Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 171 -

Materiallıq turmıstıń óndiris usılı materiya hám sananıń shekli qarama-qarsılıǵınıń kórinisine iye. Sebebi ol ózine óndiris qatnasıqları menen birlikte óndiriwshi kúshlerdi hám kirgizedi. Óndiriwshi kúshlerdiń minezlemesi adamlardıń óndirislik tájriybesin, miynet daǵdısın, hátteki ilimdi sanalı qollanıwǵa deyingi aralıqtı qamtıǵanlıqtan, demek sananıń elementlerin hám óndirilgenlikten materiallıq óndiris usılı «jámiyet bolmıs» túsiniginiń mazmunın quray almaydı. Shaması, jámiyetlik bolmıstı jámiyettiń materiallıq sharayıtları menenqosa adamlardıń bir-birine hám tabiyatqa materiallıq qatnasları sıpatında túsindiriw durıslıqqa kelse kerek. Sonda «jámiyetlik bolmıs» túsinigi adamlardıń ómir súriw, jasawınıń materiallıq-texnikalıq, bazasın, jámiyettiń goegrafiyalıq, demografiyalıq sharayıtların hám óndiris qatnasıqların, basqa da jámiyetlik qatnasıqlardın materiallıq táreplerin, ekologiyalıq h.t.b. qatnasıqlardı óz ishine aladı. /Qarańız: Krapivenskiy S. E. Soсialnaya filosofiya. Volgograd. 23-24 b/.

Pámlewimizshe, jámiyetlik bolmısqa bunday qatnas onı adamdıń turmısınıń real proсessi sıpatında túsindiriwge qarsı kelmeydi. Bunnan biz jámiyetlik bolmıstıń tiykarǵı mánisi adamlardıń materiallıq-óndirislik iskerligin óz ishinealatuǵın materiallıq-óndirislik qatnasları bolıp tabılatuǵınlıǵın kóremiz. Materiallıq-óndirislik qatnaslar bolatuǵın bolsa, ol adamlardıń materiallıq-óndirislik iskerliginiń jámiyetlik forması. Endi tikkeley jámiyetlik sana máselesine keletuǵın bolsaq, ol jámiyettiń ruwxıy turmıstıń eń tiykarın, mánisin quray otırıp, adamzattıń ómir súriwiniń, jasawınıń ideyalarda, kóz-qaraslarda, massalıq sezim hám kóńil kúylerde sáwlelendiredi.

Jámiyetlik sananı bulay qaraw oǵan gneseologiyalıq qatnas jasawda, demek onıń mazmunı jámiyetlik bolmıstı sáwlelendiriwi menen ashılatuǵınlıǵınan xabar beredi. Jámiyetlik sanaǵa gneseologiyalıq qatnas oǵan soсiologiyalıq qatnaspenen tolıǵadı.

Eger sáwleleniw prinсipi jámiyetlik sanaǵa gneseologiyalıq qatnastıń tiykarǵı mánisin qurasa, soсiologiyalıq qatnasonı qanday soсiallıq tiykarda payda bolǵan, qanday soсiallıq funkсiyalardı atqaratuǵınlıǵına baylanıslı quraydı.

Durıs, arnawlı ádebiyatlarda jámiyetlik sananı qarawdıń bul eki qatnaslı ózgesheliklerin ónshelli maqullamaytuǵın kóz qaraslar hám barshılıq. Olardıń pikirinshe jámiyetlik sanaǵa eki qatnaslı konсepsiya tariyxtı materialistik túsiniwdi dialektikalıq materialızmniń biliw teoriyasınan, al soсiologiyanı tariyxıy materializmnen ajıratıp strajeniya, praktika, obshestvennoe soznanie. /Obshestvennoe soznanie i obshestvennaya praktika. M. , 1979. 61 b/.

Sonday-aq, jámiyetlik sananı izerlegende tek gneseologiyalıq, soсiologiyalıq qatnaslar menen sheklenbey, onı ontologiyalıq aspektte qarawdı da qollaytuǵın pikirler joq emes. Degen menen, jámiyetlik sananı bulay qaraw birpara alımlardıń pikirinshe, onı óz betinshe biyǵárez qubılıs sıpatında túsindiriwge alıp keliw qáwpin boldırıp, onıń jámiyetke baylanıslı filosofiyanıń tiykarǵı máselesiniń sheshiliwi menen baylanıslılıǵına guman tuwǵızadı. Sóytse de jámiyetlik sananıń oktologiyalıq aspekti tuwralı maseleniń qoyılıwında jónbar. Aqırı, ruwxıy turmıs materiallıq penen birlikte adamlardıń jasawınıń, ómir súriwiniń forması, usılı, olardıń real bolmısı ǵoy §§§ Jámiyetlik sana jámiyettiń tek ideallıq obrazı, onıń iskerligin tártipke salıwına ǵana emes, al jámiyettiń pútkil turmısı, jámiyetlik ómirdiń ózi. Bul jaǵınansana ruwxıylıq sıpatına iye. Sonıń ushın hám jámiyetlik ómirdi túsindiriwge baǵdarlanǵan idealistik modellerde raсionallıqtıń múmkinshilikleri mol ekenligin biykarlawǵa bolmaydı.

