Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 191 -

boyınsha shıǵıs koloriti, milliy mentalitet hám eldegi konkret-tariyxıy situaсiya esapqa alınadı.

Jańa siyasiy sistemanı qáliplestiriwde barlıq ǵárezsiz ellerdegi ulıwmalıqlar esapqa alınıp qoymastan Ózbekstanǵa tán ózgeshelikler, xarakterli belgiler esapqa alınadı. Bul ózgeshelikler úsh dárejege bólinedi: сivilizaсiyalıq, regionallıq hám milliy.

Birinshi dárejede shıǵıs сivilizaсiyasınıń, shıǵıs mádeniyatınıń, shıǵıs mentalitetiniń shıǵıs demokratiyasına sáykes keletuǵın ózgeshelikleri esapqa alınadı. Máselen bul Ózbekstanda hám saqlanǵan: jańa formalarǵa ótiwdegi teń salmaqlılıq, asıqpawshılıq, abaylaw.

Demokratiyanıń batıslıq úlgilerin qabıllaw (ulıwma adamzatlıq bahalıqqa iye) grajdanlardıń olardı qabıllawdıń pisip jetilisiwine baylanıslı boladı

Regionallıq ózgeshelikler - Oraylıq aziyalıq jámiyetke tánleri - paterializm, vlastqa húrmet, nızamdı tıńlaw h.t.b. Ózbekstan respublikasında kúshli vlasttıń ótiw dáwirinde ornawı usı arqalı túsindiriledi. Máselen, hákim institutınıń qayta tikleniwi. Bul orınlarda atqarıwshı hám wákillik vlastlardı ózine birlestiredi.

Milliy ózgeshelikler olar xalıqtıń tariyxı, dástúrleri, úrp-ádetleri menen baylanıslı. Máselen, ózbek obshina - maxallesi. Ózin-ózi basqarıwdıń dástúriy forması oǵan mámleketlik statustıń beriliwi. Obshinalıq maxallelik basqarıw óz territoriyasında disсiplina hám tártipti támiyinlep qoymastan turmıslıq hám xojalıq máselelerin sheshedi, az támiyinlengenlerge hám kóp balalı semyalarǵa addreslik soсiallıq qorǵawdı ámelge asıradı.

Sońǵısı konkret situaсiyaǵa baylanıslı, konkretlirek aytqanda, ishki siyasatqa baylanıslı jaǵdayları boladı. Máselen, Tájikstan hám Awǵanstandaǵı konfliktlik situaсiyaǵa baylanıslı Ózbekstandaǵı siyasiy sistema variantı sonday, parlament, qáliplesken kóp partiyalıq sistema h.t.b. prezidentlik vertikaldıń barlıq siyasiy institutlar ústinen ústinligi menen ushlastırıwına iye. (Qarańız: Jumaev R. Z. Politcheskaya sistema Respubliki Uzbekistan: stanovlenie i razvitie. T., 1996. s. 124 -147).

Demokratiyalastırıw proсessi tamam bolǵanı joq, ol qáliplesiwde sonıń ushın qıyınshılıqlar, kemshilikler bolıwı sózsiz. Aytayıq, konstruktiv loyal oppoziсiyanıń qáliplesiwinde massalıq xabar qurallarınıń haqıyqıy tórtinshi vlastqa aynalıw qıyınshılıqları bar ekenligin moyınlawımız kerek.

Ótiw dáwiriniń soсiallıq-ekonomikalıq tiykarları bazar qatnaslarına ótiw, ekonomikanıń kóp ukladlılıǵı menen hám usıǵan sáykes jámiyettiń soсiallıq strukturasındaǵı ózgerisler menen baylanıslı.

Ózbekstannıń bazar ekonomikasına ótiwi tábiyiy tariyxıy rawajlanıw jolına (patsha Rossiyası tárepinen basıp alıw tusında úziliske tústi) ótiw menen baylanıslı. Ózbekstan territoriyasında uzaq waqıtlardan baslap Túslik penen Arqa arasında adamlar sawda menen shuǵıllandı.

