Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 181 -

estetikalıq funkсiyalardı atqaradı. Morallıq sana tiykarınan adamda ádep-ikramlılıq baǵdarda qáliplestiriwdiń tiykarı, adamnıń minez-qulqın, adamǵa adamnıń qatnasların tártipke salıwdıń ishki faktorlarınıń negizi bolıp tabıladı.

Jámiyetlik sananıń formalarınıń atqaratuǵın soсiallıq funkсiyaları boyınsha olardı ádette úlken eki toparǵa bóliw bar. Birinshisine, siyasıy sana, huqıq hám moral kiredi. Bul tiykarınan adamlardıń qarım-qatnasların tártipke salıw menen baylanıslı hám sonıń ushın soсiallıq haqıyqatlıqtı ruwxıy-ámeliy meńgeriwdiń formalarına kiredi. Ekinshileri: ilim, iskusstvo hám filosofiya. Bular adamzattı qorshap turǵan haqıyqatlıqtı ruwxıy hám ruwxıyámeliy meńgeriwdiń formalarına kiredi. Al din bolsa, dúnyaǵa kóz-qaraslıq funkсiyanıhám adamlardıń qarım-qatnasların tártipke salıw funkсiyaların hám jámiyetke úlken tásir etiw múmkinshiligine iye.

Solay etip, bul belgiler dara-dara jámiyetlik sananıń formaların bir-birinen ajıratıwdıń ólshemi bola almaydı, al onı tutaslıqta ǵana atqara aladı. Bul bir. Ekinshiden, jámiyetlik sananıń barlıq dárejeleri hám formaları bir-birine ótip otıratuǵınlıǵın esapqa alıw kerek. Máselen, ideologiyalıq komponent jámiyetlik sananıń formalarına tiyisli, hátteki siyasiy sanada ol belgilewshilik sananıń formalarında anaw ya mınaw orın alıp, olarǵa emoсionallıq reń beredi.

Eger jámiyetlik sananıń formalarınıń óz-ara tásiyri máselesine keletuǵın bolsaq, bul proсess, burın sóz etkenimizdey aq, jámiyettiń rawajlanıwınıń konkret-tariyxıy basqıshları menen baylanıslı. Bir waqıtları, máselen, orta ásirler tusında din jámiyetlik sananı húkim súriwshi forması boldı hám siyasiy ideyalar, ádep-ikramlıq, iskusstvo h.t.b. diniy formada óz kórinisin tawıp, filosofiya diniy táliymatqa xızmet etti. Jámiyettiń rawajlanıwınıń onnan sońǵı basqıshlarında hám din áhmiyetli rol atqarıwın toqtatqan joq. Biraq bul tusta siyasiy sana, huqıqıy sana hám ilim belgili dárejede jámiyetlik sananıń formalarınıń óz-ara tásiyrine baylanıslı jetekshilik rol atqaradı.

Házirgi dáwirde elimizde biyǵárezlikke tiykarlanǵan rawajlanıw tusında jámiyetlik sananıń formalarınıń arasındaǵı garmoniyalıq qatnaslardı qáliplestiriw tendenсiyası olardıń hárbiriniń ózgesheliginiń tolıǵıraq hám ayǵınıraq kóriwine baǵdarlanǵan. Bul bir. Ekinshiden, jámiyetlik sananıń formaları bular menen tamamlanbaydı. Jámiyetlik bolmıstıń qıyınlasıw hám quramalasıw proсessiniń házirgi dárejesisonı kórsetei, tek ekonomikalıq sana ǵana emes, jámiyetlik sananıń ekologiyalıq formasın payda bolǵanın aytıwǵa hám tolıq tiykar bar. Jámiyet penen tábiyat arasındaǵı óz-ara tásiyrdiń burın bolmaǵan dárejede quramalasıwı, qıyınlasıwı hám keskinlesiwi, demek adamlardıń qatnaslarınıń tábiyatqa qatnasına baylanıslı keskinlesiwi ekologiyalıq sananıń payda bolǵanın belgilep otır.

Taǵı bir moment. Jámiyetlik sananıń dúzlisin qaraǵanımızda onıń tariyxıy sana menen óz-ara qatnasın túsiniw hám praktikalıq hám ilimiy aspektte zárúrli. Durıs, bul boyınsha turaqlasqan pikir joq. Olardıń biriwlerinde: tariyxıy sana ótmishti sáwlelendiredi hám tarıyxıy yadqa tuwra keledi. Basqaları tariyxıy sanada tek ótkendi ǵana emes, sonıń menen birge búginginiń hám keleshektiń hám birligin kóredi. Degen menen pikirler toǵısqanda tariyxıy sananı ayrıqsha sana dep qarawdan góre onı jámiyetlik sananıń waqıttaǵı ólshemi, kórinisi sıpatında qaraw basım. Álbette bulardıń hámmesi izertlewlerdi, jańa tiykarlawlardı talap etedi.

Solay etip, jámiyetlik sananıń dúzilisin analizlew hám bul boyınsha ólshemlerdi islep shıǵıw jámiyetlik turmıstıń ruwxıy sferasınıń kóp aspektli ózgesheliklerin anıqlawǵa da belgili dárejede múmkinshilik beredi hám konkret jámiyetlerdiń sanasın izertlewde metodologiyalıq áhmiyetke iye. Aqırı, real ómirde jámiyetlik sananıń barlıq formaları hám dárejeleri bir-birine ótlesip ketken. Sonlıqtan olardıń kóp túrliligi menen qosa birligin hám esapqa alıw kerek. Bul birlik jámiyetlik bolmıstıń qanshama quramlı hám qıyınlasqan bolıwına qaramastan, onıń tutas birligi menen baylanıslı

- 182 -

13-tema. Házirgi zamannıń ǵalabalıq (globallıq) mashqalaları hám olarǵa filosofiyalıq analiz

JOBA

1.alabalıq mashqalalardıń payda bolıwı.

2.Filosofiyada ǵalabalıq mashqalalardı analizlew.