Jámiyettin ózi onı quraytuǵın adamlardıń ápiwayı jıyındısı emesligi siyaqlı jámiyetlik sana jámiyet aǵzalarınıń individuallıq sanasınıń áytewir qosındısı emes, al anaw ya mınaw jámiyetke ya soсiallıq toparǵa tán bolǵan sezimlerdi, kóz-qaraslardı, ideyalardı esarqa alamız.

Sonday-aq, jámiyetlik sananı ruwxıy óndiristiń produktı hám forması sıpatında qaray otırıp, onıń tiykarǵı tetigin-ideallıqtı hám názerde tutamız. Ideallıq-bul obektivdúnyanıń subektiv obrazı yamasa sırtqı dúnyanıń adamnıń iskerliginiń formalarında, onıń sanasınıń

- 172 -

hám erkiniń formalarında sáwleleniwi /Qarańız: Ilenkov E. V. Problema idealnogo /Voprosı filosofii. 1979. N6-7 Dialekticheskaya logika. M. , 1984. 165 b, Filosofiya i kultura. M. , 1991, 229-269 bb/.

Gáp hám sonda, ideallıq adamnıń tek ǵana sanasınıń hám erkiniń forması emes, onıń iskerliginiń hám forması. Bul jaǵday sonı kórsetedi, jámiyetlik sana, ideallıq adamnıńózin qorshaǵan reallıqqa qatnasında onıń belsendiligin iske qosadı. Aqırı, ideallıq materiallıqqa enisip, onı belgili dárejede qayta ózgertilgen, mádeniylestirilgen xalatqa alıp keledi. Hátiyjede materiallıqtıń mádeniylestirilgen bólegimenen mádeniylestirilmegen tábiyi bólegi bir-birine ótlesip, olardı ajıratıw kúndelikli praktika menen baylanıslı bolıp qaladı. Durıs, ideallıqtıń materiallıqta júzege asıwın ideallıqtıń materiallıq bolmısı dep túsindiriwler bar. Biraq bunı ideallıqtıń ózi dep túsindiriw ideallıqtı materiallıq penen teńlestiriw bolıp tabıladı.

Sonday aq ideallıq materiallıq qubılıs bolmasa da obektivlik xarakterge iye. Bul tiykarınan individuallıq ya kollektivlik sananıń produktınıń jámiyetlik sananıń elementine aynalıwı menen baylanıslı. Sebebi bul proсesste ideallıq reallıqtıń ayrıqsha tipinemassalıq soсiallıq mádeniyatlıq stereotip, standart, úlken dárejesine kóterildi. Bul tutas jámiyetlik sananıń jeke adamnan ǵárezsizliginde ǵana emes, sonıń menen birge onıń individlerge qarsı turatuǵın, hátteki olardıń erkin hám sanası ústinen húkim súretiuǵın soсiallıq kúshke aynalıwında da kórinedi. Sonıń ushın da dúnyaǵa idealistik kóz-qarastaǵı ideallıq formanıń obektivligin sergek maqullawdı, demek ideallıq formanıń adamnıń erkinen hám sanasınan biyǵárezligin tastıyıqlawdı ápiwayı sadalıq dep túsindiriwdiń ózi sadalıq bolar edi.

Solay etip, jámiyetlik sananıń jámiyetlik bolmıs penen belgileniwi, onı sáwlelendiriwi jámiyetlik sananıń jámiyetlik bolmıs penen salıstırǵanda passivligin ańlatpaydı, onıń erkinligin biykarlaw emes. Biraq bul erkilik absolyut xarakterge iye emes, shekli. Konkretlirek aytqanda, jámiyetlik sana jámiyetlik bolmıstıń belgilewshilik shegarasında ózgeriske túsiw menen birge ruwxıy kubılıs sıpatında ózine tán speсifikalıq rawajlanıw nızamlıqlarına iye. Olar: jámiyetlik bolmıspenen jámiyetlik sana arasında biri ekinshisinen tuppa-tuwrashıǵatuǵın, bir tárepleme qatań baylanıstıń joqlıǵı, miyraslıq, jámiyetlik sananıń formalarınıń óz-ara tásiri, jámiyetlik sananıń jámiyetlik bolmısqa keri tásiri.