Feodallıq-patriarxallıq dúzim tusında-aq bazar qatnasları payda boldı. Usıǵan sáykes bazar dástúrleri, daǵdılar, hám psixologiyalıq stereotipler qáliplesti. Olardı sovet dáwirinde joq qılıw hám múmkin bolmadı. Házirgi waqıtta bul xojalıq dástúrleri hám úrp-ádetleri qaytadan tiklenip atır hám sapalıq jaqtan jańa tiykarda paydalanıp atır.

Prinсipinde bazar qatnasları - ulıwma adamzatlıq qubılıs, jerjúzlik сivilizaсiyanıń rawajlanıwındaǵı jańa etap. Bas háreket etiwshi adam - adam tutınıwshı, ol individuallıq hám jámiyetlik talaplarına iye. Eń sońında ekonomikalıq proсess, miynettiń ónimdarlıǵınıń ósiwi, jańa texnikalıq, texnologiyanıń endiriliwi xalıqtıń tutınıw talapların qanaatlandırıwǵa qaratılǵan. Usılar bazar ekonomikasınıń háreketke keltiriwshi mexanizmin hám motivin quraydı. Házirgi bazar qatnasları dúnyadaǵı barlıq eldiń xojalıq iskerligi hám ekonomikasınıń tiykarın quraydı. Biraq hár bir elde bazar ekonomikası onıń óz modeli boyınsha rawajlanadı.

Oǵan bir tárepten milliy ózgeshelikler, dástúrler, ekinshiden, erkin konkurenсiya menen mámleketlik tártipke salıwdıń ushlasıw dárejesi, soсiallıq baǵdarlamanıń dárejesin, sonday-aq

- 192 -

sheshiliwdegi makroekonomikalıq problemalardıń ústinligi tásir etedi. Máselen, amerika modeli ushın - erkin konkurenсiyanıń roli, al Yapon hám Franсuz modelleri ushın mámlekettiń xojalıq iskerligin shólkemlestiriwde kóbirek qatnasıwı, nemeс hám shved modelleri ushın soсiallıq baǵdarlanıwdıń kúshliligi. Rawajlanıwdaǵı eller ushın tiykarǵı tayanısh sıpatında ekonomikanıń turaqlılıǵı, byudjetlik defiсittiń júdá qısqarıwı, ekonomikanıń liberallasıwı - tiykarǵı tayanıshlar. Túslik-Shıǵıs Aziyanıń jańa industriallıq elleri ushın (Singapur, Túslik Koreya, Tayvan, Gonkong) kúshli mámlekettiń saqlanıwındaǵı ekonomikalıq óz aralıq xarakter, importtan góre eksporttı qollap-quwatlaw.

Burınǵı awqamdaǵı, endi biyǵárez ellerdiń ekonomikası ushın ótiw dáwiri qarapayım modernizaсiya ya ekonomikalıq jetiliwi emes, bir sapalı halatta ekinshisine ótiw. Birinshi gezekte oraylasqan planlı - bólistiriw ekonomikasın basqarıwdıń buyrıqpazlıqhákimshilik sisteması menen qosa joq etip, bazardıń óz nızamları menen rawajlanatuǵın ekonomikalıq qatnaslardı qáliplestiriw. Bul álbette bir aktli ya stixiyalı proсess emes, ol uzaq waqıttı talap etedi. Sonı da yadta tutıwı kerek bazar ekonomikası jeke menshikti, erkin konkurenсiyanı, liberal-lastırıwdı h.t.b. biykarlaǵan soсialistlik ekonomikadan genetikalıq tamırları joq.