3.Boljaw túsinigi hám ǵalabalıq mashqalalardı boljawdıń ózgeshelikleri.

ÁDEBIYATLAR

I. A. Karimov. Ózbekstannıń jámiyetlik-siyasiy hám ekonomikalıq rawajlanıwınıń tiykarǵı prinсipleri. N. 1995.

I. A. Karimov. Ózbekstan XXI-ásir bosaǵasında. N. 1998.

I. A. Karimov. Ózbekstan XXI-ásirge umtılmaqta//Erkin Qaraqalpaqstan. 1999. 17

aprel.

E. A. Arab oglı. Obozrimoe budushee i NTR. M, 1986.

T. K. Karimov. Ijtimoiy taraqqiet va davrimizning jahonshumul muammolari. T, 1997. Yu. Shodimetov. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T. 1993.

Globalnıe problemı i obshechelovecheskie сennosti M, 1990.

A. Berdimuratova. Krizis Priaralya i ego posledstviya (soсialnofilosofskiy aspekt)//Obshestvennıe nauki v Uzbekistane. 1998. N 7-8.

O. Abdiraxmanov. Aral moysovest moya N, 1996. Osnovı filosofii. T, 1998.

Falsafa. T, 1999.

Búgingi kúnde házirgi zamannıń ǵalabalıq mashqalaları dep atalatuǵın urıs hám paraxatshılıq, ekologiyalıq demografiyalıq, energetikalıq, shiyki zat h. t. b mashqalalar tuwralı esitpegen adam joq desek lap bolmas. Durıs, bul mashqalalar burında bolǵan, biraq, XX-ásirde ǵalabalıq (globallıq) xarakterge iye boldı. Basqa mashqalalardan olardıń ayırmashılıǵı sonda, ǵalabalıq mashqalalar planetalıq masshtabqa iye bolıp atır. Basqasha aytqanda dúnyada bolıp atırǵan qıyın jaǵdaylar: ekologiyalıq krizis, rawajlanıwdaǵı ellerdegi ashlıq, hár túrli tochkalardaǵı urıslar, energetikalıq hám basqada resurslardıń qurıp joq bolıwǵa keliwi, mádeniyattaǵı krizis, demografiyalıq jarılıwlar h.t.b. endi lokal, jergilikli, milliy mashqalalar bolıwdan qalıp, planetalıq, ǵalabalıq xarakterge iye boldı.

alabalıq mashqalalar-bul pútkil adamzattıń mápin óz ishine alıp, onıń keleshegi ushın qáwip tuwǵızatuǵın hám tek jer júzilik birliktiń qatnasıwında óz sheshimin tabatuǵın mashqalalar.

XX-ásirge shekem payda bolǵan mashqalalar pútkil planetalıq birliktiń ómir súriwi ushın qáwip tuwǵızǵan joq. Sonıń ushın kóp ǵana alımlardıń pikirinshe bul problemalarodıń sheshimin tappawı keleshekke qáwip tuwǵızadı.

Galabalıq mashqalalar XX - ásirdiń produktı hám olardıń payda bolıwı tikkeley adamnıń iskerligi menen baylanıslı. Galabalıq problemalarınıń payda bolıwınıń sebebi adamnıń iskerligi menen búginliginde jámiyet penen tábiyat tap bolǵan halattıń arasındaǵı qaramaqarsılıqtıń ósip barıwında. Ilim hám texnikanıń rawajlanıwı menen adam jer betinde xojeyinlik qıla beredi. Biraq onıń “xojeyinshiligi» ele onsha jetilmegen. Adam ele óz úyindeJer planetasında aqılǵa sıyımlı, júdá aqıllı háreket etetuǵın xojeyinge aynala almay atır. Payda dep umtılıwda óziniń ómir súriw jaǵdayın qáwip astına qoyıp atır.

Joqarıda aytılǵan sebep mınaday sebeplerge bólinedi:

1.«Jámiyettábiyat» sistemasındaǵı qarsılıqlar menen baylanıslı sebepler.

2.Jámiyettiń óz ishindegi soсiallıq birlikler (individler, soсiallıq toparlar, mámleketler hám mámleketler aralıq strukturalar) arasındaǵı qatnasıqlar.

Bul sebeplerdiń mánisi nedeW

- 184 -

Rim klubınıń - xalıq aralıq mámleketlik emes házirgi globolistika menen shuǵıllanatuǵın shólkemniń payda bolıwı A. Pechcheidiiń atı menen baylanıslı. Bul shólkem mınaday usınıslar islep atır:

globallıq kólemde soсial - ekonomikanı hám ilimiy texnikalıq rawajlanıwdı birlestiriw ushın arnawlı transmilliy strukturalar dúziw (E. Pestel, M. Messaring).

ekologiyalıq jaqtan teń salmaqlılıqtaǵı globallıq ekonomikalıq sistema teoriyasın islep shıǵıw(L. Braun).

globallıq jaǵdayda ekologiyalıq hám gumanistlik etikanı islep shıǵıwı (R. Atfil).

A. Pechcheidiń shıǵıstı úyreniw zárúrligin aytıwı, ásirese, Aziyanıń metafizikalıq mádeniyatları batıs сivilizaсiyasın kóp nársege úyretiwi múmkin dewinde jan bar.

Ekologiyalıq problemanıń sonshama aktuallıǵın BMSh ekologiyalıq mashqalalarınan (1992j.) kóriwi múmkin. Máselen, júdá dıqqat awdarılmasa bolmaytuǵın máseleler:

dushshı suwdıń jetkiliksizligi (onıń 63 proсenti awıl xojalıǵına, 23 proсenti sanaatta, tek 8 proсenti turmısta qollanıladı).

jer júzilik okeannıń pataslanıw háreketi óli zonalardıń hám payda bolıwı.