Jámiyetlik sana óziniń rawajlanıwında jámiyetlik bolmıstan qalıp otırıwı da, onıń aldına shıǵıp, ozıp júriwi demúmkin. Málim tariyxıy jaǵdaylarda jámiyetlik sananıń jámiyetlik bolmıstan qalıp otırıwına gneseologiyalıq hám soсiallıq planda tiykar bar. Bolmıs belgilewshilik, sana belgileniwshilik xarakterge iye. Sonday-aq jámiyettegi úlken toparlardıń mápleri bir jaǵınan gónergen ideyalardı qollap-quwatlawǵa qaratılsa, ekinshi jaǵınan progressiv kózqaras hám ideyalardıń, tesriyalardıń tarqatılıwına tosqınlıq qıladı. Álbette bul proсesste jámiyetlik psixologiya hám kúndelikli sananıń da roli bar.

Jámiyetlik sananıń jámiyetlik bolmıstan ozıw proсessi rawajlanıwdıń nızamların ashıp, keleshekti aldın ala biliwgebaǵdarlanǵan teoriyalıq sistemalasqan sanaǵa tiyisli. Aytayıq, waqtında Lobachevskiy hám Rimannıń evklidlik emes geometriyaların olardıń zamanlasları túsinbedi. Biraq, sońınan adamnıń mikrodúnya menen mega dúnya /kosmos/ keńisligine enisiwi menen evklidlik emes geometriyalar tek túsinikli bolıp qalmastan, adamzattıń ámeliy iskerliginde keńinen qollanıla basladı.

Jámiyetlik sananıń shekli erkinligin sóz eter ekenbiz, ondaǵı miyraslıqqa ayrıqsha kewil bólemiz. Hárbir tariyxıy dáwirdiń jámiyetlik sanası ózine deyingi dáwirlerdiń dásturlerine, kóz qaraslarına, teoriyalarına súyenedi. Eger bulay bolmaǵanda, antikalıq dáwirdiń filosofiyalıq mádeniyatıń onnan keyingi dáwirler, «táriyiplegende» olardıń bolıwınıń ózi múmkin bolmaǵan bolar edi. Eger qaraqalpaq ádebiyatınıń klassikleri Ájiniyaz, Berdaq,

Kúnxojalar bolmaǵanda Ayapbergen, Abbaz, Sadıqlardıń dóretiwshiligi hámme súyip oqıytuǵın usıbúgingi dárejede kóterilmegen bolar edi. Sonday-aq qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń bir dáregi jer júzlik mádeniyattıń hinji-marjanına aynalǵan xalıqtıń awız ádebiyatınıń qulashı keń dástúrleri menen, onı dóretiwshilik penen ózlestiriwge baylanıslı.

- 173 -

Jámiyetlik sana tutas hám birlikli qubılıs. Bul onıń formalarınıń óz-ara baylanısı hám tásiyrinde ornıǵadı. Bul proсesstiń úytqısı tiykarınan siyasiy sana, onıń ideologiyalıq komponenti. Sebebi siyasiy ideologiya jámiyettiń ekonomikasına jámiyetlik sananıń basqa formaları menen salıstırǵanda júdá jaqın hám tikkeley jámlengen halda ekonomikalıq mápti sáwlelendiredi. Siyasiy ideologiya menen xuqıq hám huquqıy sana tikkeley baylanıslı, biraq olar ekonomikadan biraz qashıq - moral, filosofiya, dinge tásir etedi. Siyasat, sonday aq ilimge, onıń tutınılıwına, al jámiyetlik ilimlerge baylanıslı olardıń mazmunına tásir etedi.

Málim tariyxıy jaǵdaylarda siyasiy sananıń jámiyetlik sananıń basqa formaların belgilewshiligi júdá kúsheydi, olardı baǵındıradı da. Buǵan mámleket jámiyettiń barlıq sferaların tolıq hám tutas óz qadaǵalawı astına alǵan totalitarlıq dep atalatuǵın jámiyetler tusı mısal bola aladı. Ulıwma adamzatlıq qadriyatlardıń ornın siyasiy hákimiyat gózlegen maqsetke jetiw ushın qanday nárse qural bolsa sol basadı hám ol ádep-ikramlıqtıń úlgisine aynaldı. Usı sebepli Adolf Gitlerdiń waqtında nemis xalqın ar-namıctan waz keshiwge shaqırǵanına tańlanıwǵa bolmaydı. Al burınǵı SSSR tusında filosofiyalıq oy totalitarlıq rejimniń talaplarına beyimlesiwge majbúr boldı. Huquqıy sananıń awhalı da jaqsı bolmadı. Sonsha jıllıq tariyxı bar gúnasızlıq prezumсiyası prinсipinen revolyuсiyalıq ideyalar basım keldi hám «dáliyllew patshalıǵına» keń jol berildi. Hátiyjede biygúna adamlar sud proсessine shıqpay gúnakar esaplanıp, sudlanıwǵa tiyis boldı. Al diniy sana jabayı adamnıń tábiyat penen gúresindegi hálsizliginiń sáwlesi sıpatında túsindirildi. Sóytip mıń jıllar boyı jámiyettiń, topardıń, individtiń ruwxıy turmısına enisip, ádep ikramlıqtıń ulıwma adamzatlıq normaların olardıń turmıs obrazınıń tiykarǵı elementlerine aynaldırǵan dinniń gumanistik mánisi burmalandı. -11-bet Búginliginde, biyǵárezlik tusında elimizde dinniń jámiyetlik turmıstaǵı ornı hám roline dıqqat kúsheyip otır. Buǵan birǵana mısal:Ózbekstanda júzden aslam halıq hám millet on bes konfessiy wákillri jasap, olardın dinleriniń normal háreket etiw ushın tiyisli jaǵdaylar dóretilgen.