Praktika sonı kórsetip otır, bunday ótiw dáwiri ekonomikalıq daǵdarıslar menen birge ótedi. Óndiriw tómenleydi, jumıssızlıq kóbeyedi, xalıqtıń kóplegen bóleginiń turmıs dárejesi tómenleydi. Bulardıń sebebiburınǵı planlı xojalıq tusında reformalardıń aldındaǵı (strukturalıq qıysıqlıqlar, ekonomikanıń militarizaсiyalanıwı h.t.b.) qolaysız jaǵdaylar, sonday-aq bul ellerdiń xojalıqlarınıń jańa jaǵdaylarǵa beyimlesiw, jańa sawda baylanısların boldırıw qıyınshılıqları, bazar qatnasları tájiriybesiniń joqlıǵı.

Krizislik qubılıslardı sheshiwde hár bir postsoсialistlik eldiń tánha ózine tán ózgeshelikleri bar. Máselen, bul ellerde «taldırıp taslap emlew» (Shokovaya terapiya) usılı qollanıldı. Bul jol awır aqıbetler menen baylanıslı. Basqa bir eller evolyuсiyalıq, basqıshpabasqısh rawajlanıw jolın tańlap alǵan. Máselen, Ózbekstan. Ol ushın soсiallıq jaqtan tártipke túsirilgen ekonomika tán.

Reformalardıń birinshi etabında (1991-1994 jıllar) jańa ekonomikalıq sistemanıń huqıqıy tiykarı qurıldı. Xalıq tańlap alǵan joldıń durıslıǵı qáliplesti.

Reformalardıń ekinshi etabında menshiktiń kóp túrlililgi tiykarında kóp ukladlı ekonomikanı dúziw wazıypası sheshiledi.

Bul ushın basqıshpa - basqısh privatizaсiya hám mámlekettiń menshiginen alıw, sońınan sanaattaǵı hám xızmet etiw sferasındaǵı mámleketlik menshiktiń akсionerlikke ótiwi názerde tutıldı. Keń masshtabtaǵı reformalar awıllıq jerlerdiń agrarlıq sektorında hám ámelge asırıldı. Álbette, bul boyınsha jerge, irrigaсiyaǵa mámleketlik menshik qaladı. Bul burınnan sonday. Bunı gey bir alımlar aziyalıq óndiris usılınıń bir belgisi dep hám júr. (Qarańız:

Osnovı filosofii. T. 1998. s. 396).

Shınında da revolyuсiyaǵa deyingi ózbek xanlıqlarında (Qoqand, Buxara, Xiywa) jerge úsh túrli menshik bar: amlyak (mámleketlik), mulkiy (jeke) hám vakuf (musılman ruwxıy shólkemleriniń menshigi).

Usılardıń eń jetekshisi - amlyak menshik boldı. Amlyak jerler diyxanlarǵa jarımshılıqqa

(izdolshina) paydalanıwǵa berildi.

Qullası, Ózbekstanda jerge baylanıslı jeke menshik, onı satıw praktikası joq. Ol miyraslıq boyınsha ómirlik paydalanıwǵa beriliwi múmkin.

Awıl xojalıǵında jańa ekonomikalıq tiykarda payda bolǵan birlik - shirketler.

Aralas kóp ukladlı ekonomikanıń konturları házir kóriniwde: mámleketlik hám mámleketlik emes (jeke, akсionerlik, kollektivlik, kooperativlik) sonday-aq arendalıqfermerlikdiyxanlıq sektor. Ekinshiden, aralas ekonomika adamlardıń talapların hám ózgertip atır. Jámiyettiń soсiallıq strukturası tuwralı gáp bolǵanda burınǵısha menshiktiń formasına qatnasına qaray emes, basqa da parametrler esapqa alınadı. Máselen, akсionerlik kárxanalardıń payda bolıwı menen rabochiy akсiyaǵa iye bolıp, usı kárxananıń

- 193 -

iyelewshileriniń birewi ya basqa bir meshiktiń bir iyelewshisi bolıwı sózsiz. Kvalifikaсiya, bilim dárejesi h.t.b. boyınsha hám ósiw bar. Kók jaǵalar payda bolıwda. Sonday-aq orta klasstıń» ornıǵıw múmkinshilikleri payda bolıp kiyatır.

