Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 21 -

Mazdakizm

Feodalizm bunnan sońǵı ásirlerde Oraylıq Azyai hám Iranda rawajlanıwın dawam etti.

Diyqanlardı qullıqqa salıw kúsheydi hám bul klasslıq qarama-qarsılıqtı kúsheytti. Urıslar, ónimniń bolmawı, stixiyalı jaǵdaylar bul proсesslerdi júdá kúshetip, feodaldıń siyasatınan diyqan massasınıń narazılıǵı kúsheydi. Bul qarama-qarsılıq sáwleleniwi jańa diniyfilosofiyalıq baǵdar-mazdakizm boldı.

Mazdak - jreс. 529 jıl óltirildi. Dáslep Mazdak zoroastrizmniń jreсi sıpatında Iran shaxı Kovada I diń (488-528) sarayına jaqın boldı hám onı reformanıń zárúrligine isendirmekshi boldı.

Mazdakileriniń filosofiyalıq konсepсiyası dualistlik xarakterge iye: jaqsılıq hám jamanlıqtıń aqılǵa sıyımlılıq penen qarańǵılıq penen gúresi. Onıń filosofiyası boyınsha tábiyat úsh elementten turadı: suw, ot, jer. Bulardıń aralasıwı hám unamlı hám unamsız qubılıslarǵa alıp keledi. Jaqsılıq penen jamanlıqtıń arasındaǵı gúreste jaqsılıqtıń jeńisi jaqtılıqtıń qarańǵılıq ústine jeńisi támiynlenedi.

Mazdakizmniń soсiallıq programması: hámme adamlardıń huqıqları teńlestiriliwi, tutınıwdaǵı teńlik, múlktiń teńligi ásirese, jerge teńlik. Bulardıń hámmesi diyqanlar massasınıń mápin qorǵaydı. Basında shax Kovada I bunı óziniń vlastın kúsheytiwge paydalanıwǵa, iri feodallar hám zoroastristlik jreсlerdiń separatizm menen gúreste paydalanıwǵa umtıldı. Biraq hárekettiń kem-kem kúsheyiwi, radikal talaplardıń qoyılıwı onı qorqıttı. Onı bastırıwǵa májbúr boldı.

Biraq mazdak háreketin basıp taslaǵan menen onıń ideyaları Iran, Oraylıq Aziya hám Azerbayjan territoriyalarına xalıq massasınıń gúresiniń bayraǵı sıpatında dawam etti. Oraylıq

Aziyada mazdakizm ideyası XII ásirge shekem dawam etti. (Ocherki istorii obshestvennopoliticheskoy mısli v Uzbekistane. Tashkent, 1977. s. 25).

Qızıǵarlıq moment: zoroastrizm eki baslamanıń gúresin jaqsılıq hám jamanlıqtıń, jaqtı menen qarańǵılıq gúresi, teńliktiń mazdaklıq soсiallıq idealları, múliktiń hám tutınıwdıń birligi ideyası. Palestinada eki ásir aralıq. ómir súrgen Kumran obshinasınıń ideologiyasına sáykes keledi.

Geybir juwmaqlar

1)Solay etip, VII-VIII ásirlerde, islamnıń eniw qarsańında Oraylıq Aziya xalıqlarınıń úlken bolıp hár túrli formadaǵı zoroastrizmdi, ásirese, mazdakizm hám manixeylikti propagandaladı.

2)Dúnyaǵa kóz-qaras, moral usı sistema arqalı baylanıstı.

Taza filosofiyalıq sistemalardı, táliymatlardı bul dáwirlerge baylanıssız qaraw qıyın.

Tayanısh sózler: Charvak, djaynizm, buddizm, induizm, konfuсiylik, daosizm, mazdakizm, Avesta, manixeylik, zoroastrizm.

- 22 -

ÁYYEMGI GREK FILOSOFIYaSÍ

J O B A

1.Diniy-filosofiyalıq táliymatlardıń genezisi.

2.Milet mektebi: Fales, Anaksimandr, Anaksimen.

3.Geraklit Efesli, onıń dialektika tuwralı táliymatı. Eleatlar. Sofizm filosofiyası.

4.Klassikalıq dáwirdiń antikallıq filosofiyası: Sokrat, Platon, Aristotel.

5.Epikur, Lukreсiy Kar filosofiyası.

Ádebiyatlar

1.V. F. Asmus. Antichnaya filosofiya. Moskva. 1986.

2.Istoriya filosofii v kratkom izlojenii. M. 1991.

3.A. F. Losev. Antichnaya filosofiya istorii. M. 1990.

4.I. Raximov. Falsafa. T. 1998.

5.Osnovı filosofii. T. 1998.

6.Fragmentı iz rannix drevnegrecheskix filosofov. M. 1989.

Filosofiyalıq oylaw antiklik Greсiyada shama menen b. e. sh. VIII-VII ásirlerde qáliplese baslaydı. Bul dáwirde úlken ózgerisler júz beredi Múlkiy teńsizlik soсiallıq bóliniwshilikti kúsheytedi. Jańa klasstıń qáliplesiw proсessi ónermentlik hám sawdanıń rawajlanıwı menen tezletiledi. Ruwlıq jámiyet qulap, ruw basshılarınıń vlastı sheklenip baslaydı. Qullıq Gomerdiń tusları menen salıstırǵanda jańa formalarǵa iye boladı. Onıń patriarxallıǵı jańa biraz progressiv formalarǵa orın beredi. Qáliplesiwdegi jámiyetlik klassxojalıq rawajlanıwı menen baylanıslı bola otırıp, siyasiy vlastı basıp aladı hám tiraniyanı oranatadı. Bul klasstıń ekonomikalıq hám siyasiy kúshiniń ósiwi menen grek mádeniyatı hám rawajlanadı. Ullı koloniyalastırıw dáwirinde dástúriy grek dini oltustaǵılardıń ruwxıy talaplarına juwap bermedi. Sebebi onda adamdı onıń keleshek ómirinde ne kútip tur hám keleshek ómir degen barma ózi degen sorawlarǵa juwap tabılmadı. Bul qıyın máseleni orfiklerdiń diniy-filosofiyalıq táliymatınıń wákilleri sheshiwge bel baylap kórdi. Olar adamnıń jerdegi ómirin adamǵa qudaylar tárepinen onıń gúnaları ushın jiberilgen qıynalıwdıń tutaslıǵı sıpatında túsindirdi. Sonday-aq orfikler jannıń ólmeytuǵınlıǵına isenedi. Jan qayta túrge túrlengen uzaq qatarlardı ótedi: basqa adamlardıń hátteki haywanlardıń denesine ótip pútkil jerdegi ońbaǵanlıqtan tazalanıp, máńgi ráhátke jetedi.