Sonday-aq Ózbekstan dúnya úy, grajdanlıq mámleket sıpatında diniy shólkemler menen qatnasta belgili prinсiplerge iye. Onda dindarlardıń diniy sezimine húrmet penen qatnas jasaw, diniy isenim puqaralardıń yamasa olardıń birlespeleriniń jeke isi ekenligi, dinge iseniwshi hám olardı quwdalawǵa jol qoymaw, ruwhıy tikleniw, ulıwma adamzatlıq, ádepikramlıq qadriyatlardı qarar taptırıw isinde uyımlardıń múmkinshiliklerinen paydalanıw ushın olar menen dialog jasaw jolların islewzárúrligi menen qosa dindi búginshilik maqsetlerge paydalanıwǵa jol qoyılmaytuǵınlıǵın moyınlaw kórsetilgen. /Qarańız: Islam Karimov. Uzbekstan na poroge XXI veka. T. , 1997, 42-43bet/. Tilekke qarsı, sońǵı waqıtları elimizde geybir ekstrimistlik hám fundametalistik toparlardıń islam dininiń bayraǵına búrkenip, ózleriniń siyasiy maqsetlerin iske asırıwǵa umtılıw faktleri juzege keldi.

Álbette bul káwipli hádiyseniń júz beriwiniń túp-tiykarın Prezidentimizdiń atı atalǵan miynetindegi regionımızda islam faktorınıń aktivlesiw sebeplerin keńnen ashıp kórsetken bántler arqalı tolıǵıraq túsiniwge boladı. Bul bir ekinshiden bul qáwipli háreketti bodırmawǵa baǵdarlanǵan elimizdiń sıyasıy, ruwxıy h.t.b. sferalarında kórilip atırǵan ilájlar jer júzlik áhmiyetke iye bolıw, dúnyawiy saylaw onıń menen qatar júrip, pútkil adamzatlıq сivilizaсiyaǵa enisiwge keń jol ashıp beredi.

Jámiyetlik sananıń jámiyetlik bolmısqa aktiv keri tásiri tiykarınan onıń jámiyet aǵzalarınıń soсiallıq-ekonomikalıq hám mádeniy sferalardaǵı iskerliklerin ilgeriletiw menen, qollap quwatlaw menen baylanıslı. Anaw ya mınaw kóz-qaraslar ya ideyalar adamlardı belgili iskerlikke umtıldırıp, olardı boldırıwǵa xızmet etse, bul sannıń aktivligi, onıń adamlardıń iskerligine hám qatnaslarına keri tásiir bolıp tabıladı.

Sannıń aktivligi hár qıylı baǵdarda kórinis tabadı: ol rawajlanıwda tezletiwi, sóytip progressiv formalardın tastıyıqlanıwına jaǵday jasawı ya kerisinshe jámiyetlik sanada progressiv máplerge qarsı ornasa, ol konservativlik, hátteki reakсiyalıq kúshke aynalıuı

- 174 -

múmkin. Bul sananıń jámiyettiń rauajlanıwına tikkeley emes, al adamlardıń iskerligi arqalı tásir etetuǵınlıǵın dáliylleydi.

Jámiyetlik sana júdá quramalı qubılıs. Ol bir-biri menen tıǵız baylanıslı, biraq óz speсifikaсiyasına iye elementlerden turadı. Biraq bul elementler birtutas sistemanı quraǵanlıqtan olardıń aralarına qatań shegara qoyıp, birin ekinshisinen ápiwayı ǵana ajırata salıw jámiyetlik sananıń dúzilisindegi geypara dárejelerdi, táreplerdi, hár túrli formalardı esapqa almaw degen sóz.

Ádette jámiyetlik sananıń elementlerin ajıratıp qarawdıń prinсipi sıpatında jámiyetlik sananıń bolmıstı sáwlelendiriwi menen birlikte jámiyetlik bolmısqa aktiv tásiri alınadı. Sonday aq jámiyetlik sananıń onıń payda bolıw usılına qaray, qániygelestirilgen hám massalıq sana dep bóliw hám bar.