Álbette jańa jámiyetke ótiw adamlardıń múlkiy teńsizligin hám boldırmaqta. Bir jaǵınan bay adamlar payda bolsa, ekinshi jaǵınan xalıqtıń biraz bóleginiń ómir súriw dárejesi tómenlep ketti. Bul boyınsha soсiallıq siyasattıń mánisi: birinshiden ózine, semyasına tabıs túsiretuǵın miynet iskerligi ushın teń jaǵdaylar, ekinshiden, byudjetlik sferada jumıskerlerdiń aylıǵın infliaсiya dárejesine ılayıq tártipke salıw, úshinshiden, jámiyettiń kem támiyinlengen qatlamların (studentler, pensionerler, jumıssızlar h.t.b.) soсiallıq jaqtan qollap-quwatlaw. Sonday-aq kóp balalı hám az támiynlengen semyalardı adreslik soсiallıq qorǵaw.

Bir jámiyetlik sistemadan ekinshisine ótiw bahalaw orientaсiyalarınıń sınıwı, ruwxıy turmıstaǵı daǵdarıslar menen birge júredi. Ózbekstan shárayatında jańalanıw ruwxıy dáreklerge burılıw jolı menen, jer júzlik сivilizaсiyanı meńgeriw, ruwxıy turmıstıń bazardıń jańa sharayıtlarında beyimlesiwi menen baylanıslı.

Burınǵı awqam tusında ideologiya marksizm-leninizm boldı hám onı sanaǵa engiziw balalar baqshasınan baslandı. Mektep, orta arnawlı, joqarı oqıw orınları bul ideologiyanı sanaǵa endiretuǵın sabaqlıqlar, úgitnásiyhatlar menen tolıp ketti.

Mámleketlik suverenitetke iye bolǵannan keyin Ózbekstanda jámiyetlik ómirdi demokratiyalandırıw daǵazalandı. Bul boyınsha marksistlikleninlik ideologiyanıń monopoliyasınan waz keshiw birinshi planǵa shıqtı. Sonday-aq ideologiyalıq vakuumnıń payda bolıwı hám táájip emes. Bunday jaǵdayda anarxo-ekstremistlik hám musılman fundamentalistlik hám basqa da bizge jat ideyalardıń enip ketiw qáwpi boladı. Bul jámiyetti hár túrli ideyalıq baǵdarlardıń aǵımında ketiwge tásir etiw múmkin. Bul tiykarda jámiyette ulıwma ideya tiykarında birlestiriw obektiv zárúrlikke aynaladı. Bul - milliy ideya bolıwı tiyis hám ol milliy ǵárezsizlik ideologiyasınıń payda bolıwı hám qáliplesiwi boldı. Milliy ideologiya Prezidentimizdiń aytqanınday-aq, házir milletti, jámiyetti, mámleketti birlestiretuǵın bayraq. (Qarańız: Karimov I. A. Ideologiya - eto obedinyayushiy flag naсii, obshestva, gosudarstva. T., 1998. str. 7).

Milliy ideologiyanıń wazıypası, birinshiden, milliy ǵárezsizliktiń mánisin tiykarlaw hám adamlardıń sanasına jetkiziw. Ekinshiden, eldiń ǵárezsizliginiń siyasat, ekonomika hám ruwxıy turmıstaǵı mánisin hám mazmunın anıqlaw. Úshinshiden, bul proсesste respublika grajdanlarınıń konkret qatnasıw múmkinshiliklerin anıqlaw. Sonday-aq milliy ǵárezsizlik ideologiyası tiykarında eldiń jaqın hám uzaqtaǵı maqset hám perspektivaların anıqlaw. Bunıń hámmesi sonı kórsetedi, ǵárezsizliktiń milliy ideologiyası milliy ózin-ózi ańlawdıń qayta tikleniwine, tastıyıqlanıwı hám rawajlanıwına alıp keldi.