Araldıń qurıwı (dárejesi 3 metrge tómenledi, keleshektegi 9-13 metrge tómenlewi kútilmekte, qáwiptiń kúsheyiwi 10 mártebege kóteriliwi sózsiz).

apatshılıq dárejesinde hawanıń pataslanıwı. Buǵan, ásirese úlken qalalar mısal bola aladı: Parij, Madrid Rio-de -Janeyro, Tokio, Sidney, Toronto, London, Tegeran, Bangkok, Nyu Iork h.t.b.).

jerdiń eroziyası (15proсenti izge qaytpasqa ketti).

toǵaylardıń qıyralıwı (jıl sayın 16, 8 million gektar toǵay shawıp alınadı.

stixiyalıq apatshılıqtıń aqıbetleri (suw basqını, qurǵaqshılıq, jer silkiniwler, dawıllar, vulkanlardıń atılıwı h.t.b.).

Tutas alǵanda ekologiyalıq problema, yadrolıq urıstı boldırmaw problemasınan keyingi orındı iyeleydi.

Taǵı bir globallıq problemaenergetikalıq problema. Amerika alım-ekologı V. Smil úsh kitti» ataydı. Olar: energiya, azıq-awqat hám bizdi qorshaǵan orta, barlıq qalǵanları ekinshi dárejede.

1945 jıldan energiya óndiriwdiń sanı úsh mártege arttı. Rawajlanǵan ellerdiń sanı (jer sharındaǵılardı 7 proсenti) energiyanıń 70 proсenti paydalanıladı. Al rawajalanıwdaǵı eller

(planetanıń 78 proсenti) islenip shıǵılatuǵın energiyanıń tek 18 proсenti menen shekleniwge májbúr.

Bul ayırmashılıq (rawajlanǵan hám rawajlanıwdaǵı eller) tek sanlıq jaqqa ǵana emes, sapalıq jaqqa hám iye. Eger rawajlanǵan eller ushın energiya tiykarınan neft, gaz bolsa, az jaǵdayda kómir, rawajlanıwdaǵı eller tiykarınan aǵash, hár túrli texnikalıq mádeniyatlar awıl xojalıǵı óndirisiniń qaldıqların (máselen, Bangladesh 90 proсenti. Nigeriyada80 proсenti, Indiyada 66 proсenti) tutınadı.

Álbette, alternativalıq dep atalatuǵın energiya derekleri hám ózin onsha aqlamay atır. Buǵan AES lerdiń isten shıǵıwları, ásirese 1986 jılǵı Chernobıl AESiniń avariyası hám onıń jaramsız aqıbetlerden mısal bola aladı.

BMSh tıń esabı boyınsha tek 1990jılı 143 AES tiń buzıqlıǵı anıqlanǵan. 2000 jılǵı 300 yadrolıq reaktordı jabıw názerde tutılıp atır.

Energetikalıq mashqalalardı sheshiwdiń jolları:

1. Shıǵarılatuǵın produkсiyanıń energiya jutıw múmkinshiligin azaytıw.

2. Dástúriy sanaat materiallarınıń ornına jeńil, arzan, az energiya jutatuǵın arzan materiallardı (máselen, polattıń ornına alyuminiydi, mıstıń ornına ayna materialdı, metalldıń ornına plastikti) qollanıw.

- 185 -

Energiyanı tabıw hám onı paydalanıw shiyki zat probleması menen tıǵız baylanıslı. Házirgi waqıttı 1970 jıl menen salıstırǵanda úsh mártebe kóbirek paydalı qazılma óndiredi. Bunnan rawajlanıwdaǵı eller (xalıqtıń 78 proсenti) tek 12 proсenti ǵana paydalanadı.

A. E. Fersmannıń esaplawınsha XVI-XX ásirlerde jer betinde 50 milliard tonnaǵa deyin kómir, 2 milliard tonna temir 20 million tonna mıs, 20 mıń tonna altın h.t.b. jerden óndirilgen.

Házirgi waqıtta jıl sayın jerden 100 milliard tonna qazılma (50 kv. km ge jaqın) alınadı. V. I. Vernadskiy aytqanınday, adamzat tutas alǵanda kúshli geologiyalıq kúsh bolıp baratır.

Shiyki zat problemasın sheshiw shiyki zattıń qımbat túrlerin arzanları menen almastırıw hám resurslardı saqlawshı texnologiyanı engiziwdi, óndiristi sanlıq kórsetkishlerdi sapalıq kórsetkishlerge baǵdarlaw menen baylanıslı.

Azıq-awqat probleması. Bul problema házir júdá ótkir dárejede qoyılıp otır. Ashlardıń sanı 1970 jılı 460 millionǵa jetken bolsa, 1990 jılı 550 millionǵa jetti, 2000 jılǵa 650 millionǵa (planeta xalqınıń 10 proсenti)shamalastı.

Ashlıq - azıq-awqat problemasınıń jalǵız ǵana kórinisi bolmaǵan menen anıq kórinisiniń biri.

Problemanıń basqa tárepi —rawajlanǵan ómirde hádden tıs tutınıw.

Adamzattıń hár qıylı bóleginiń aldında azıq -awqat problemasın sheshiwde hár qıylı wazıypalar tur. Máselen, rawajlanıwdaǵı eller ushın jeterli awqatlanıwdıń múmkinshiliklerin tabıw (jerdiń qunarlılıǵınıń, mal sharwashılıǵınıń ónimdarlıǵınıń ósiwi, jabayı tábiyat resursların hám okeandı paydalanıw, azıqawqattıń sırttan alıp keliwin retlew h.t.b. Al rawajlanǵan eller ushın awqatlanıwdıń strukturasın ózgertiw (beloklardıń, may, qanttıń az bolıwı, naturallıq produktlardıń kóp bolıwı).

Demografiyalıq problema. Biziń eramızdıń basında jer sharında 150-200 millionday adam jasadı. X ásirge ol 300 million boldı. Tek XIX ásirdiń ortalarında (1850 jıllar) jer sharında 1 milliard adam jasadı. 1930 jılı 2 milliard, 1960 jılı 3 millard, 1976 jılı 4 milliard, 1986 jılı 5 milliard, házir 6 milliardtan ótip ketti.