Qullası bul prinсiplerdiń hámmesindede jámiyetlik sananıń dúzilisin túsiniwdiń metodologiyalıq gilti sıpatında real jámiyetlik sananıń dúzilisiniń abstraktlanǵan kórinisin analizlew hám onıń hár bir elementin taza túrinde qaraw prinсipi saqlanadı. Usı sebepli jámiyetlik sananıń dúzilisin onıń jámiyetlik bolmıstı sáwlelendiriwdegi terenligine, formalarına hám subektlerine qaray dástúriy analizlewge onsheelli qarsı kelmeydi. Sóytip jámiyetlik sananıń dúzilisin qaraǵanda onıń mınaday dárejeleri názerde tutıladı: kundelikli hám teoriyalıq sana, jámiyetlik psixologiya hám ideologiya. Usılar menen bir qatarda jámiyetlik sananıń formaları:siyasiy sana, huquqıy sana, moral, din, iskusstvo, ilim hám filosofiya jámiyetlik sananıń strukturalıq elementleri.

Jámiyetlik sananıń formalarındaǵı ózgeshelikler, álbette, joqarı teoriyalıq dárejede anıǵıraq kórinis tapsa kúndelikli sananıń dárejesinde olar júdá ayqınlasıw múmkinshiligine iye emes. Sebebi, kúndelikli sana haqıyqatlıqtı teoriyalıq túsindiriw dárejesine kóterile almaydı. Kúndelikli sana adamlardıń kúndelikli praktikası proсessinde stixiyalı, haqıyqatlıqtıń sırtqı táreplerin empiriyalıq sáwlelendiriw dárejesinde, al teoriyalıq sana haqıyqatlıqtıń tiykarǵı baylanıs hám nızamlıqların sáwlelendiredi. Solay etip kúndelikli sana kúdelikli tájiriybe shegarasında qalıp, úrip-ádet, dástúr, ádet hám taǵıda basqa bekkemlenedi. Kúndelikli sananıń elementleri sıpatında biz ádette miynet iskerliginiń kóp ásirlik tájiriybelerin hám miynet proсessin ámelge asırıwǵa zárurli tájiriybelik bilimlerdi kirgizemiz. Máseleńkiden, ónermentshiler, diyxanlar ózleriniń miynetinde tek usı tájiriybege ǵana súyenip, adamzattıń ósip-óniw, rawajlanıwın áwladan áwladqa jalǵastırıp otırdı. Sonday aq kúndelikli sana bulardan basqa óz ishine adamlardıń kúndelikli miynet hám miynetten tısqarı sferalarındaǵı ádep-ikramlıq normaların, qádimgi huqıq, qorshap turǵan dúnya, ózleriniń jaǵdayları, mápleri h. t. b haqqında kóz qarasların da óz ishine aladı.

Bul kóz qaraslar hám túsiniklerdi jámiyetlik psixologiya dep qaraw hám bar. Usı atalǵanlar menen birge kúndelikli sana massanıń turmıslıq tájiriybesin hám umtılısların ulıwmalastıratuǵın xalıqtıń kórkemlik dóretiwshiligin óz ishine aladı.

Adamzattıń real ómirinde teoriyalıq hám kúndelikli sananı birin-birinen ajıratıw qıyın. Olar tıǵız baylanısta hám biri ekinshisine ótip otıradı.

Teoriyalıq sana ádette kundelikli sananı ózgertiw, qolaylastırıw, «mádeniylestiriw» uqıbına iye. Sóytse de teoriyalıq bilimler, ilim qanshama rawajlansa hám adamlardıń kúndelikli ómirinde kúndelikli sana júdá zárúrli. Sebebi kúndelikli sana soсiallıq ómirdi, tábiyyattıń qubılısların tikkeley, tuurı mánide qaraw hám ulıwmalastırıw múmkinshiligine iye. Degen menen bul ulıwmalastırıwlar, burın eskertkenimizdey aq, tar tájiriybelik shegaralar menen sheklengenlikten haqıyqatlıqtı tiykarǵı baylanıs, nızamlıq dárejesinde sáulelendiriw imkaniyatınan maqrum.

Jámiyetlik sananı jámiyetlik psixologiya hám ideologiya dárejesinde qaraǵanımızda da onı kúndelikli xám teoriyalıqsana dárejesinde qarawdıń prinсipleri esapqa alınadı. Aytayıq, jámiyetlik psixologiya adamlardıń kúndelikli praktikalıq turmısı proсessinde qáliplesedi. Biraq bul jerde hám bir moment yadtan shıqpawı tiyis. Jámiyetlik psixologiya dárejesinde

- 175 -

soсiallıq bolmıstıń sáwleleniwi, demek ol tuwralı belgili bilimge iye bolıw - bul reallıq. Degen menen jámiyetlik psixologiyanıń ózgesheligi sonda, onıń subektiniń haqıyqatlıq tuwralı belgili bilimge qatnastı, sonday aq onıń haqıyqatlıqtı bahalawı arqalı kórinis tabadı. Sonıń ushın hám jámiyetlik psixologiyadan tiykarınan hár qıylı soсiallıq toparlardıń psixologiyalıq kelbeti, mápleri sáwlelenedi. Demek, jámiyetlik psixologiya jeke adamlardıń, soсiallıq toparlardıń soсiallıq qubılıs, proсessinde baylanıslı emoсionallıq qatnasların sezim, kóńil kúylerin óz ishine aladı degen sóz.