Dene ólmeytuǵın jannıń waqıtsha saqlawshısı, «hátteki qábiri» degen pikir Pifagordan baslap filosofiyalıq idealizmge hám mistiсizmge, xristian diniy táliymatına deyingi aralıqta birinshi mártebe orfiklik doktrina negizinde payda boldı. Orfikler xalıq massasına jaqın boldı hám Dionis-Zagree tuwralı jańalanǵan mifti óz táliymatınıń tiykarı etti. Biraq orfizm filosofiyaǵa aynala almadı. Hátteki filosofiya payda bolǵannan keyin de filosofiyanıń aldındaǵı doktrina sıpatında bola berdi.

Solay etip, orfiklerdiń hám basqada bir qatar mifologiyalıq doktrinalardıń wákilleri greklerdiń dástúriy dinlerin dúzetiwdi hám tazalawdı, ruwxıy jaqtan jaqsı islengen din menen almastırıwǵa urındı. Al bul dáwirde (b. e. sh. VI-ásir) dúnyaǵa pútkilley basqasha kóz-qarastı Ioniya naturfilosofiyasınıń wákilleri: Fales, Anaksimandr, Anaksimen tuttı. Úshewide miletliler edi. Milet sol waqıttaǵı Kishi Aziyadaǵı grek polisleriniń ishindegi ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵanlarınan esaplanadı.

Adamzat tariyxında birinshilerden bolıp Milet oyshılları qorshap turǵan pútkil álemdi ózi menen ózi rawajlanıp, ózin-ózi tártipke salıp turǵan sistema sıpatında túsindirdi. Bul kosmos, ioniyli filosoflardıń pikirinshe qudaylar tárepinen hám dóremegen hám ol prinсipinde máńgi jasawı tiyis. Biraq onı basqarıp turǵan nızamlardı adam túsine aladı. Olarda hesh qanday mistikalıq, túsiniksizlik joq. Solay etip, dúnyanı diniy-mifologiyalıq qabıllawdan onı adamnıń aqıl-oy quralları menen sheshiw jolında sheshiwshi adım atlandı.

Milet filosofiyası mektebinde oraylıq orında «tiykar» tuwralı másele iyeleydi. Áyyemgi grek oyshıllarınıń túsindiriwinshe, «tiykardan» barlıq nárseler payda boladı hám bul nárseler

- 23 -

joǵalıp, tiykarǵa qaytıp keledi. Dúnyanıń usı tiykarında materiallıq baslama birinshilikke iye me, ideyalıq baslama birinshilikke iye me degen máseleni Milet filosofiya mektebiniń wákilleri materialistlik túrde sheshedi.

Fales hám Anaksimen hámme nárseni payda etetuǵın, aqırında oǵan hámmesin aynaldıratuǵın birinshi substanсiyanı tórt stixiyanıń birewi menen baylanıstırdı. Bul boyınsha

Fales suwdı atasa, Anaksimen hawanı atadı.

Tábiyiy qubılıslardı abstrakt-teoriyalıq túsindiriwde hámmesinen de Anaksimandr alǵa ketti. Pútkil bolmıstıń birinshi sebebi hám tiykarı sıpatında ol máńgi hám sheksiz substanсiyanı apeyrondı ataydı. Sapalıq jaqtan apeyron tórt stixiyanıń birde-birewi menen sheklenbeydi. Sonıń menen birge úzliksiz hárekette boladı. Bul proсesste apeyronnan qaramaqarsılıqlı baslamalar bólinip shıǵadı: jıllı hám suwıq, qurǵaq hám ızǵar h.t.b. Bul juplas qarama-qarsılıqlar óz-ara tásirde bolıp, tábiyattıń bahlaw múmkin bolǵan qubılıslar(tirilerin hám ólilerin hám) payda etedi.

Anaksimandr tárepinen súwretlengen dúnyanıń kartinası, ol payda bolǵan dáwir ushın jańa hám ádetten tısqarı boldı. Onda materialistlik hám dialektikalıq xarakterge iye elementler anıq kórindi. Máselen, mudamı óziniń formasın ózgertip otıratuǵın birinshi substanсiya haqqında kóz-qaras materiya tuwralı házirgi kóz-qarasqa biraz jaqın. Sonday-aq qaramaqarsılıqlardıń gúresi hám olardıń biriniń ekinshisine ótiwi jer júzlik proсesslerdiń barlıq kóp túrliliginiń basdáregi sıpatında oy hám bar.

Grek naturfilosofları qálegen ilimniń oǵada isenimli tiykarı tájiriybe, empiriyalıq izleniwler hám baqlawlar ekenligin jaqsı túsindi. Olar tiykarınan birinshi filosoflar ǵana emes, birinshi alımlar-grek hám pútkil Evropa iliminiń tiykarın salıwshılar boldı. Falesti áyyemgiler «birinshi matematik», «birinshi astronom», «birinshi fizik» dep atadı. Shınında da Fales Vavilon astronomlarınıń burınıraqtaǵı ashılıwların paydalana otırıp b. e. sh. 585-jıldaǵı kúnniń tutılıwın boljadı. Birinshi mártebe birinshi tiykarǵı geometriyalıq teoremalardı dáliyledi. Bularsız geometriyanıń bul bóliminiń rawajlanıwı múmkin bolmaǵan bolar edi. Ol sonday-aq qollanısqa сirkuldi hám múyesh ólshewishti (uglomer) engizdi. Al Anaksimandr bolsa birinshi geografiyalıq kartanı dúzdi. Bunda oǵan belgili jer betiniń bári сilindr túrinde kórinedi. Sonday-aq «aspan sferasın» hám jasadı. Bunda jaqtırtqısh denelerdiń háreketi aspan arqalı hám Jerge baylanıslı, bir-birine baylanıslı jaylasıwı bar.