Házir xalıqtıń sanı jılına 90 million, sonnan 3 sekundta bir adamǵa kóbeymekte. Boljawlar boyınsha XXI-XXII ásirler aralıǵında xalıqtıń sanınıń ósiwi biraz turaqlasadı, 1010, 5 milliard adam dárejesinde boladı.

Ósiw tempi, ásirese tábiyiy ósiw kóp ellerde kemeymekte. Máselen, olar: Germaniya,

Ullı Britaniya, Skandinaviya elleri, Rossiya h.t.b. Ósiwdiń tómenlewi kóp ǵana Aziya ellerine de tán.

Báribir ósiwdiń tempi joqarı.

Álbette, xalıqtıń sanındaǵı artıqlıq bizdi qorshap turǵan ortalıqqa tásir etedi. Suwdıń sapası tómenleydi, hawa buzıladı. Jerdiń qunarlılıǵına tásir etedi, turmıslıq hám sanaatlıq shıǵınlardı kóbeytiw, qullası ekologiyalıq jaǵdayǵa tásir etedi.

Álbette energiya, shiyki zat, azıq-awqat máselelerin aytpaǵanda, xalıq sapındaǵı konfliktlerdi hám urıslardı provakaсiyalawshı faktor bolıwı da múmkin.

Bul másele infekсiyalardıń taralıwı, jarlılanıw, qılmıs hám basqa da anti soсiallıq háreketler (ǵarlıq, alkogolizm, narkomaniya h.t.b.) baylanıslı.

1. Bul problemalardı sheshiw boljawdı talap etedi. Boljaw - bul keleshek tuwralı bálkim, máselen, keleshekti dáwirlerge bólip boljawı múmkin: tikkeley keleshek, jeterlik dárejedegi keleshek, uzaq aralıqtaǵı keleshek h.t.b.

Boljaw belgili ilimiy kriteriylerge, metodlarǵa iye. Futurologiyalıq izertlewlerdi boljawdıń metodları 200 den kemis emes.

Degen menen soсiallıq boljawlardıń tiykarǵı metodları besew: 1) ekstrapolyaсiya, 2) tariyxıy analogiya 3) modellestiriw 4) keleshektiń sсenariyleri 5) ekspert bahalaw.

Boljawlar izlew, normativlik, analitiklik, boljaw-eskertiwler bolıwı múmkin.

Tayanısh sózler: globallıq, intersoсiallıq, antroposoсiallıq, soсiotábiyǵıy, boljaw.

- 186 -

14-tema. Ózbekstan Respublikasınıń ǵárezsizliginiń filosofiyalıq problemaları

Joba

1.Ózbekstan jer júzilik tendenсiyalar kontekstinde.

2.Mámleketlik ǵárezsizlik, onıń obektiv sharayıtları hám subektiv faktorları.

3.Ótiw dáwiriniń soсiallıqekonomikalıq hám ruwxıy tiykarları.

4.Ózbekstannıń jer júzlik birlikke integraсiyalanıw máselesi.

ÁDEBIYATLAR

I. A. Karimov. O’zbekiston milliy istiqlol, iqtisodiet, siesat, mafkura. T., 1993. I. A. Karimov. Kelajagi buyuk davlat. T. , 1992.

I. A. Karimov. Istiqlol va manaviyat. T. , 1994.

I. A. Karimov. Hozirgi bosqichda demokratik islohatlarni chuqurlashtirishning muhim vazifalari // Xalq swzi qáavgust 1996.

I. A. Karimov. Ózbekstan XXIásir bosaǵasında... N., 1998.

I. A. Karimov. Amir Temurfikrimiz, ǵururimiz // Xalq swzi. 1996, 25oktyabr.

I. A. Karimov. Ózbekstan XXIásirge umtılmaqta// Erkin Qaraqalpaqstan. 1999, 17-

aprel.

Ózbekstan Respublikasınıń Konstituсiyası. N., 1993.

S. A. Juraev. Perexodnıy period: ideologiya naсionalnıy nezavisimosti. T., 1994. T.Karimova. Politiko -ekonomicheskie reformı v Uzbekistane. Realii i perspektivı. T.,

1995.

Osnovı filosofii. T., 1998.

Belgili, filosofiya ruwxıy miynettiń ishinde mánisi keń sfera. Ol ulıwma teoriyalıq dúnyaǵa kóz qaras hám jámiyetlik sananıń forması hám bilim hám óz dáwiriniń kvintessenсiyası hám bola aladı.

Qálegen filosofiyalıq sistema, bir jaǵınan, ózi payda bolǵan dáwirdiń tańbasına iye, ekinshi jaǵınan filosofiya ol dáwirdiń tiykarın, mánisin sáwlelendirip, nızamlı belgilerin ashadı. Filosofiyada tek házirgi emes, ótkendegi, keleshek hám múmkin hám bolıwı tiyis hám qamtıladı. Ol múmkinshileklerdiń keń spektrin hám kóbirek eń perspektivalıq tendenсiyalardı ashıwǵa adamzat bolmısın jetildiriwge hám optimizaсiyalawǵa baǵdarlanǵan. Dúnyanı usılay túsindire otırıp, filosofiya hár túrli siyasiy kúshlerdiń sonday-aq soсiallıq topar hám konkret adamlardıń praktikalıq háreketiniń strategiyalarınıń tiykarı bola aladı. Bunda filosofiyanıń praktikalıq hám evristikalıq áhmiyeti kórinis tabadı.

Ózbekstan Respublikasınıń biyǵárez rawajlanıwı filosofiyalıq analiz hám ulıwmalastırıw ushın tolıq material bere aladı. Bul degen sóz, birinshiden, onı jer júzilik rawajlanıw tendenсiyasınan qaraw (biziń elimiz, ondaǵı ótip atırǵan proсessler jer júzilik сivilizaсiyanıń bir bólegi). Ekinshiden, bul tájiriybeni onıń tárepleriniń-siyasiy, ekonomikalıq, ruwxıy tárepleriniń birliginde qarap, tiykarǵı, nızamlı tendenсiyalardı ashıp, ulıwma hám ayrıqsha belgilerdiń ara qatnasın sáwlelendiriw zárúrligi payda boladı.