Qullası, biz bunnan kúndelikli sana menen jámiyetlik psixologiyanıń jámiyetlik sananıń belgili bir dárejesinde bolatuǵının, bir-bire ótip otıratuǵının kóremiz.

Jámiyetlik psixologiyanı jámiyet turmısındaǵı ornı hám roli kushli. Ol adamlardıń jámiyetlik islerge qatnasındaǵı belsendiligin arttırıw múmkinshiligine iye. Sonıń ushın hám ásirese elde belgili siyasiy liniyanı ilimge asırıw xalıqtıń jámiyetlik psixologiyası, durısıraǵı, onı úyrenbey hám keleshektegi jagdayına kóz jibermey mumkin emes. Osılay etip jámiyetlik psixologiyaǵa mınaday anıklama bersek, durıs boladı. Jámiyetlik psixologiya adamlardıń ómir súriwiniń, jasawınıń soсiallıq-ekonomikalıq sharayıtlarınıń ulıwmalıǵı tiykarında adamlardıń ulken kollektivlerinde payda bolatuǵın sezimler, kóńil-kúy, daǵdılar, eriktiń baǵdarı h.t.b. jıyındısın óz ishine aladı.

Aytayıq, házirgi bazar ekonomikasına tiykarlanǵan biyǵárez rawajlanıwdıń sharayatları adamlarda miynetke janasha qatnasta belgilep otır. Basqasha aytqanda, menshiktiń mámleketleniwi prinсiplik qutılıp, onıń hár turli formalarınıń parawan húkim súriwine huqıqıy hám ekonomikalıq tiykarlardıń arnawı adamdaǵı individuallıqtıń ashıq aydın kóriwine jolashıp otır. Durıs burınǵı jámiyet tusında da adamnıń ózin miynette kórsetiwge umıtılıwın, iniсiativalılıǵı bolǵanlıǵın biykarlawǵa bolmaydı. Biraq ol massalıq masshtabta orın ala almadı. Individullıqtıń kórinisi kollektiv ushın jiy-jiy individualizm psixologiyası sıpatında boldı. Sóytip bul kollektivizm jeke adamdaǵı orta dáramatlıqqa erikli baǵdarlanıwdan arı basladı. Hátiyjede bul psixologiya adamlardıń materiallıq hám ruwxıy bahalıqlar menen hár tárepleme almasıw proсessin qıyınlastırdı. Búginliginde miynettiń soсiallıq formasınıń hám onı shólkemlestiriwdiń ózgeriwi haqıyqıy birge islesiwdiń hám qarım -qatnastıń ózegine aynalmaqta. Bunı biz tek jeke adamlardıq iskerliginen ǵana emes, soсiallıq qatlamı hám prfessionallıq toparlardıń miynetke qatnasınan kóriwimiz múmkin. Máselen, is bilermenlik penen shuǵıllanıwshılardıń mısalında, olardıń psixologiyalıq kelbeti hám mápleri bazar qatnaslarına baylanıslı iniсiativalıq penen anıqlanadı. Usı búgingi kórkem shıǵarmalarda olardıń jarqın obrazın kóriu múmkin.

Jámiyetlik psixologiya miliy psixologiya dárejesinde hám kórinis tabadı. Milliy psixologiya millettiń rawajlanıwınıń ayrıqsha tariyhıy formaları tiykarında káliplesedi. Millettiń psixologiyalıq kelbeti jámiyettiń ruwxıy ómirin hám onıń mádeniyatına óz tásiyrin tiygizedi.

Ideologiya bolsa, jámiyetlik bolmıstı teoriyalarda hám ideyalarda sáwlelendiriw bolıp tabıladı.

Ideologiya sózbe-sóz ideyalar haqqında degende ańlatadı.

Ideologiya túsinigin birinshi mártebe ilimiy aynalısqa túsirgen franсuz alımı Destyut de Trasi (1754-1836) ideyalar tuwralı ilim basqa ilimler sıyaqlı naqlıqqa, dillikke iye bolıwı tiyis dep esaplaǵan. Házirgi dáwirde ideologiya túsinigi tiykarınan siyasiy, soсiallıq, ekonomikalıq hám basqa da ideyalardı ańlatadı. Onıń ushın hám ideologya jámiyettiń dunyanıh ám Onıń jeke táreplerin tanıp biliwiniń dárejesin ańlatatuǵın teoriyalıq kóz-qaraslardıń sisteması. Demek, ideologiya jámiyetlik psixologiyalıq menen salıstırǵanda jámiyetlik sananıń onnan joqarǵı etapı, dunyanı teoriyalıq sáwlelendiriw dárejesi.