Anaksimen (b. e. sh. 588-525 j.) Anaksimandrdıń shákirti. Onıń pikirinshe, barlıq nárselerdiń tiykarı-hawa. Hawanıń hár qıylı halǵa ózgeriwiniń nátiyjesinde dúnyadaǵı zatlar, qubılıslar payda boladı. Mısalı, hawa suyıqlanıp otqa aynaladı, yamasa hawa qoyıwlanıp shamalǵa aynaladı, shamal qoyıwlanıp suwǵa aynaladı, suw qoyıwlanıp jerge aynaladı. Demek, hár qıylı nárseler hawanıń hár qıylı tıǵızlıqta bolıwınıń nátiyjesi.

Anaksimennıń pikirinshe, jer óziniń sırtqı pishimi boyınsha dápke usaǵan. Quyash, ay hám basqa da aspan jaqtırtqıshları jerden payda bolǵan. Ol Greсiyada birinshi ret planetalardı juldızlardan ayıra basladı.

Anaksimen qudaylardıń barlıǵın belgili dárejede moyınlaydı. Biraq, onıń pikirinshe, qudaylardıń dúnyanıń payda bolıwında, joq bolıwında hesh qanday qatnası joq. Qudaylardıń ózleri materiallıq baslamadan - hawadan quralǵan.

Milletten keyingi Áyyemgi grek Ioniya filosofiyasınıń orayı Efes qalası boldı.

Geraklittiń Watanı Miletliler sıyaqlı Geraklit te (b. e. sh. 530-470 jıllar) dúnyanıń birinshi elementin izledi hám onı otta taptı. Geraklittiń filosofiya tariyxındaǵı áhmiyeti sonda, ol materiallıq dúnyanıń dialektikalıq rawajlanıwı haqqındaǵı jaǵdaydı materiyaǵa tiyisli nızamlılıq sıpatında engizdi. Qarama-qarsılıqlardıń dialektikalıq birligi Geraklit tárepinen birin-biri tolıqtıratuǵın, qarama-qarsılıqta gúresiwshilerdiń mudamı payda bolıp turatuǵın garmoniyası sıpatında túsindirildi. Óz filosofiyasınıń tiykarǵı prinсiplerin mınaday belgili aforizmlerde sáwlelendiredi: «Hámme nárse aǵıp ótedi, hámme nárse ózgeredi», «Bir dáryaǵa eki ret túse almaysań» h.t.b.

- 24 -

Eskertiwimizdey-aq, Geraklittiń pikirinshe, hámme nárseniń jasawınıń birinshi sebebiot. Ottıń jalınnıń úzliksiz háreketi, joqarıǵa lawlap janıwı sıyaqlı basqa da qásiyetlerine uqsatıw arqalı Geraklit dúnyanıń proсesslerin túsindiredi. Ot hámme qubılıslardıń ulıwma tiykarı.

«Tovarlardıń altınǵa, altınnıń tovarlarǵa almasılǵanınday ot barlıq nárselerge hám kersinshe, barlıq nárse otqa aynaladı»-deydi Geraklit (qarańız: Materialistı Drevney Greсii. M. , 1955 49-b).

Dúnyanıń zatları hám qubılısları ottıń hár qıylı halda bolıwınıń nátiyjesi. Jer suwǵa aynaladı, suw hawaǵa, hawa otqa hám kerisinshe.

Geraklit táliymatındaǵı stixiyalı dialektika ásirese onıń qarama-qarsılıqlardıń áhmiyetiin túsindiriwinde kórinedi. Dúnyadaǵı barlıq zatlar hám qubılıslar qarama-qarsılıqlardıń gúresi arqalı rawajlanadı. Qarama-qarsılıqlardıń gúresin Geraklit máńgi ómir súriwshi «alaba logos», nızamlılıq dep atadı. Barlıq nárseler ózleriniń qarama-qarsısına ózgeredi: «Suwıq jılıydı, ıssı suwıydı, qurǵaq-ızǵarlanadı, ızǵar kebedi».

Geraklittiń gnoseologiya (teoriyalıq biliw) máselesi boyınsha hám pikirleri bar. «Egerde dúnya tútinge aynalǵanda, - deydi Geraklit, adam tek bir ǵana seziw organına - tanıwǵa iye bolar edi» (Materialistı Drevney Greсii. M. 1955. 42 b).

Bunnan juwmaq sol: adamnıń seziw uqıplılıǵın sırtqı dúnyanıń adamǵa tásiriniń nátiyjesi sıpatında qaraw durıslıqqa keledi. Sonday-aq Geraklittiń «otı» rawajlanıwdıń ideallıq prinсipi emes, al materiallıq prinсipi.

Geraklit óz dáwiriniń joqarı qatlamlarınıń wákili hám jámiyetlik-siyasiy pikirlerinde antidemokratiyalıq pikirlerdiń bolıwı táájip emes. Degen menen dúnyanıń máńgilik rawajlanıwın názerde tutqan ideyaları menen áyyemgi grek jámiyetiniń progressiv baǵdarda rawajlanıwına úles qosa aladı.

Túslik Italiyada belgili filosofiyalıq mektep - pifagorshılar mektebi háreket etti. Olardıń ilimi tuwralı dárekler júdá az saqlanǵan. Pifagorshılar demokratiyaǵa dushpan tomaǵa-tuyıq aristokratiyalıq sektanı quradı. Olardıń mistikalıq táliymatı qosımtasız, kóterińqi intellektuallıqqa iye bolıwǵa umtıldı. Sonıń ushın hám Pifagor hám onıń táreptarları matematikalıq esaplawlar menen shuǵıllanıp, sanlar hám olardıń birikpelerine mistikalıq túsindiriwler engizdi. Olar din menen moralǵa jámiyetti tártipke túsiriwdiń tiykarǵı atributları sıpatında qaradı. Olardıń bul máselege kóz-qarasında pers hám indiya mistikasınıń tásiri bar. Pifagorshılar moralı demostıń aristokratiyaǵa absolyut baǵınıwına súyengen belgili soсiallıq garmoniyanı tastıyıqlaw boldı, demek onıń áhmiyetli bólegi sózsiz baǵınıw bolıp tabıladı. Solay etip, din hám moral pifagorshılardıń kóz-qaraslarında tutas alǵanda sáykes keledi.

V ásirdegi grek filosofiyasın qarawǵa óter ekenbiz, greklerdiń diniy sanasındaǵı belgili daǵdarıstı hám onıń sebeplerin atap ótiwimiz kerek. Bul Pelopeness urısı jıllarındaǵı ellinlik dúnyadaǵı awır jaǵdaylar, bul jámiyettiń xarakteriniń, soсiallıq dúzilisiniń quramlasıwı, jámiyettiń dástúriy kóz-qarasların, sonıń ishinde dindi kritikalaw. Degen menen bul krizistiń masshtabın hám tereńligin ulǵaytıp kórsetiwge bolmaydı. Góne kóz-qaraslardıń qulaw jaǵdayında jańa diniy ideyalar payda boldı. Sonıń ishinde, bul waqıtları adamnıń quday menen jeke baylanısı tuwralı ideya júdá sánge enedi. Bunı Evripidte kóremiz. Jańa kultlardıń, máselen Asklepiyanıń dawalaw kultiniń áhmiyeti kúsheyedi. Geybir góne kultlar olardıń funkсiyalarınıń ózgeriwi menen jańadan payda boladı. Dástúriy isenimlerdiń qulawı Elladaǵa basqa kultlardıń eniwine, máselen frakiyalıq hám aziatlıq dinlerdiń eniwine alıp keledi.

Filosofiyada Ioniyada ótken ásirde qáliplesken naturfilosofiya jetekshi baǵdar bolıp qaldı. Sonıń menen birge Geraklittiń dialektikası qubılıstıń eki tárepin hám ózgeriwinde, turaqlılıǵın da esapqa aldı, sóytip zamanlasları tárepinen qabıllanbadı, sınǵa ushıradı. Eger Kratil turaqlılıq momentin esapqa almawǵa shaqırsa, eleatlar (Eley qalasınıń atı menen baylanıslı) - Ksenofan, Parmenid hám Zenon kerisinshe ózleriniń dıqqatın turaqlılıq momentine jámledi hám Geraklitti ózgermeliliktiń rolin ulǵaytıp kórsetiwde sınǵa aldı.

- 25 -

Eleatlar seziwlik dúnyanıń turaqsızlıǵın hám ózgermeliligin (payda boladı, gúlleydi, óledi) moyınlaw menen birge bul ózgermeli seziwlik dúnyaǵa jalǵız qozǵalmaytuǵın bolmıs dúnyasın qarama-qarsı qoyadı. Eleatlardıń stixiyalı materializmi, oylawdı hám materiallıq dúnyanı bir-birine qarama-qarsı qoyıwǵa umtılıwı mınaǵan alıp keldi: sırtqı dúnyaǵa baylanıslı dialektikanı qollap-quwatlay otırıp, olar sonıń menen birge ideyalıq dúnyanı metofizikalıq tınıshlıqtıń patshalıǵı dep tastıyıqladı. Máńgilik hám ózgermeytuǵınlıq olar tárepinen shınlıqtıń atributları sıpatında esaplandı. Biliwdiń rawajlanıwında dramatikalıq situaсiya payda boldı: birewler, obrazlı túrde aytqanda dúnyanı otta eritse, al basqaları onı qozǵalmaytuǵın tasta krisstallastırǵanday etti. Bul dáwirdiń stixiyalı-materialistlik naturfilosofiyasınıń oǵada belgili wákilleri Anaksagor i Empedokl boldı. Olardıń izertlewleriniń tiykarǵı baǵdarı burınǵısha keń kólemli kosmogoniyalıq sistemalardı qurıwǵa umtılıw boldı. Anaksagordıń pikirinshe, dúnya basta aq mayda bólekshelerden turatuǵın háreketsiz qospanı ańlattı hám oǵan aqıl (nus) háreket berdi. Anaksagordıń aqıl konсepсiyası inertli materiyaǵa hárekettiń deregin qarsı qoyıw bolıp tabıldı. Ol filosofiyalıq oydıń sońǵı rawajlanıwına hám úlken tásir etti (máselen, Jańa dáwir filosofiyasındaǵı birinshi túrtki

(pervotolchok) ideyası). Empedokl hámmesiniń tiykarında tótrt elementti kórdi: ot, hawa, jer hám suw. Bulardı barlıq zatlardıń tamırları dep atadı. Empedokldıń túsindiriwinshe barlıq materiallıq zatlar sanlıq hám sapalıq jaqtan ózgermeytuǵın, bir-biri menen hár qıylı proporсiyada birikken tórt elementten turadı. Materiyanıń háreketi (misli Anaksagordaǵıday) materiyadan tısqarıda turǵan baslanǵısh xaostı basıp ótken, jeńgen kosmostı shólkemlestiriw prinсipi menen demek-aqıl-oy (Razum) belgilenedi.

Tórt element teoriyası Aristoteldiń qabıllawı menen XVII ásirge deyin evropa fizikasınıń fundamenti boldı. Sonday aq Empedokldıń seziw teoriyası (teoriya oshusheniya) Platon, Aristotelge de tásir etti. Seziw teoriyası Empedokl ushın biliw teoriyası xızmetin atqardı. Bul teoriya boyınsha seziw organlarınıń «tesikshelerine» qabıl etilip atırǵan obektten bólingen materiallıq aǵıwlar etedi.

Áyyemgi grek materializminiń joqarı dárejede gúllengen dáwiri Levkipp (Miletten) hám Demokrittiń (Avderden) táliymatında kórindi. Levkipp atomistlik filosofiyanıń tiykarın saldı. Onıń shákirti Demokrit óz ustazınıń kosmologiyalıq teoriyasın qabıllap ǵana qoyǵan joq, sonıń menen birge onı keńeytti hám onı universal filosofiyalıq sistemaǵa aynaldırıdı. Bul teoriya boyınsha dúnya boslıqtan hám hárekettegi atomlardan turadı. Atomlar sapalıq jaqtan birgelki, bólinbeytuǵın, biraq forma hám razmeri boyınsha hár túrli mayda bóleksheler. Atomlar boslıqta háreket etedi, olardıń birigiwi pútkil sırtqı dúnyanıń jasalıwına alıp keledi. Barlıq tiri tiri emesten janı arqalı ayırılıp turadı. Jan, onıń pikirinshe, háreketsheń atomlardan turadı. Demokrit jandı óletuǵın, ájelli dep esapladı: dene ólgende atomlar keńislikte taraladı. Demokrit táliymatındaǵı áhmiyetli jaǵday hárekttiń materiyaǵa tiyisli qásiyet ekenligi haqqındaǵı táliymat, háreket materiallıq emes ruxtıń tásiriniń ya nustıń nátiyjesi emes, al materiyanıń óziniń qásiyeti.