Belgili, SSSR dıń qulawı menen jer júzilik birliktiń geosiyasatlıq dúzilisi ózgerdi. Xalıqaralıq qatnaslardıń bipolyarlıq sisteması quladı. Ásirese SSSR hám AQSh, kapitalistlik hám soсialistlik sistema arasındaǵı kóbirek áskeriy oblasttaǵı kúshlerdiń salıstırmalı (otnositelli) teńligi úlken rol oynaǵan edi.

Dúnyanı salqın urıs tiykarında bir-birine qaramaqarsı kúshke aylandırıw bar edi. Endi bular qalıp jer júzlik birlik jańa dáwirge-xalıqaralıq qatnaslardıń jańa sistemasına, jańa jer júzilik tártipke ótti.

Jańa jer júzilik tártip qanday bolıwı kerek, buǵan baylanıslı kóp ǵana konсepсiyalar bar. Belgili amerikalı politolog Frensis Fukilma óziniń Tariyxtıń izi atlı miynetinde soсializmniń jámiyetlik dúzim sıpatında ózin-ózi qurtıwı - bul tek salqın urıstıń sońı emes, al

urıstan keyingi tariyxtıń ayrıqsha dáwiriniń tamam bolıwı.

- 187 -

Bul batıs liberal-demokratiyasınıń adamzat rawajlanıwınıń AQShta optimal dárejede endirilgen eń sońǵı forması. AQSh, usı sebepli jer júzilik birliktiń lideri boladı.

Pol Kennedi (ol hám amerikalı izertlewshi) óziniń Ullı derjavalardıń gúlleniwi hám qulawı atlı kitabında imperialıq zorıǵıw teoriyasın usınadı. Bul boyınsha ózine liderlikti alǵan qálegen xalıq, qálegen mámleket bul statustı uzaq aralıqqa saqlawı qıyın. Bul óziniń ishki kúshlerin qurtıp baslaydı, birinshi gezekte ekonomikalıq kúshin tómenletedi hám qádimgi, ápiwayı mámleket sıpatında ekinshi planǵa ótiwge májbúr. SSSRdıń awhalı buǵan mısal bola aladı. Kommunizm ideyasın ornatıwǵa baǵdarlanǵan burınǵı Awqamnıń háreketi ekonomikalıq, intellektuallıq potenсialdıń júdá kóp áskeriy shıǵınǵa arnalıwı menen baylanıslı. Jer júzlik soсialistlik awqamǵa úlken ekonomikalıq shapshıwlar rawajlanıwdaǵı ellerge, jerjúzlik kommunistlik háreketke járdem» h.t.b. Bulardıń hámmesi oraylasqan planlıbólistiriwlik sistema menen birlikte hám totalitarlıq siyasiy rejim menen eldi onıń aqırǵı qulawına deyingi aralıqta aq ilimiy texnikalıq progressten artta qaldırdı, ekonomikada reformalawǵa kónbeytuǵın krizislik qubılıslarǵa alıp keldi. Bul awhaldıń AQShta da bolmaslıǵına kepillik beriw qıyın. Máselen, bul Yaponiyadan, geybir Evropa ellerine texnologiyalıq rawajlanıw boyınsha artta qalıp baratır. Ekonomika oblastında artta qalıw amerikalıq turmıs obrazınıń, rawajlanıwdıń amerikalıq modeliniń tartımlılıǵına zıyan beredi.

AQShtıń burınǵı mámleketlik sekretarı Genri Kissindjerdiń pikirinshe XXI-ásirdiń xalıqaralıq sisteması kúshlerdiń tiykarǵı altı orayınan turadı. Olar: AQSh, Evropa, Qıtay, Yaponiya, Rossiya, Indiya. Sóytip globallıq siyasat kóp polyuslı boladı.

Sońǵı waqıtları Samuel Xattingtonnıń Civilizaсiyalardıń soqlıǵısıwı atlı miynetinde sáwlelengen konсepсiya ayrıqshalıqqa iye. Ol adamzattıń dástúriy (tradiсiyalıq) mádeniyattıń tipi boyınsha bóliniwiniń baslanıwın hám сivilizaсiya aralıq konfliktlerdiń bunnan bılay keskinlesiwi haqqında aytadı. Xattingtonnıń pikirinshe rawajlanıwdıń hár bir tariyxıy dáwirine qarsılıqlardıń tipleri tán. Burın olar territoriyalıq, áskeriy-siyasiy, soсiallıqekonomikalıq, ideologiyalıq konfliktler edi. Real soсializmniń» joq bolıwı menen konfliktlerdiń klasslıq xarakteri hám joq boladı. Ele ámelge asırıla qoymaǵan bir variant bar. Ol hám bolsa mádeniy-diniy variant. Salqın urıstıń tamamlanıwı menen mádeniyat birlestire de alatuǵın, bólekley de alatuǵın faktorǵa aynaldı.

Ideologiyaları hár qıylı, biraq mádeniyatı ulıwma xalıqlar birlesedi (Máselen, Germaniyada. Koreyada hám Qıtayda hám usılay bolıwı kerek bolsa kerek).

Kerisinshe, ideologiyalıq ya basqa tariyxıy sebeplerge baylanıslı birlesken jámiyetke, biraq сivilizaсiyalıq jaqtan hár qıylı bolıp ya qulaydı (SSSR, Yugoslaviya, Efiopiya) ya úlken soсiallıq-ekonomikalıq keskinlikke tap boladı. (Máselen, Nigeriya, Indiya, Shri-Lanka hátte Rossiya Federaсiyası hám).

Sóytip, dúnya kóp polyuslı, kóp сivilizaсiyalıqqa iye bolıp, bul jerde xalıqaralıq siyasattıń orayı ózgeredi. Shaması, xalıqaralıq siyasattıń orayı Evropadan Aziyaǵa, ásirese Shıǵıs Aziyaǵa ótse kerek.