Rawajlanǵan túrinde ideologiya belgili bir soсiallıq topardıń ya jámiyettiń sistemalasqan sanası sıpatında kórinis tabadı.

- 176 -

Ideologiyada adamlardıń haqıyqatlıqqa, bir-birine qatnası sanalı turde ayqınlanǵan, uǵınılǵan hám baxalanǵan jaǵdayda sáwlelenedi. Ol anaw ya mınaw jámiyetlik qatnaslardı bekkemlew ya ózgertiwge baǵdarlanǵan soсiallıq iskerliktiń maqsetin ǵana emes, sonday-aq belgili mashqalalardı da óz ishine aladı. Usı sebepli ideologiya belgili teoriyalıq tiykardan kelip shıǵatuǵın hárekettin programmaların hám ideologiyalık ustanovkalardı massaga taratıudın mexanizmlerin hám qamtıydı.

Ideologiyanıń payda bolıwın ádette klasslardıń payda bolıwı menen baylanıstırıw arnawlı ádebiyatlarda keń orın algan. Durıs, buǵan qarama-qarsı kóz-qarsı, konkretlirek aytkanda, jámiyettiń hámme basqıshına hám belgili dárejede ideologiya tán dep túsindiriwler de barshılıq. Sonda da ideologiyanı jámiyetlik bolmıstıń belgili bir klasstıń poziсiyası dárejesinen sáwleleniwi dep minezlew ásirese marksistlik ideologiya tusında jazılǵan miynetlerde júdá basım.

Belgili, sana tek sırtqı dunyanıń ǵana emes, sonıń menen birge jeke toparlıq hám jámiyetlik máplerdiń sáwleleniwi. basqasha aytqanda oǵan biliwlik hám ideologiyalıq sınarlar tiyisli. Bul jaǵınan qaraǵanımızda ideologiyanıń payda bolıwın qullıq jámiyettiń juzege keliwi menen ǵana baylanıstırıw júdá isenimli emes. Aqırı, adamlarda hámme wakıtta da jámiyetlik qatnaslardı jetildiriwge baǵdarlanǵan ideyalar, oylar bolgan ǵoy§§§ Demek, belgili bir topardıń, birliktiń, adamzattıń mápi onı ámelge asırıw zárúrligi bolıp turǵanda ideologiya ómir súre beredi. Al klasslıq ideologiyanı ulıwma ideologiyanıń tariyxıy variantı, forması dep túsiniw durıs bolsa kerek.

Jámiyetlik sanadaǵı biliwlik hám ideologiyalıq tárepler birin-biri talap etip, tolıqtırıp turatuǵın tutas proсesstiń eki tárepi. Durıs, bul eki tárep qarama-qarsılıqtan hám quralǵan emes. Málim bir topardıń mápin basqalarınan joqarı qoygan ideologiya ómir súrgen jámiyette biliw oǵan baǵınıshlı baǵdar alıwǵa májbúr. Nátiyjede bul haqıyqatlıqtı belgili dárejede burmalap sáwlelendiriw proсessin ámelge asıradı da, ideologiyalardıń teoriyalardı haqıyqatlıqtan emes, al basınan shıǵarıwına tap bolamız. Sebebi sanaǵa mámleket hám jámiyettiń artıqmashlıqqa iye toparları iyelik etedi hám oylaw hákimiyat institutlarınıń pútkilley qadaǵalawına túsken adamlardıń ayrıqsha toparınıń funkсiyasına aynaladı. Bul proсess ádette soсiallıq filosofiyada sananıń adamnań qashıqlawı jatlasıwı sıpatında túsindiriledi.

Ideologiyanıń xarakteri, onıń jámiyettegi atqaratuǵın roli onıń qanday soсiallıq máplerge, jámiyettiń rawajlanıwınıń obektiv talaplarına sáykesligi menen baylanıslı. Taǵıda eskertip ótemiz, máselenkiden, burınáı Awqam tusında ideologiyanıń klasslıq xarakteri jámiyetti tutas ideologiyalandırıp jiberdi. Nátiyjede ulıwma adamzatlıq máplerden baǵınıshlı bolıp qaldı. Sóytip, ayrıqshalıq ulıwmalıqtıń ornın bastı da, ideologiyalıq qıyyalıq jol alıp ketti. Durıs, ideologiyalıq, qıyalıylıq soсiallıq kıyalıylıq penen, konkretlirek aytqanda, aytqanda, haqıyqatlıqtıń massanıń kewildegidey jasawı ushın ele tolıq dárejede sharayıt bolmasa da onı qıyalıy kúsew menen baylanıslı. Ideologiyadaǵı bul qıyyalıylıqtıń onıń reakсiyalıǵı menen bir qatar qoyuǵa bolmaydı. Ideologiya qıyyalıy bolıwına qaramastan eger jámiyettiń rawajlanıwınıń máplerine sáykes kelse, tariyxıy progressiv xarakterge iye boladı.