Sóz joq, barlıq zatlardı quraytuǵın atomlardıń háreketi táliymat sıpatında materiya hám háreket kategoriyalarınıń islenip shıǵılıwında, rawajlanıwında úlken rol oynadı. Sonday aq háreket problemasın qarawın Geraklit penen salıstırǵanda ayırmashılıq bar. Geraklitte háreket qarama-qarsılıqlardıń gúresi arqalı bolsa, Demokritte atomlardıń háreketi probleması olardıń orın almasıwı, birlesiwi hám bir-birinen bólekleniwi sıpatında. Bul Demokrittiń mexanistlik tendenсiyası.

Filosofiya tariyxında Demokrit birinshi ret keńeytilgen biliw teoriyasın jasadı. Onıń tiykarǵı punktıseziwlik tájiriybe. Biraq zatlardıń (atomlardıń) haqıyqıy «tábiyatın», Demokrittiń túsindiriwinshe, sezimler tanıp bile almaydı, olardıń qolı jetpeydi, olar tek oylawdıń járdemi menen ǵana tanılıp bilinedi. Empedokl siyaqlı Demokrit hám seziwlik qabıllawdı aǵıwlar menen (qabıl etiliwshi denelerden ajıralǵan atomlar toparları) túsindirdi. Demokrittiń táliymatında soсiallıq hám etikalıq problemalar hám belgili orınǵa iye.

- 26 -

Mámleketlik qurılıstıń eń jaqsı forması sıpatında demokratiyanı eń jaqsı adamgershilik sıpatında tınısh, ǵawǵasız danalıqtı maqulladı.

Demokrit kóp táreplemeli alım boldı. Onıń sol dáwir bilimleriniń barlıq oblastların qamtıǵan shıǵarmalarınıń dizimi (olar 70 atamaǵa iye) bar. Demokrittiń materialistlik filosofiyası evropalıq filosofiyaǵa hám tábiyat tanıw ilimlerine úlken tásir etti.

Atomistlik materializm determinizm (tábiyiy qubılıslardıń rawajlanıwında nızamlılıqtı, zárúrlikti moyınlaw) tariyxında áhmiyetli rol oynadı. Levkipp hám Demokrit táliymatında sáykes «birde-bir zat sebepsiz payda bolmaydı, hámme nárse qandayda bir tiykarda zárúrlikte payda boladı» (Materialistı Drevney Greсii. M. á995. 66-b). Hátte Demokrit bılay deydi: ...

Persiya taqtına iyelik etkennen góre bir sebeplilik tusindiriwdi tapqandı maqul kórer edim (Sonda ... 50-b).

Solay etip, Demokrit tosqınlıqtı biykarlaytuǵın qáte juwmaqqa keledi.

Biziń eramızǵa shekemgi V-ásirde tiykarı boyınsha materialistlik naturfilosofiya menen pifagorizmniń dástúriy qarama-qarsılıǵı dawam etti. Pifagorlıq táliymat burınǵısha Batısqa qaraǵanda Greсiyada keń tarqalǵan táliymat boldı.

Biziń eramızǵa shekemgi V-ásirdiń basında hámme filosofiyalıq mektepler tutas universal kosmologiyalıq hám ontologiyalıq konсepсiyalardı jasawǵa, dúnyanıń birligin hám kóp túrliligin túsindiriwge umtıldı. Bul boyınsha olar góne dáwirdiń filosoflarınıń islerin sózsiz dawam ettiriwshiler boldı. Biraq biziń ásirdiń ortasınan baslap Greсiyanıń ruwxıy turmısında sheshiwshi burılıs bolıp ótedi. Endi filosofiyanıń orayında dúnya emes, al adam boladı. Bul ruwxıy burılısta úlken rol oynaǵanlar sofistler (grekshe sofos - dana) boldı.

Sofistlik hárekettiń payda bolıwı, burın eskertgenimizdey aq, jámiyettiń ulıwma strukturasınıń qıyınlasıwı menen, onıń professional sıyasiy iskerler prosloykasınıń kóbeyiwine tásiyri hám tabıslı siyasiy iskerlik ushın zárúrli konkret bilimlerdiń kólemleriniń ósiwi menen baylanıslı.

Barlıǵın óz ishine alǵan naturfilosoflardıń kosmologiyalıq táliymatları tájiriybeden góre oyǵa qurılǵan bolǵanlıqtan tiykarınan júdá turaqlı emes tırnaqqa jaylasqan edi. Kem-kem belgili konсepсiyalardıń ramkasında jeke empiriyalıq baqlawlardı hám jeke ilimlerdiń juwmaqların kosmostıń bas sxemaları menen kelistiriw qıyın bola baslaydı. Haturfilosofiya menen real bilimler arasında úzik kúsheygen sayın naturfilosofiyaǵa baylanıslı jámiyetlik skeptiсizm júdá kúsheydi. Bul skeptiсizmdi bildiriwshiler, álbette sofistler boldı.

Sofistlik ideyalar tiykarınan kóbirek jámiyetlik basqarıwshılar arasında tarqadı. Sofistler ushın tutas alǵanda qáliplesken dástúrlerge kritikalıq qatnas xarakterli. Bul kritika, sın tiykarınan shınlıqtıń kriyteriyi (ólshemi) probleması menen baylanıslı. Sofistler máseleni bılay qoydı: adamzat bilimlerine iseniw múmkin beW Olardıń haqıyqıylıǵın, shınlıǵın ya nadurıslıǵın, qáteligin qalay tekseriw múmkinW

Cofistlerdin táliymatlarınıń ulıwmalıǵı relyativizm menen xarakterlenedi. Buǵan sofistlerdiń iskerliginin xarakteriniń ózi mumkinshilik beredi. Olar jaslardı qálegen kózqarasta qarawga úyretti. Bunday táliymattıń tiykarında absolyut shınlıktıń xam obektiv bahalıklardıń joqlıǵı haqqında kóz-qaras bar.

Sofistlik tǵliymattıń eń belgili wákilleri - Protagor (Abderden) hám Goriy (Leontinnen) gnoseologiya problemasın islep shıǵıwda úlken úles qostı. Biraq olardıń sheshimleri relyativistlik, hátteki geyde skeptiklik xarakterge iye boldı. Afinada sofistlerdiń mawasasız dushpanı Sokrat boldı. Kundelikli sananıń derejesinen Sokrat sofist ǵana emes, olardıń basshısı da. Sofistlarden ayırmashılıǵı, ol shınlıq bar, shınlıq tartısta, aytısıwda tabılıwı múmkin dep túsindirdi. Sokrattıń kóz-qaraslarında Afina jámiyetiniń geybir-jana qubılısları hám sáwlelengen. Máselen, ol mámleketti basqarıw - bul hám professiya dep qaraydı.

Platon (b. e. sh. 427-347)

Platonnıń filosofiyalıq konсepсiyası soсiallıq-siyasıy kóz-qarasları menen tıǵız ótlesip ketken. «Mámleket» hám «Nızamlar» atlı traktatlarında ideallıq polistiń sosloviyaǵa iye

- 27 -

modelin islep shıktı. Platonnıń filosofiyalıq-etikalıq kóz-qarasları onıń kóp sanlı dialoglarında bayan etilgen. Olarda ádette bas háreket etiwshi - Sokrat.

Platonnıń pikirinshe obrazlar (ideyalar) wakıttan hám keńislikten tısqarı turadı. Akıl-oy (razum) eki dúnyanı : o dunyanı hám reallıqtı baylanıslantıradı. Platon ózinen keyingi dáwirlerge hám úlken tásir etti.

Aristotel (b. e. sh. 384-322)

Platonnıń shákirti Aristotel alım enciklopedist. Ustazınan ayırmashılıǵı sonda: materiallıq dúnyanı birinshi, ideyalar dúnyasın ekinshi, forma hám mazmun bir-birinen ajıralmas birlikte, bir qubılıstıń eki tárepi dep túsindi. Onıń traktatlarında háreket tuwralı táliymatı Aristotel sistemasınıń eń kúshli táreplerinen esaplanadı. Ol ushın dialektika haqıyqıy hám anıq bilimlerdi itimal hám haqıyqıy tekleslerden alıwdıń metodı. Aristoteldiń logikalıq shıǵarmaları Organon atqa iye bolıp, shınlıq hám oylawdıń nızamları haqqında táliymatqa iye. Orta ásir tusında «Organon» kóp oqılatuǵın shıǵarma boldı. Alım tarıyxshı, pedagog, sheshenliktiń teoretigi, etikalıq hám siyasıy teliymatlardıń dóretiwshisi de bola aldı. Aristotel júzden aslam grek polisleriniń tariyxı hám olardın qurılıwı analizlengen politipler - shıgarmalar jazdı. Tilekke qarsı, olardıń bári joǵalǵan, tek «Afina politiyası» ǵana saqlanǵan.

Aristoteldiń shákirtleriniń ishinde kóp ǵana atı shıqqan filosoflar, fizikler, matematikler, biologlar boldı. Onıń ideyalarınıń bazasında Feofast ósimlikler haqqında belgili kitap jazdı hám psixologiyalıq izertlewler menen de shuǵıllandı. Geografiyalıq, filosofiyalıq hám tariyxıy izertlewleri menen Aristoteldin basqa izbasarı - Diklarx belgili.

E L L I N I Z M

Antikalıq dunyanıń b. e. sh. IV esirinen biziń eramızdıń birinshi ásiriniń sońǵı on jıllıqları aralıǵı ellinizm dáwiri dep ataladı. Ellinistlik jámiyettiń filosofiyalıq-siyasiy kózqarasları polislik ideologiyadan keyin sheshildi.

Klassikalıq qala-mámlekettiń puxaralıq kollektiviniń dúnyaǵa kóz-qarasın sáwlelendirgen Platonnıń mektepleri polistiń siyasiy áhmiyetiniń qulawı menen óziniń burınǵı jetekshi rolin joytadı. Polis ideologiyasınıń krizisi menen b. e. sh. IV - ásirde ómir súrgen kinikler menen skeptikler aǵımlarınıń tásiri kúsheyedi. Biraq ellinistlik dunyada júdá keń tarqalǵanları b. e. sh. IV hám III esirler aralıǵında payda bolǵan jana dáwirdiń tiykarǵı belgilerin ózine jáámlegen stoikler hám epikurshılar táliymatları boldı.

S T O I C I Z M

B. e. sh. 302-jılı tiykarı salınǵan Afinada Kitionlı Zenon tárepinen, Kiprde (b. e. sh 336264j.) tiykarın salǵan mekteplerde iri alımlar hám ellinistlik dáwirdiń filosofları Xrasipp Soll (b. e. sh. III esir), Panetiy Radosskiy (b. e. sh. II e). Bular hár qıylı siyasiy baǵdardıń adamları boldı. Stoikler ayrıqsha adamnıń individuallıq sıpatında etikalıq problemalarına ayrıqsha dıqqat bóldi. Olardıń maqseti: polislik tiykarlardıń daǵdarısı, úzliksiz áskeriy hám soсiallıq konfliktler, individuumnıń puqaralardıń jámááti, obshina menen baylanısınıń hálsirewi jaǵdayında adam ushın morallıq-filosofiyalıq tayanısh tabıw. Eger bul sharayatlar menen puqaranıń soсiallıq bolmısınıń turaqsızlıǵı tuwralı kóz-qaraslar ádebiyat hám iskusstvo tárepinen qúdiretli taǵdiyir obrazında kóringen bolsa, stoikler tárepinen ol hámme nárseni aqılǵa sıyımlı basqaratuǵın adamnıń joqarǵı jaqsılıq kúshinen (logos, tabiyat, quday) ǵárezlilik sıpatında qabıllanadı. Olardıń kóz-qarasınsha, adam endi polistiń puqarası emes, al kosmostıń puqarası: baqıtqa jetiw ushın ol joqarǵı kúsh aldın-ala belgilegen qubılıslardıń nızamlılıǵın tanıp biliwi kerek hám tábiyat penen kelisimde, demek adamgershilikli, rehimli (dobrodetelno) jasawı kerek. Stoikler tiykarǵa adamgershilik, jaqsılıq sıpatında anǵarıw

(demek «jamanlıq», «jaqsılıq» degen neW), erlik, ádillik, tuwrı pikir (zdravomıslie) hám onıń túrleri, keń peyillilik, ózin uslay biliw, tabanlılıq hám jaqsı erlikti esapladı. Olardıń táliymatına ılayıq, tek ádep-ikramlılıq- gózzallıq - jaqsılıq, sonıń menen birge jaqsılıq payda bolıp keledi. Stoiklerdiń etikalıq kategoriyalarınıń ishinde bolıwı tiyis, aqılǵa sıyımlı, tábiyat hám jámiyet nızamlarına sáykeslik tuwralı kóz-qarastı ataw kerek.