Keltirilgen variantlardıń qaysısı boyınsha xalıqaralıq qatnasıqlardıń sistemasına ótiw boladı, bul álbette postsovetlik, postsoсialistlik keńisliktenSSSR hám soсialistlik lagerden

ǵárezli boladı. Bul territoriya jer sharınıń 1/6 bólegin quraydı. Bul jerde soсialistlik ótmishi bar, paraxat jol menen óz siyasiy ǵárezsizligin jeńip alǵan, ózinshe rawajlanıw jolına hám jámiyetlik qatnaslardı jańalaw jolına túsken jańa ǵárezsiz mámleketler payda boldı. (Qarańız: I. A. Karimov. Ózbekstan XXIásir bosaǵasında.. N. , 1998. bet. 3).

Jańadan qurılǵan mámleketlerdiń dúzilisi, soсiallıq-ekonomikalıq rawajlanıw problemaları tikkeley regionallıq xarakterge iye dew nadurıs. Olar jer júzlik xarakterge iye. Reformalıq xarakterler qanshalıq kúshli bolıwına qaramastan olar eki obektiv tendenсiyalar fonında iske asadı. Olar: integraсiya hám differenсiaсiya, globallastırıw hám individuallastırıw. Bular hár túrli jer júzlik rawajlanıwdıń tiykarǵı qarsılıǵı. Bir tárepten, mámleketler, xalıqlar arasındaǵı integraсiyalıq proсess hám birge islesiwdiń kúsheyiwi:

- 188 -

xalıqaralıq ekonomikalıq baylanıslardıń ósiwi, burın bolmaǵan ekonomikalıq shólkem hám birlespelerdiń payda bolıwı, ulıwma siyasiy hám ekonomikalıq keńisliktiń payda bolıwı h.t.b. Durıs, rawajlanǵan hám rawajlanıwdaǵı ellerdiń ekonomikalıq rawajlanıwındaǵı dárejeleri boyınsha problemalar qıyınshılıqlar kóp, biraq soǵan qaramastan birlikli jer júzlik

сivilizaсiyanıń ekonomikalıq tiykarın qurıwdıń kúsheyiw proсessi toqtawsız baratır.

Ekinshi tárepten, XXásir imperiyalardıń qurıw ásiri: birinshi dúnya júzlik urıstan keyin avstro-venger imperiyasınıń qulawı, ekinshi jer júzlik urıstan keyin kolloniallıq iperiyalardıń qulatılıwı. Tradiсiyalıq atributlarǵa, máselen, suverenitet, territoriyalıq, basqalardıń isine aralaspaw, olardıń ishki monopoliyasına aralaspaw h.t.b. iye milliy mámleketlerdiń payda bolıwı. Dúnyada haqıyqıy etnikalıq renesanstıń bolıwı. 1845 jıl dúnyada 60 suverenli mámleket bar edi, al 1965 jılı - 100, 1990 jılı - 160, 1992 jılı - 195

ǵárezsiz mámleketler bolǵan bolsa, búginliginde BMSh 187 mámleketti birlestiredi. (Qarańız:

Obshestvennıe nauki i sovremennost. 1995. Q.5. s.141).

Milliy mámleketler házirgi xalıq aralıq qatnaslardıń tiykarǵı subekti bolıp otır. Demek, SSSRdıń qulawı, soсialistlik lagerdiń qulawı - áytewir qubılıs emes, Belovejlik kelisimlerdiń volyuntarizminen sheshilgen is emes, al tábiyiy qubılıs.

2. Endi Ózbekstannıń mámleketlik ǵárezsizligi máselesine keletuǵın bolsaq, basqa da awqamlas respublikalar siyaqlı SSSRdıń qulawı nátiyjesinde payda boldı. Biraq eldiń milliy ǵárezsizliginiń tamırları júdá tereńde jatır.

Milletler - bular etnotariyxıy birlikler. Olardıń sapalı ózgesheligi tiykarınan milletlerdiń tábiyiy sháriyatları menen belgilenedi. Máselen, tábiyiy klimatlıq shárayatlar sóz joq, adamzat iskerliginiń tiykarın quraydı. Mine usı tábiyiy sharayıtlardıń tiykarında minez - qulıqtıń belgili stereotipleri, ádetleniwler hám daǵdı, sonday-aq olardıń psixologiyalıq ustanovkaların bekkemleytuǵın milliy xarakterdiń konturların quratuǵın emoсionallıq reakсiyalar qáliplesedi. Adamlardıń iskerliginiń, sharayıtlarınıń tásiyrinde mádeniyattıń norma hám idealları, olardıń unatıwları ya unamsız reakсiyalarınıń jıyındısı mentalitet» degen túsinik penen ańlatıladı. (Qarańız: Milov L. Prirodnoklimaticheskiy faktor i mentalitet russkogo krestyanstva // Obshestvennıe nauki i sovremennost. 1995. Q.1 s. 76-78).

Milliy mentalitet, basqa belgiler menen qosa, ózin-ózi saqlaw, ózin-ózi óndiriw, ózin-

ózi rawajlandırıw uqıbına iye.

Konkret tariyxtıń hár túrli awmalı-tókpeli jolları, soсiallıq orientaсiya hám siyasiy rejimlerdiń ózgerisi, mámleketliktiń ózgerisi milletlerdiń táǵdiyrin, olardıń jasaw, ómir súriw ya joq bolıwın sheshe almawı múmkin. Buǵan ózbeklerdiń hám basqa da Oraylıq Aziyadaǵı xalıqlardıń etnogenezi mısal bola aladı.

Házirgi ózbeklerdiń o bastaǵı dáregi b. e. sh. birinshi mıń jıllıqtaǵı Orta Aziyanıń dáryaları aralıǵında jasaǵan qáwimlik birlikler-saklar menen massagetlerge barıp tireledi. Bul mıń jıllıqtıń ortalarına qaray birinshi mámleketlik birlikler payda boldı. Olar: Sogda, Xorezm, Baktriya, Margiana.