Milliy ózin-ózi ańlawhár bir millettiń territoriyalıq birlik, til, xojalıq júrgiziw birligi, milliy xarakter h.t.b. tiykarında qáliplesetuǵın tiykarǵı belgileriniń biri. Milliy ózin-ózi ańlaw jeke adam ushın onıń málim bir milletke, onıń tariyxına, mádeniyatına, tradiсiyalarına, úrpádetlerine tiyisliligin sanalı túrde túsiniwi.

Milliy ózin-ózi ańlaw tariyxıy yad, biziń ata-babalarımız qaldırǵan ruwxıy bahalıqlardıń qaytadan tikleniwi, milliy bayramlardıń, dástúrlerdiń tikleniwi h.t.b. baylanıslı.

Sonday-aq milliy ózin-ózi ańlaw hár bir xalıqtıń házirgi dúnyadaǵı óz ornın biliwi menen de baylanıslı. Ózbek xalqınıń milliy ózin-ózi ańlawı ulıwma milliy ózin-ózi ańlaw menen ushlasadı.

Álbette, milliy ideologiya jámiyettiń pútkil ruwxıy turmısın qamtıy almaydı. Ideologiyabul anaw ya mınaw partiyanıń, topardıń, mámlekettiń máplerin, ásirese siyasiy máplerin sáwlelendiretuǵın ideyalardıń sisteması bolıp tabıladı. Múmkin, keleshekte bul wazıypalar sheshiliwden basqa ulıwma milliy ideyalar, máselen, materiallıq abadanlasıw ideyası ideologiyanıń elementine aynaladı.

- 194 -

Xalıqtıń ruwxıylıǵı keń túsinik. Ruwxıylıq óz ishine úsh tiykarǵı baslamanıbiliwlik, ádepikramlıq hám estetikalıqtı kirgizedi. Buǵan sáykes onıń filosofiya, ádep-ikramlıq (onıń ishinde diniy hám dúnyawiy), kórkem ónerlik sferaları bar. (Duxovnost, xudojestvennoe tvorchestvo, nravstvennost// Voprosı filosofii. 1996. Q.2). Bulardıń hámmesi bir-biri menen baylanısqan. Biraq olardıń júregi, ózegi - ádep-ikramlıq. Bul máseleniń bir tárepi.

Ekinshi aspekti bolsa ruwxıylıq aqıl-oy, erkke iye adam tuwralı. Ruwxıy erkinlik adamdı haywanlıq turmıstan ústin etedi. Ruwxıylıq búgingi túsindiriliwinde joqarǵı ruwxıy bahalıqlardıń birinshiligi sıpatında qabıllanadı. Ruwxıylıqtıń tiykarǵı kategoriyaları: Shınlıq, Jaqsılıq, Sulıwlıq. Al, ruwxıysızlıq adamda joqarǵı maqset hám bahalıqlardıń joq bolıwı sıpatında boldı.

Ruwxıy bahalıqlar stixiyalı payda bolmadı. Ol dóretiwshilik, maqsetke muwapıq, intellektuallıq iskerliktiń nátiyjesi. Tariyxıy jaqtan ruwxıylıq dóretiwshilerdiń 3 tipi qáliplesken: biliwshi (oyshıl, danıshpan), dinshil (svyatoy), xudojnik (shayır, jazıwshı, kompozitor h.t.b.). Hár bir jámiyet ushın onıń ózine tán ruwxıy elitası boladı. Bul elita ushın tek kásibiylik emes, al ruwxıy tańlanǵanlıqtıń elementi hám tiyisli: hadallıq, haqıyqatlıq, joqarı ádep-ikramlıq.