- 28 -

Danıshpan, stoiklerdiń sáwlelendiriwinde, aqıllı, biydárt, biytárep, reyimshil, úyirsek hám isker. Stoiklerdiń tiykarǵı tujırımlarınıń eklektiсizmi kóp mániligi sebepli, ol ellinistlik, sońınan rim jamiyetiniń hár qıylı qatlamlarında keń tarqaldı. Sonday-ak, materializmniń geybir elementleriniń (tiykarınan gnoseologiyada) saqlanıwı menen stoiсizm doktrinalarınıń mistikalıq isenimler hám astrologiya menen qosılıwı, tutasıwı boldı. Rim stoiсizminiń kórnekli wákilleri Seneka, Epiktet hám Mark Avreliyler boldı. Olardıń hámmesin de ulıwma stoiklik jaǵdaydan - jer júzlik aqıl-oy hám jer júzlik jan menen baylanısqan tábiyattıń hám jámiyettiń birligi tuwralı tujırımnan kelip shıktı. Olardıń emanaсiyası-individuallıq aqıllarlogos hám janlar boldı: kosmos tárepinen basqarılatuǵın zárúrlik nızamı, ol danıshpan hám adamgershilikli adamlar tárepinen tanılıp bilinedi, bul zárúrlikke ıqtıyarlı túrde baǵınıw, adamnıń aldında turǵan wazıypaları. Biraq ol táǵdiyir belgilegen orında turıp bir nárseni ózgertiwge umtılmadı. Bul ulıwma jaǵdaylardı interpretaсiyalawda stoiklerdiń óz jeke táǵdiri, jámiyetlik jaǵdayına, jasaǵan dáwirine ılayıq ayırmashılıqları boldı.

Seneka ushın familiya ǵana emes, mámleket masshtabında hám baǵındırıw hám baǵınıw máselesi kóterilip, sońında ol «jaqsı» imperator qanday bolıwı kerek degen sorawǵa kelip tireldi. Aqırı imperatordıń bolıwı zárúrlik sıpatında moyınlandı. Imperator shekten tıs maqtawdı talap etpewi tiyis, puqaralardan (grajdanlardan) olardıń menshigin tartıp almawı tiyis, ol senat penen hám ulıwma «jaqsı» adamlar menen esaplasıwı tiyis. Ózinshe, óziniń erkinshe háreket etpese, puqaralardıń ulıwma paydası ushın sharshamastan is etiwi kerek. Aqırı, bul ushın onıń puqaraları oǵan sadıqlıǵı menen minnetdar.

Epiktet, tiykarǵı dıqqattı basqarıwshınıń sapalıq táreplerine bóldı. Bul onı xalıq ideologiyasına hám shekten tısqarı kiniklerge jaqın etti. Ol ushın erkinlikke jol barlıq materiallıq iygiliklerden, kushtarlıq, tileklerden waz keshiw arqalı ǵana boladı. Sebebi adam

ózi qálegenligin oǵan beriw ya onnan alıw múmkinshiligine iye adamnıń ǵana qulı bolıwı múmkin. Sırtqı dene, ómir-húkim súriwshi yamasa tiranǵa baǵındırılǵan. Biraq adamnıń haqıyqıy mánisi, onıń aqıl-oyı hám janı hesh kimge baǵındırılmaǵan, onıń pikirlewlerin hesh kim basqara almaydı hám hesh kim oǵan adamgershilikli, jaqsı bolıw ushın, demek erkin hám baxıtlı bolıw ushın kesent bere almaydı. Epiktet ushın bas quday, jerdi biylewshilerdiń hámmesinen joqarı turatuǵın Zevs tuwralı kóz-qaras úlken rol oynaydı. Ózin onıń perzenti sıpatında sezgen adam sırtqı iygiliklerden qanaatlana almay qıynalǵan senatordan hám

сezardan hám erkinirek boladı.

Rimniń sonǵı stoiki Mark Avreliy boldı. «Ózime ózim» atlı onıń shıǵarmalarında dúnyada anaw ya mınaw nárseni ózgertiw ya dúzetiwdiń qıyınlıǵı aytıladı. Hámmesi hám hámme nárse ózgerissiz qaladı, adamlar hámme wakıt eki júzli, ótirikshi, óz mápin oylaǵan nápsiqawlar boldı hám bola beredi de. Bul xaostın ishinde ne qaladıW Tek óz geniyińe xızmet etiw, óz-ózińdi jetildiriw, adamgershilik, biraq bunday jerge qollanılmaytuǵın adamgershilik, jaqsılıq, ómirde hesh bir maqsetke iye bolmaǵanlıqtan stoyiller ushın minnetli adamzatqa xızmet etiw óz mánisin joǵaltadı. Aqırı adamzat pás, buzıq hám baxıtsız bolatuǵın bolsa, maqsetsiz jaqsılıq, adamgershilik hesh kimdi de yoshlandıra almaydı.

E P I K U R E I Z M

Epikurdın filosofiyası ontologiya máselesinde Demokrittiń materializminiń rawajlanıwında alǵa qaray adım boldı. Epikur atomlardıń tuppa-tuwrı háreketinen spontallı burılıwı tuwralı boljaw aytıp, nızamlılıq penen tosınlıq problemasınıń úylesiwin, sáykesleniwin kóterdi. Epikurda ontologiya problemaları etikalıq problemalar menen tıǵız baylanısı, onıń filosofiyasında oraylıq orındı adam iyeleydi. Epikur óziniń wazıypası sıpatında adamnıń ólimnen hám táǵdiyir aldındaǵı qorqınıshınan qutqarıwdı qoyadı: ol qudaylardıń tábiyattıń hám adamnıń turmısına aralasıwın biykarlaydı hám jannıń materiallıǵın dáliylledi. Qudaylardıń barlıǵın moyınlaǵanı menen qudaylar tuwralı «topardıń ótirik shamalawlarına» qarsı shıǵadı. Sebebi, onıń konсepсiyasına ılayıq, táshwishler hám iskerlik kewli tolıw, jaynap

- 29 -

jasnawshılıq jaǵdayı menen sıyıspaydı. Sebebi quday shadlıqlı hám ólmeytuǵın negiz sıpatında táshwishke hám iye emes, basqalarǵa da táshiwishti alıp kelmeydi, sonıń ushın hám káhárge de, húrmetke de tap bolmaydı» (Diogen Laertskiy. T. I, 139).