Bul úlkeniń áyyemgi сivilizaсiyanıń oshaǵı bolıwı, mámleketliktiń tereń dástúrlerine iye bolıwı qolaylı klimatlıq shárayatlar menen, sonday-aq geostrategiyalıq jaǵdaylar menen - úlkeniń Aziya kontinentiniń orayında, Shıǵıs penen Batıstıń kesilisiw jollarında turıwı menen baylanıslı. Bul qolaylı jaǵdaylar bolǵanlıqtan hám tariyxtıń pútkil barısında bul úlke basıp alıwlardıń obektine aynaldı. Axemenidlerdiń tusındaǵı perslerdiń topılısı, Aleksandr Makedonskiydiń basıp kiriwi, VII-ásirde arablardıń, XIIásirde monǵollardıń h.t.b. basıp kiriwleri buǵan mısal boladı. Oraylıq Aziya Timurdıń tusında qúdiretli oraylasqan mámlekettiń tiykarı boldı. Oǵan Iran, Zakavkaze, Arqa Indiya kirdi. XVII-XVIII ásirlerde úsh xanlıq - Xiywa, Buxara hám Qoqand xanlıqları qáliplesti hám olar XIX-ásirdiń sońǵı shereginde Rossiya imperiyasına qosıldı, onıń koloniyasına aynaldı.

- 189 -

Sovetler Soyuzı tusında milliy mámleketlik bóliniw tusında Oraylıq Aziya xalıq hám milletleriniń atına iye - Ózbek, Tájik, Túrkmen, Qazaq, Qırǵız SSRları, Qaraqalpaqstan ASSRı qurıldı. Biraq shın mánisinde járiyalanǵan suverenitet, ózinshelik jalǵan tús aldı.

Industriallıq oraydıń shiyki zat bazasına aynaldı. Milliy tradiсiya hám úrp -ádetler saqlawǵa irkinishler boldı, milliy tildiń roli páseydi, din quwǵınǵa ushıradı. Bunday awhal tek Oraylıq Aziyada ǵana emes, al burınǵı SSSR dıń barlıq respublikalarında hám boldı. Sonıń ushın SSSRdıń qulawı tezledi.

SSSRdıń qulawı menen hám máleketlik ǵárezsizlikti járiyalaw menen Ózbekstan rawajlanıwdıń jańa etabına ótti. Haqıyqıy, real mámleketlik suverenitet ushın obektiv (ishki hám sırtqı) shárayatlar hám subektiv faktorlar payda boldı. Aytıw kerek, jańa mámleketliktiń Ózbekstanda tastıyıqlanıwı hám rawajlanıwı barlıq postsovetlik keńisliktegi sıyaqlı tereń soсiallıq qayta qurıwlar menen sovet tusında qáliplesken bir dúzimnen ekinshisine ótiw menen, bazar ekonomikasına tiykarlanıwı menen h.t.b. sáykes keldi.

Bul jámiyetti soсiallıq-ekonomikalıq qayta qurıwdı ámelge asırıwdıń tabısınıń kepilimámleketlik suverenitetti bekkemlew boyınsha xalıqtıń umtılıwı menen birge respublikada bul proсessti basqarıw múmkinshiligine iye siyasiy kúshlerdiń qáliplesiwi, Prezidentlik basqarıw h.t.b. Tiykarǵı maqset siyasiy basqarıw tárepinen ayqınlanǵan: kúshli demokratiyalıq huqıqıy mámleketti hám grajdanlıq jámiyetti turaqlı soсiallıqqa baǵdarlanǵan bazar ekonomikası menen, ashıq sırtqı siyasat penen birge qurıw». (I.A.Karimov. Uzbekistan po puti uglubleniya ekonomicheskix reform. Tashkent, 1998. s. 9).

Bul maqsetti qalay ámelge asırıw múmkinW Ózbekstan óziniń rawajlanıw modelin tańlap alıwǵa qanday shárayat, jaǵdaylarǵa súyendiW

Eń aldı menen geosiyasiy jaǵday. Úlke Evraziyanıń túyinide jaylasqan, Oraylıq Aziya regionınıń ózegi. Energetikalıq suw sisteması avtonomiyalıq xarakterge iye. Agrar sektordıń rawajlanıw múmkinshiligi mol. Sonıń menen birge jasalma suwǵarıw hám irrigaсiyalıq sitema, suw resurslarınıń, jerdiń sheklengenligi.

Demografiyalıq situaсiya. Joqarı ósim (jılına 2, 5 proсent), joqarı semyalıq quram - orta esap penen 5, 5 adam, balalar xalıqtıń 43 proсentin quradı. Xalıqtıń 60 proсenti awıllıq jerde jasaydı, migraсiyalıq proсess tómen.

Milliy quramnıń ózinsheligi. Xalıqtıń 70 proсenti ózbek, qalǵanları - 100 xalıqtıń wákilleri. Olardıń óz mádeniyatı, dástúrleri, úrp-ádetleri bar.

Milliy turmıs obrazındaǵı musılmanlıqtıń, shıǵıs сivilizaсiyasınıń basımlıǵı. Bul semyanıń mápiniń ústinliginde, obshinalıq turmıs keshiriwge tánlik, meshit qáwim (máhálle) saqlaw hám bekkemlewde kórinedi. Etnopsixologiyalıq standartldardıń ózgeshelikleriniń kórinisleri, diniy hám xalıqlıq dástúrdiń birbirine enisip ketiwleri.

Sovet tusında qáliplesken minezqulıqtıń stereotipleri hám bahalaw orientaсiyalarınsoсiallıq teńlikke umtılıw, miynet etiwge kepillik, biypul bilim hám mediсinalıq xızmet, sonıń menen birge administrativ-komandalıq sistema payda etken adamnıń menshikten jatlasıwı, xojeyin sezimin joǵaltıw hám psixologiyasın esapqa almawǵa bolmaydı.

Ekonomika oblastında neokoloniallıq siyasatta bir tárepleme shiyki zatlıq baǵdarlanıw boldı. Sonıń menen birge Ózbekstan qúdiretli ekonmikalıq potenсialǵa iye, minerallıq-shiyki zatlıq resurslardıń unikal zapasına iye. Qımbat bahalı hám siyrek metallar - altın, gúmis, uran h.t.b. iye.

Paxtanı óndiriw boyınsha dúnyada besinshi, eksportlaw boyınsha ekinshi orınǵa iye. Nawqan jipegin, qarakól teri, palız hám miyweni jetistiriw boyınsha hám ornı girewli. Qúdiret industriallıq potenсialǵa, qurılıs bazasına iye h.t.b. Ózbekstan turizm industriyası ushın hám múmkinshiliklerge hám iye. Respublikada transporttıń, kommunikaсiyanıń hámme túrleri rawajlanǵan. Sonıń menen birge Ózbekstannıń teńizge tikkeley shıǵıw múmkinshiligi joq.

- 190 -

Respublikada miynet resursları menen támiyinleniwdiń dárejesin alsaq, bul jerde

Oraylıq Aziya miynet resurslarınıń 40 proсenti jaylasqan. Respublikanıń ilimiy hám intellektuallıq potenсialı joqarı.

Solay etip, Ózbekstannıń soсiallıq orientaсiyalanǵan jańa dúzimge ótiwi, demokratiyalıq mámleketke iye bolıwınıń ózegi Prezident I. A. Karimov kórsetken bes prinсipte belgilengen.

1.Ekonomikanıń ideologiyalıq dogmalardıń azat bolıwı.

2.Mámleket - bas reformator.

3.Jámiyettiń barlıq sferalarında nızamnıń ústinligi.

4.Kúshli soсiallıq siyasattıń ámelge asıwı.

5.Bazar qatnasıqlarına ótiwdiń basqıshpa-basqıshlıǵı. (Qarańız: Karimov I. A. Nasha

сel - svobodnaya i proсvetayushaya Rodina. Tashkent. , 1996. s. 39).

Milliy mámleketlikti bekkemlew, jańa siyasiy sitemanı qáliplestiriw problemasına kelsek, Ózbekstan demokratiyalıq huqıqıy mámleket hám puxaralıq jámiyet qurıwǵa tikkeley baǵdarlanǵan.

Belgili tariyxıy praktika hám ilimiy oy demokratiyalıq jámiyettiń tiykarǵı prinсiplerin belgilep bergen: oydı bildiriw erkinligi, azshılıqtıń kópshilikke baǵınıwı, hámme grajdanlardıń teń huqıqlıǵı mámleketti hám jámiyetti basqarıwda teń huqıqlar. Bulardan tuwındı prinсipler: mámlekettiń tiykarǵı organlarınıń saylanıwı, olardıń saylawlar aldında esap beriwi, mámleket organlarına saylaw mákemeleri aldında esap beriwi h.t.b.

Álbette, demokratiya hám erkinlik siyaqlı praktikada júdá fenomenallıq hám individuallıq xarakterge iye, dinamikalı. Ol сivilizaсiyalıq, regionallıq, milliy hám hár bir konkret mámlekettiń, hár bir xalıqtıń konkret-situaсiyalıq ózgesheliklerine qaray ámelge asırıladı.

Pikir bar: demokratiya tikkeley batıs tradiсiyasına tán, shıǵıs jámiyetlerin demokratiyalastırıw batıstaqı demokratiyalıq bahalıqlardı oǵan alıp keliw degen sóz. Bul pikirdi durıs dew qıyın. Sebebi evropoсentristlik kóz qaraslar kórinisinen basqa hesh nárse bolmay tur. Házirgi belgili indiya filosofı Daya Krishna 1995 jılı Gonoluluda Shıǵıs-Batıs filosoflarınıń VII konferenсiyasında jasaǵan Demokra-tiya hám ádillikÚ batıslıq emes kózqarastan pikir júritiw atlı bayanlamasında bılay deydi: eger demokratiya vlastqa, tiraniyaǵa qarsı instituсionallıq hám proсessuallıq qorǵanıstı qurıwǵa umtılıw sıpatında tusindiriletuǵın bolsa, onda ol áyyemgi dáwirlerden-aq Shıǵıstıń hám Batıstıń hám siyasatshılarınıń es-aqılın iyeledi. Soсiallıq ádillikke jetiw strategiyası anaw ya mınaw mádeniyattıń bahalıqlar sisteması menen sáykes keletuǵın hárqıylılıqqa iye boldı. (Spravedlivost i demokratiya v kachestve dialoga kultur //Voprosı filosofii. 1996. Q.3).

Máselen, gandizm. Bul boyınsha demokratiyalıq ruwx vlastıń morallıq abroyında. Erkinlik penen jámiyetlik wazıypanıń birlesiwi, ushlasıwı ózin-ózi basqarıw (svaradon) hám zorlıqsız qarsı turıwdıń birdey ámelge asırılıwında erisiledi.

Konfuсiylik hám demokratiyanıń qıtay modeliinń biri. Ol ideallıq erdiń yaǵnıy demokratiyalıq liderdiń qáliplesiwine kóp kewil bóledi. Xalıq prinсipinde tikkeley ózinózi basqarıw múmkinshiligine iye emes, sonlıqtan óziniń vlastın óziniń wákillerine, elitaǵa beriwi tiyis. Baslısı - liderlerdiń morallıq sapası.

Tek teoriyada emes, praktikada hám kóp ǵana ellerde shıǵıs demokratiyasınıń ózgesheliklerin kóremiz. Máselen, Yaponiyada, Túrkiyada (bul ellerge baylanıslı demokratiyalıq rejim ornaǵan eller dep ataymız) olardıń ekonomikalıq hám basqa da tabısları menen birge orta ásirlerden saqlanıp kiyatırǵan qatań ierarxiyalıq strukturalardı kóremiz.

Ózbekstanda demokratiyalıq huqıqıy mámleketti qáliplestiriwde jalǵız batıslıq dástúrler (máselen, individualizm menen, adamlardı siyasatlandırıw menen baylanıslı) jaramaydı, basqaların qabıl etiw ushın jaǵdaylar pisip jetilispegen, úshinshileri turmısqa eniwde. Bul