Ruwxıy bahalıqlar bilimlendiriw sisteması arqalı ámelge asırıladı.

Qıyın, qarama - qarsılıqlı shárayatlarda hám ruwxıy bahalıqlar menen sıyıspaytuǵın jaramsız qubılıslar kórinis tawıp otıradı. Bul nárse álbette mádeniyattıń, ruwxıylıqtıń ekinshi planǵa ótkenin ańlatpaydı. Gáp sonda, birinshiden, mámleketlik tártipke túsiriw arqalı bazar qatnasıqların сivilizaсiyalıq jolǵa salıw. Bazar qatnasıqlarına ótiw biziń jaǵdaylarımızda birden-bir maqset (samoсel) emes, ol molshılıqqa iye jámiyetke ótiwdiń quralı. Bunday jámiyetti qurıw hám onıń ómir súriwi ushın bilimli, joqarı kvalifikaсiyalı adamlar kerek. Usınnan, ekinshiden, ruwxıy-bilimlendiriw reformalarınıń ámelge asırılıwındaǵı juwapkershilik mámleketlik strukturanıń birinshilerin júklegen.

Respublikada kadrlardı tayarlaw, orta hám joqarǵı bilim beriw sistemasın túpkilikli reformalaw baslandı. Ilim hám mádeniyat sferasın, intellegenсiyanı, intellektuallıq hám dóretiwshilik miynettiń wákillerin qollap-quwatlaw boyınsha úlken jumıslar alıp barılmaqta.

Mámleketlik suverenitetke erisiw menen Ózbekstan bir ásirden kóp sırtqı dúnya menen bóliniwden qaldı. Óz waqtında, patsha kolonizaсiyası tusında, Qoqan xanlıǵınıń ornında Túrkstan general-gubernatorlıǵı ornadı. Buxara hám Xiywa xanlıqları protektoratlarǵa aynaldı. Olar sırtqı dúnya menen baylanıstaǵı ózinsheliklerden ayrıldı. Sovet dáwirinde xalıq aralıq qatnaslarda prerogativa orayǵa tiyisli boldı. Ózbekstan paxtaǵa qániygelesti. Paxtanıń, altın hám basqa da reńli metallardıń eksportı respublikanıń erkinen biyǵárez ámelge asırıldı.

Gárezsizlikti daǵazalaw menen Ózbekstan respublikası xalıqaralıq qatnaslardıń tolıq huqıqlı subekti. Respublikada 88 sırt eldiń akkreditaсiyalanǵan wákilleri islep tur, qó elshixana, 50 xalıq aralıq hám mámleketlik emes shólkemlerdiń wákillikleri ashılǵan.

Sırtqı siyasattıń tiykarǵı prinсipleri Ózbekstan Respublikasınıń Konstituсiyasında tastıyıqlanǵan: mámleketlerdiń suverenli teńligi, kúsh jumsamaw, shegaralardıń buzılmawı, básekelerdi paraxat jol menen tártiplew, basqa mámleketlerdiń ishki isine aralaspaw hám basqa da hámme moyınlaǵan prinсipler hám xalıqaralıq huqıqtıń normaları. (Qarańız: Konstituсiya Respubliki Uzbekistan. T., 1992. statya 17).

Respublikanıń sırtqı siyasatına ideologiyasızlıq, ashıqlıq tán.

Sırtqı siyasattıń wazıypası eldiń jer júzlik siyasat, mádeniyintellektuallıq, ekonomikalıq keńislikke organikalıq integraсiyalanıwın bildiriw.

Siyasiy qatnaslar, diplomatiyalıq iskerlik oblastındaǵı baǵdarlar BMSh hám OBSE mákemelerine qatnası menen baylanıslı. 1992 jılı martta Bas Assambleyanıń ńú-sessiyasında Ózbekstan BMShqa aǵza boldı. Ózbekstan OBSE niń parlamentler aralıq hám Parlamentlik assambleyasınıń aǵzası. Ózbekstan qosılmaytuǵın (neprisoedinenie) hárekettiń aǵzası hám bul boyınsha anaw ya mınaw áskeriy-siyasiy bloklarǵa qatnaspaydı.

- 195 -

Sırtqı siyasat baǵdarlarındaǵı mámleketler aralıq eki tárepleme hám kóp tárepleme baylanıslı Gárezsiz Mámleketler Awqamındaǵı eller menen baylanısqa qaratılǵan. Rossiya, Qazaqstan, Qırǵızıstan, Tájikstan h.t.b.

1994 jılı Ózbekstan hám Qazaqstan arasında birlikli ekonomikalıq keńislikti qurıw boyınsha shártnama dúzildi, oǵan Qırǵızıstan hám Tájikstan qosıldı. Túrkmenistan menen baylanıs eki tárepleme baratır.

Oraylıq aziyalıq integraсiyanıń ideyası ámelge asırılıwda Turkstan--biziń ulıwma úyimiz jámiyetlik háreketiniń roli kúshli.

Ózbekstan máleketlik suverenitetke iye bolǵannan keyin Turсiya, Iran hám Pakistan dúzgen sawda-ekonomikalıq shólkem - EKOnıń aǵzası. Geybir máseleler boyınsha Islam Konferenсiyası (OIK) shólkemi menen de baylanıslar bar.

Qıtay, Indiya, AQSh, Germaniya, Yaponiya, Franсiya, Italiya hám basqa da jetekshi eller menen baylanıslar kúshli.

Xalıqaralıq shólkemler ramkasındaǵı aktiv siyasiy iskerlik, teń huqıqlı eki tárepli hám kóp tárepleme sırt mámleketler menen qatnaslar respublikanıń xalıqaralıq mádeniy keńislikke integraсiyalanıwı ushın múmkinshilik tuwǵızbaqta. Samarqand, Buxara, Xiywa, Shaxrisabzdıń tariyxıy -arxitekturalıq estelikleri jerjúzilik сivilizaсiyanıń oshaqlarınıń biri sıpatında qaytadan dúnyanı ózine qaratıwda. Buǵan gúwası: YuNESKOnıń basshılıǵında Amir Temurdıń 660 jıllıǵı, Buxara hám Xiywanıń 2500 jıllıǵınıń bayramlanıwı.

Jerjúzlik integraсiyaǵa ótiwde respublikada dúzilgen Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar ministrligi, sırtqı ekonomikalıq iskerlikler Milliy banki, bajıxana xızmeti, xalıqaralıq sawdanıń respublikalıq orayı, bir qatar ellerdegi sawda úyleri sıyaqlı instituсionallıq strukturalar dúzilgen.

Ózbekstan Xalıqaralıq valyuta fondı, Jer júzlik banki, Miynettiń xalıqaralıq shólkemi, Evropa bankiniń rekonstrukсiya hám rawajlanıw h.t.b. ekonomikalıq, finanslıq shólkemlerdiń aǵzası. Bular Ózbekstan ushın transmilliy avtomobil hám temir jol magistralı qurılısına aralasıwǵa, demek, Indiya, Tınısh okeanǵa, Qara hám Jer orta teńizi portlarına, Persiya qoltıǵına shıǵıwına múmkinshilik beredi.

Ózbekstan Ullı jipek jolın qayta tiklewge mápdar. Sırt ellik partnerlardıń qatnasıwı menen kárxanalar dúzilgen: ZarafshanNyumont, UzDEU avtoŃ jańa proektlerdiń ámelge asırılıwı baslandı: UzDEU elektronika (Koreya), AO Óz Italmotor (Italiya), UzBat (Ullı Britaniya), Xorezm APOsı Mersedes-Benс firması menen birlikte (Germaniya h.t.b.). Nemeс hám Túslik Koreya firmalarınıń járdeminde telefonlastırıwdı zamanagóylestiriw

(modernizaсiya) proсesi iske asırılıp atır.

Salqın urıs tamam bolıp, Jer júzlik yadrolıq soqlıǵısıw hám yadrolıq qáwiptiń dárejesi biraz tómenledi. Biraq joqarıǵa-milletler aralıq, etnoslararalıq, konfessionallıq, сivilizaсiyalar aralıq qarama-qarsılıqlar shıǵıp atır. Lokallıq, regionallıq konfliktler hám urıslardıń sanı júdá kóbeyip ketti. Bunday jaǵdaylarda jerjúzlik siyasattıń tiykarǵı baǵdarı lokal, regionallıq soqlıǵısıwlardı boldırmawǵa ótti, solay etip globallıq qáwipsizlikti regionalizm arqalı globalizmge ótiw arqalı sheshiw bolıp atır. (Qarańız: Karimov I.A. Ot regionalnoy bezopasnosti k bezopasnosti globalnomu // Po puti sozidaniya. T., 1996. s. 31-39). Máseleni bulay qoyıw Tájikistan hám Afganstanǵa baylanıslı júdá aktuallıqqa iye.

Regionallıqtan globallıqqa prinсipi Aral problemasın sheshiw ushın hám qolanıladı. Araldıń qurıwı - bul tek Oraylıq Aziya xalıqlarınıń ǵana tragediyası emes, ol jer júziniń barlıq ekonomikalıq sharayatına tásir etedi.

Rawajlanıwdıń perspektivası rawajlanǵan ellerdiń qatarına qosılıwǵa qaratılǵan. Ádette ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi boyınsha joqarǵı, orta hám tómen dárejede rawajlanǵan eller dep bóliw bar. Bul boyınsha, Ózbekstan «orta dárejede rawajlanǵan Aziya eli» dep qaraldı. Geybir parametrleri boyınsha Ózbekstan rawajlanıwdaǵı eller toparına kiredi.

- 196 -

Rawajlanǵan eller qatarına keliw ushın birotala bazar qatnaslarına ótiw kerek. Demokratiyalastırıw proсesin, puxaralıq jámiyetti qáliplestiriwi kerek.

Házir Ullı mámleket degen túsinik ekonomikalıq faktorlar menen baylanıslı. Bul boyınsha alımlar ekonomikalıq abadanlıq faktorınıń ólshemi sıpatında energiyanıń otnositelli dárejede tutınıwın esapqa alınadı. Eger elde energiyanıń hár bir adamǵa baylanıslı tutınılıwı konkret tábiyiy sharayıtlar (klimat, territoriya, relef h.t.b.) belgilengen dárejede bolsa, onda ol eldiń armiyanı ya basqarıw apparatın saqlaw, pensiya menen támiyinlew, mediсinalıq xızmet h.t.b. problema joq degen sóz. Mámleket normal isleydi degen sóz. Adamzat сivilizaсiyasınıń rawajlanıwı menen, ilim, texnikanıń, texnologiyanıń rawajlanıwı menen qálegen mámlekettiń ullılıǵı, xalıqtıń turmıs dárejesi hám mádeniyatı, jeke adamnıń erkinligi menen baylanıslı boladı. Bul kriteriylerden shıǵatuǵın bolsaq Ózbekstanda ullı mámleketti qurıw - real wazıypa. Prezidentimizdiń sonıń ushın hám biziń elimizdiń XXI ásirde jerjúzlik ekonomikada, mádeniyatta hám siyasatta ılayıqlı orın iyelewge tariyxıy shansı bar degeni júdá durıs. (Qarańız: I. A. Karimov. Ózbekstan XXI ásir bosaǵasında.. N., 1998. 15 b).

Tayanısh sózler: ǵárezsizlik, ótiw dáwiri, prinсipler, ideologiya, jetiskenlikler.