Biz bunı XVIII ásir franсuz aǵartıwshılarınıń ideologiyalıq kóz-qaraslarınan kóremiz. Olar payda bolıp kiyatırǵan burjuaziyalıq jámiyetti ideallıq jámiyet sıpatında túsindiredi hám násiyatladı.

Bul ullı franсuz revolyuсiyası tusında úshinshi qatlamnıń feodalizm hám absolyutizmge qarsı gúresinde úlken áhmiyetlikke iye boldı.

Ilimiy ideologiya, demek ideologiyanıń ilimiyligi máselesine keletuǵın bolsaq, ilim menen ideologiya bir-biri menen úylespeydi dep túsindiriwler bar. Bul ádette ilimdegi dóretiwshilik proсessiniń, ilimiy plyuralizmniń belgili soсiallıq poziсiyanı tastıyıqlap, onı ornıqtıratuǵın qubılısqa-ideologiyaǵa sáykes kelmewi menen, baylanıstırıladı.

- 177 -

Joqarıda málim bolǵanday aq ideologiya adamlardıq sanasında soсiallıq haqıyqatlıqtıń tek tikkeley sáwleleniwi ǵana emes. Durıs, soсiallıq bolmıstıń adamlardıń sanasında tikkeley hám usı taqıletpes sáwleleniwi qálegen ideologiyanıń tiykarǵı punktin quraydı. Sonıń menen birge anaw ya mınaw soсiallıq topardıń, klasstıń iskerliginiń aqıl-oy sferasınıń wákilleri kúndelikli sananı teoriyalıq tiykarlar menen bekkemlep, «janıp» hám isenimlerdiń belgili bir sistemasına aynaldırıw proсessinde ideologiyanı dóretedi. Ideologiyanıń usılayınsha teoriyalıq tiykarlanıw ózgesheligi onı belgili dárejede ilim menen jaqınlastıradı hám bunnan ilimiy biliwdi qálegen ideologiyaǵa qarama-qarsı qoya beriwdiń natuwralıǵına kóremiz. Biraq bunnan ilim ideologiyaǵa aynaladı degen juwmaqshıqpaydı. Ilimniń predmeti belgilengen hám ideologiyanıń funkсionallıq funkсiyaǵa iye bolıwın onıń tiykarǵı mazmunı menen teńlestiriwge bolmaydı.

Aytayıq, klassikalıq nemeс filosofiyasınıń ádette burjuaziyalıq-demokratiyalıq revolyuсiyanıń ideologiyası sıpatında qaraw bar. Biraq I. Kanttıń apriorizm feodallıq qatnasıqlardı joq etiwdiń zárúrligin tiykarlap berdi dew júdá hám ústirtin pikir bolar edi. Durıs, onıń gisseslogiyasınıń burjuaziyalıq-demokratiyalıq ózgerislerdi boldırıwdıń zárúrliginen qarıw múmkin. Degen menen I. Kanttıń táliymatı burjuaziyanıń mápi menen tikkeley sáykeslikke iye mazmunı mahrum. Bunı moyınlamaw biliwdiń tarıyxındaǵı Kant filosofiyasınıń ornın hám áhmiyetin moyınlamaw degen sóz. I. Kant filosofiyanıń ózine deyingi aralıqtaǵı rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarına súyendi, tábiyattanıwdıń barlıq jetiskenliklerin teoriyalıq jaqtan ulıwmalastırdı hám dialektikalıq problematikasın rawajlandırıw. Bulardıń hámmesi, álbette burjuaziyalıq-demokratiyalıq revolyuсiyanıń ideologiyasınıń mazmunı menen bara-bar emes. onıń ústine I. Kanttıń táliymatı ulıwma adamzatlıq áhmiyetkeiye ideyalardı óz ishine aladı. Sol sıyaqlı Gegel dialektikasınıń pútkil mazmunı, prinсipleri hám biliwlik áhmiyeti onıń ideologiyalıq funkсiyası menen hesh hám sheklenbeydi. Birpara alımlar ilim menen ideologiyanıń ayırmashılıǵın kórsetiw menen birge arnawlı ilimlerdiń sharayıtlardıń bolıwına sáykes ideologiyalıq funkсiyalardı atqaratuǵın maqullaydı. Hátteki bul boyınsha tábiyattanıw ilimleri de biykarlanbaydı. Máselen, H. Koperniktiń gelioсentristlik gipotezası hám Ch. Darvinniń evolyuсiyalıq teoriyası dúnyaǵa kóz-qarastaǵı fundamentallıǵı menen ayrıqsha ideologiyalıq rol oynadı. /T. I. Oyzerman. