonı tutıw. Muxaddislerdiń bul ekinshi tipiniń ishinde asketlik aǵım rawajlanıp baslaydı. Onı sufizmniń birinshi urıǵı dep qaraydı. (Qarań. Bertels E. E. Izbrannıe trudı. Sufizm i sufistskaya literatura. M. s. 15).

Sufizmniń birinshi baslawshıları muxaddislerdiń ishinen shıqqan qatań rigoristler boldı. Olar Omeyyadlardıń dúnyauy vlastına oppoziсiyada boldı. Sufi termini bul waqıtta ele joq. Bul taypadaǵı adamlardıń ádettegi ataması - zaxid (otshelnik) ya abid (slujitel bojiy).

Zaxidlerdiń ómirinde hadal menen haram arasındaǵı ayırmashılıq áhmiyetli orın iyeleydi. Qanday miynet haqı hadal dew kerek ústinde tartıslar júrdi. Hámme vlast iyelerinen ya olardıń jaqınlarınan shıqqan is-háreket haram dep esaplandı. Sebebi húkimdarlardıń baylıǵı haqıyqıy mańlay ter, hadal miynet emes, al kúshlew, zorlaw jolı menen tabılǵan. Ertedegi zaxidlerdiń ómirbayanın qaraǵanımızda olardıń xalifler hám olardıń jaqınlarınan bir nárse alıwǵa bas tartqanları belgili. Zaxidlerdiń birewi hátteki óz tawıǵınan hám waz keshken. Sebebi tawıq qońsıǵa - xaliftiń áskeriniń úyine ushıp túsip, onıń dánin jegen. Húkimdarlardı ırza qılıwdı olar ózleriniń wazıypası dep esaplasa da, olardan bir tislem nan hám almaydı.

Nan ushın miynet etiwdiń burınǵı zaxidler ushın eki jolınıń (usılınıń) birewi buyırıladı. Sahrada jantaq, tikenek (kolochki) jıynaw, olardı satıw hám suw tasıw. Jantaq hám suw (jámiyetlik saqlaǵıshtiki hám dáryaniki) heshkimdikide emes, bahaǵa iye emes. Olar uzaqlardan alıp kelgenligi sebepli bahaǵa iye boladı. Demek, tólew tovar ushın emes, al onı alıp kelgeni ushın boladı. Basqasha aytqanda, zaxid óziniń jeke fizikalıq miynetin satadı hám onıń sıylıqlanıwında basqa birewdiń miynetin iyelew joq.

Belgili etaplarda asketizm óz kóz-qarasların teoriyalıq tiykarlaw zárúrligine iye boladı. Asketler din táliymatınıń hár qıylı filosofiyalıq mekteplerdiń termiologiyası hám usıllarınan paydalanıp baslaydı. Samonablyudenie (ózin-ózi baqlaw) teoriyalıq bazasın islep shıǵıwda

Abu Abdullax Xaras ibn Asad al-Anaza al-Muxasibi (857j. óldi.) áhmiyetli rol oynadı. Ol tárepinen jazılǵan ar-riaya li hukuk Allax (Soblyudenie prav Allaxa) ózin-ózi baqlawdıń metodınıń tiykarın sáwlelendiredi (muxasaba - samonablyudenie. Avtordıń laqabı hám sonnan). Muxasibler ózleriniń wazıypaları sıpatında adamnıń sırtqı háreketleri menen birge onıń oylarınıń, maqsetleriniń ara-qatnasın qadaǵalawdı názerde tuttı. Jannıń sırlı oy-pikir, niyet hám háreketleriniń analizi ekstatikalıq hal túsinigin tastıyıqlawǵa alıp keledi. Bul adamnıń óziniń erki menen ámelge aspaydı, al oǵan qudaydıń bergen sıyı. Hal - qısqa waqıtlıq hal, hátteki waqıttan tısqarı, sebebi bul tez, birden bolatuǵın anaw ya mınaw kóńilkúydiń tonı menen boyalǵan nurlanıw.

Muxasibi kitabı adamnıń morallıq tazalanıwı baǵdarındaǵı ómirdiń ishki shólkemlesiwi boyınsha tutas basshılıǵı boladı.

- 39 -

Arqa Afrikada bunday baqlawlar menen nubiyalı Abu Faid ibn Ibraxim Zun-Nun alMisri (860j. ólgen).

Quday menen birlesiwde diniy formadaǵı ayırmashılıqlar, barlıq diniy úrp-ádetlerdi hám kórsetpelerdi orınlawdıń áhmiyeti bolǵan joq. Sufistler-panteistler Qurannıń sózbe-sóz talqılanıwın, túsindiriwin biykarladı hám bilimler qudaydı jaqsı tanıp biliwge járdem beredi dep esapladı. Bul ortodoksallıq islam tárepinen belgili reakсiyanı boldırdı. Sufizm eretikalıq táliymat (dinniń qádelerine qarsı keletuǵın) sıpatında daǵazalanıp, onıń tárepdarları quwǵınǵa ushıradı.

Panteistlik kóz-qarastan diniy násiyat penen shıqqan sufilerdiń biri iranlı al-Bistami boldı. Iranlı sufiy Xuseyn ibn Mansur Xalladin mınaday tezis kóterdi: an al-xak (Ya istina, ya bog). Sóytip quday qısılǵanın dálilledi. Bunday tastıyıqlaw ortodoksal islamǵa tán sınasıwda shaqırıq bolıp, pútkil Qurannıń kiyelilik, payǵambardıń karamatlılıǵın biykarladı. 922-jılı Xalladjdı tórtke bóldi hám Baǵdadtı eretik sıpatında otqa jaǵıp jiberdi.

XI ásirde azzali ortodoksallıq islam sistemasına sufizmniń kóp ǵana mistikalıq elementlerin kirgizdi hám móminlik, o dúnya, ekstaz, qudayǵa umtılıw h.t.b. tuwralı sufiylik táliymattı bólip, ayrıqsha atadı.

Ar Razidiń filosofiyalıq kóz-qarasları

Kórnekli oyshıl-enciklopedist Abu Bakr ar-Razi (865-925) mediсina, ximiya hám basqa da ilimler boyınsha kóp sanlı traktatlardı dóretiw menen birge filosofiya menen de shuǵıllandı. Onıń filosofiyalıq kóz-qarasları Irak hám Indiya diniy filosofiyalıq sistemalarınıń materialistleriniń táliymatlarınıń tásirinde qáliplesti.

Ar-Razidiń tastıyıqlawı boyınsha bes máńgi baslama bar: dóretiwshi (tvoreс), absolyut keńislik, absolyut waqıt (yamasa máńgi dawam etiwshilik), jan hám materiya - usılar dúnyanı quraydı.

Ol Aristotel hám basqa da filosoflardıń hárekettiń dáregi zatlardan tısqarıda dew menen birinshi háreketke keltiriwshi (pervıy dvigatel) táliymatın kóterip shıqqan pikiri menen kelispeydi. Háreket-zatlardıń ózleriniń ajıralmas qásiyeti hám onıń dáregi - zatlardıń ózleriniń ishinde.

Ar-Razi belgili dárejede atomlar hám boslıq tuwralı Demokrittiń teoriyasın qaytadan tikledi. Idealizmge qarsı shıǵıp, jan hám deneniń birligi haqqında tezisti kóterip shıqtı.

Gnoseologiyasında Ar-Razi tábiyattı biliw múmkinliginen kelip shıǵadı. Ol tájriybege úlken áhmiyet berdi. Hátteki bir adamnıń tájriybesin praktikada tekserilmegen logikalıq juwmaq, tujırımlardıń aldına qoydı.

Din máselesinde Razi mutakallimlerden, ulıwma húkim súriwshi ideologiyadan sheginip, payǵambarlar hám olardıń missiyası ideyasın, sonday-aq karamatlı kitaplar - Bibliya, Quran h.t.b. sınǵa aldı.

Razi bizge kelip jetpegen eki eretiklik shıǵarmalardıń - maxarik al-anbiya (Payǵambarlardıń hiyleleri) avtorı. Bul shıǵarmalarında ol payǵambarlar hám ruwxanıylar dep atalıwshılrdıń jádigóyligin hám ótirigin áshkaralap, adamlardıń teńligi ideyasın násiyhatlaydı. (sm. Karimov U. I. Neizvestnoe sochinenie ar-Razi Kniga taynı tain. Tashkent. S. 33-35. , Shad P. G. Razi - vıdayushiysya materialist// Voprosı filosofii. 1958. Q. 6).

Al-Kindi

Abu Yusuf ibn Isxak al Kindi kórnekli filosof, shıǵıs aristotelizminiń baslawshısı. Geybir avtorlardıń maǵlıwmatlarına qaraǵanda Al-Kindi 150ge jaqın bilimlerdiń hár

túrli tarawları - geometriya, astronomiya, optika, meteorologiya, mediсina, muzıka h.t.b. boyınsha miynetler jazǵan.

Al-Kindi kóp ǵana filosofiyalıq traktatlar hám qaldırǵan. Filosofiyanıń predmetin ol jeke ilimlerdiń predmetinen ajıratıp qaradı. Birinshi filosofiya haqqında traktatında bılay jazadı - Iz chelovecheskix iskusstv samım vozvıshennım i blagorodnım yavlyaetsya iskusstvo filosofii, kakovoe opredelyaetsya kak poznanie istinnoy prirodı veshey v meru

- 40 -

chelovecheskix sposobnostey. I dalee: chastnoe ne sostavlyaet predmeta filosofii. Ona imeet svoim predmetom lish vseobshee i konechnoe, istinnaya priroda chego mojet bıt poznana v sovershenstve (Izbrannıe proizvedeniya mısliteley stran Blijnego i Srednego Vostoka. M. 1961. s 57-75).

Kindidiń pikirinshe, qálegen zat, deneniń bir-biri menen óz-ara baylanısı bes bólekten turadıÚ materiya, forma, orın, háreket hám waqıt.

Mutakallimlerge qarama-qarsı tábiyattaǵı sebepli baylanıslardı moyınlap, quday menen dúnyanıń óz-ara qatnasın sebep hám aqıbet dep qaraydı. Kalamǵa ol óziniń úsh basqıshtan turatuǵın táliymatın qarama-qarsı qoyadı. Birinshi basqıshtan - logika hám matematikadan baslap, ekinshi etap - tábiyattanıw arqalı úshinshi basqıshqa - metafizikalıq problemalarǵa ótedi.

Kindi matematikalıq hám tábiyattanıw ilimleriniń ilimiy biliwdegi rolin ayrıqsha atap kórsetedi hám ortodoksallıq ruwxanıylıqtıń sxolastikasın biykarlaydı.

Al Kindi antik dáwirdiń miyrasına, ásirese Aristoteldiń miyrasına húrmet penen qaraydı. Ol Aristoteldiń kitaplarınıń sanı hám filosofiyanı mengeriw ushın ne zárúrligi haqqında traktat atlı miynet jazdı. Bul miynetinde filosof dep sanaytuǵın hár bir adamnıń Stagirittiń filosofiyasın úyreniw zárúrligi aytılǵan. Bes tiykar tuwralı kitap, Payda bolıw hám joq bolıwdıń hárekettegi sebepleri h.t.b. miynetlerinde áyyemgi grek oyshılınıń táliymatın rawajlandıradı.

Ol Quranǵa biraz skeptik dárejede qatnas jasadı. Musılman ortodoksları ushın ol eretik sanaldı hám reakсiya jılları onıń kitapları joq etildi.

Abu Xamid Gazzaliy

Xorasanda Tus qalasında tuwıldı. Bilim alıw ushın Nishapurǵa atlanadı. 1085-jılı Nizam al-Mulk atlı seljumı házirdiń xızmetinde boladı hám Nizam al-Mulk oǵan Baǵdadta tiykarı salınǵan Nizaliya medresesinde filosofiya kafedrasın tapsıradı. Tórt jıl ol jerde islep, sońınan kafedranı inisi Axmadqa tapsıradı hám ózi birotala ilim menen shuǵıllanadı. Sayaxatta boladı. Mekke, Damask, Ierusalim, Aleksandriyaǵa barıp iri alımlar menen ushırasadı, kitapxanalarda jumıs isleydi. Bul jıllar ol ushın naǵız azatlı izlenis jılları boldı. Men bárin kórdim: awıtqıwlar, gúmanlanıwlar, biykarlawlar, isenimnen ayrılıwlar, shınlıqtı sufizmnen taptım dep jazdı sońınan azzali. azzali aldında turǵan tiykarǵı problema: ilim menen birinshi gezekte grek iliminiń musılmansha rawajlanıwı menen din arasındaǵı qaramaqarsılıqtı saplastırıw. Bunı azzalidiń pikirinshe, sufizmniń bazasında ǵana ámelge asırıw múmkin. Ol Tusqa qaytıp keledi hám kóp miynetler jazadı. 1111-jılı dekabrde Tarabanǵa jaqın jerde qaytıs boldı. azzaliydiń miynetleri filosofiya, etika, din hám sufizm boyınsha jazılǵan. Tiykarǵıları: Diniy ilimlerdiń janlanıwı, Filosoflardı biykarlaw, Baxıttıń filosofiyalıq tası h. t. b

azzali Farabi hám Ibn Sinanıń shıǵarmaların jaqsı bilgen. Ol óziniń Makosidul falsafa (filosoflardıń maqseti) atlı miynetinde olardıń kóz-qarasın bayanladı. Farabi hám Ibn Sinanıń filosofiyalıq sistemalarınıń islamdı bekkemlewge uqıpsız ekenligin aytıp, olarǵa qarsı shıqtı. azzalidiń bas miyneti - onıń tórt tomlıq Ixa ulum ad-din (Diniy ilimlerdiń janlanıwı) atlı miyneti. Kitaptı al-Kindi júdá áhmiyetli dep esapladı hám onıń arabsha nusqası menen bir waqıtta parsı tilindegi jeńillesken hám qısqarǵan variantın hám Kimen saodat (Baxıttıń filosofiyalıq tası) degen menen jazıp shıqtı. Bul miynet Chaxar kitab (tórt kitap) atına da iye. Bul kitaptıń keń tarqalǵanlıǵı sonshelli, belgili islamdı izertlewshi I. Goldсiereger Muxammedten keyin payǵambar bolatuǵın bolsa, ol álbette al-azzali bolar edi degen edi.

azzali ulıwma dinge iseniwdiń sırtqı rásmiy kórinisiniń sıyqaqlıǵın hám dinge iseniwshilerdiń barlıq minnetlerin tek dástúrlerdi mexanikalıq bejeriwge baǵdarlanatuǵınlıǵın hám onda sezimge derlik orın joqlıǵın moyınlaydı. Ekinshi jaǵınan qaraǵanda, ol azzalidiń pikirinshe, sezimler úlken rol oynaytuǵın sufizm óziniń táliymatlarında hámme waqıt belgili

ólshemge iye bola bermeydi, geyde islam menen júdá kolliziyaǵa kelip qaladı.