Jan hám dene sıyaqlı atomlardan turadı. Biraq názik atomlardan turadı. Ol deneniń qabırshaqlarında turǵanda seziwlerdiń bas sebebi bola aladı. Bul qabırshaq buzılǵanda jannıń atomları tarqaydı. Seziw joq boladı. Adam ushın jaqsı hám jaman seziwde boladı, al ólimseziwlerden ayrılıw, eń qorqınıshlı jamanlıq-ólim, bul adamdı qorqıtpawı kerek, sebebi bizler barda ólim jok, ólim bolǵanda bizler joqpız» (Sonda XI. 133). Stoiklik danıshpan ushın eń aldı menen aqılǵa sıyımlılıq xarakterli, biraq epikurshınıń stoikten ayırmashılıǵı sonda, oǵan qumar, awırıwın seziw, qayǵı, ayaw jat emes. Ol mámleketlik islerge biytárep bolmaydı, kinik hám bolmaydı, diyuanashılıq hám islemeydi. Epikur baxıttı lázzette, tınıshlıqqa iye bolıwda, saspawda, albıramawda (ataraksiya) kórdi. Buǵan biliw hám ózin-ózi jetildiriw arqalı, qumar hám qıynalıwlardan saqlanıw hám aktiv iskerlikten ózin tıyıw arqalı jetiw múmkin. Diogen Laertskiy keltirgen Epikurdıń «Bas oylarında» bir neshe ret adamlardıń qáwipsizligi, doslıqtıń bahası tuwralı aytıladı. Bul, shaması sol dáwirdiń soсiallıqpsixologiyalıq klimatın sáwlelendirse kerek.

Epikureizm Áyyemgi Rimde hám úlken dárejede tarqaldı. Onıń kórnekli wákili Tit Lukreсiy Kar boldı. Onıń «Zatlardıń tábiyatı xaqqında» atlı filosofiyalıq poeması bar. Óziniń kóz-qarasların tolıǵı menen Demokrit hám Epikurdıń táliymatı menen teńlestirip, ol kórkem formada ómir hám ólim tuwralı táliymattı rawajlandıradı, bul boyınsha dinshi miflerdi sınǵa aladı. Lukreсiydiń pikirinshe, qudaylarǵa isenip tábiyiy payda boladı: kudayǵa isenimqorqınıshtıń hám tábiyiy sebeplerdi bilmewdiń produkti. Adam baxıtlı jasawı ushın qudaydıń aldındaǵı qorqınıshtan azat bolıwı tiyis.

Epikurlik rim jámiyetinde salıstırmalı túrde uzaq saqlandı. Birak b. e. sh. 313 jılı xristianlıq rásmiy din bolıp qáliplesiw menen epikurlıq penen ayawsız gúres júredi hám eń sonǵı bul filosofiya kulaydı.

Skeptiklerdiń Platon Akademiyasınıń jolın tutıwshıları menen mudamı jaqınlasqanları ózleriniń kritikasın, tiykarınan epikurshılardıń stoiklerdiń gnoseologiyasına qarsı qoydı. Olar hám baxıttı ataraksiya túsinigi menen tereńlestirip, onı dúnyanı tanıp biliwdiń múmkin emesligin sanalı túrde túsiniw sıpatında túsindirdi. Bul qorshap turǵan haqıyqatlıqtı biliwden, ómir qoyǵan máselelerdiń sheshiliwinen bas tartıwdı ańlattı.

Sokrat tusında aq Antisfen hám soń ala Diogen Sinopskiy tárepinen kiniklerdiń filosofiyalıq táliymatınıń tiykarı salınǵan edi. Al onıń gúlleniwi qaralıp otırǵan dáwirge tuwra keledi. Kinikler ózlerin ómirdiń tragediyalıq formalarına, polistiń ornatıwlarına qarsı qoyıp, talaplardı sheklewdi úyretti. Durıs minez-qulıqtıń tiykarın, olardıń pikiri boyınsha, haywanlardıń ómirinen hám adamzat jámiyetiniń ertedegi etaplarınan izlew kerek boldı. Stoiklerden, skeptiklerden hám epikurshılardan ayırmashılıǵı, kinikler kóshede, maydanda, portlarda adamlardıń toparı aldında shıǵıp sóylep, jasap turǵan tártiplerdiń aqılǵa sıyımsızlıǵın dáliylledi hám jarlıshılıqtı sóz júzinde emes, al turmıs obrazı menen ulıǵladı.

Máselen, Fivden Kratet (b. e. sh. IV á.) bay semyadan shıqqan hám kinizm menen shuǵıllana otırıp, qullardı bosatıp jiberdi, filosof-diywana ómirin keshti. Ol kinizmdi násiyhatladı hám óziniń adamdı súyiwi menen belgili. Onıń bizge kelip jetpegen tragediyasınıń qatarları xarakterli: «Maǵan Watan-qorǵan emes, úy hám emes, maǵan pútkil jer - obitel hám baspana, ondaǵı jasaw ushın ne kerek bolsa barlıǵı» (Qar. Diogen Laeretskiy IV, 7. 98).

H E O P L A T O H I Z M

Ellinistlik mámleketlerdiń qulawı hám rim ekspansiyasınıń baslanıwı menen raсionalistlik kóz-qaras din hám mistiсizm aldında jol beredi, misteriyalar, magiya, astrologiya, sonıń menen birge soсiallıq utopiyalar hám payǵambarlıq ayrıqsha keń tarqaladı. Misteriyaǵa baǵdarlanıw quday menen tikkeley qarım-qatnastıń múmkinligi hám taǵdirdiń vlastınan azat bolıwdıń múmkinligi sıpatında qaraldı. Pútkil intelligenсiya hám qalalılardıń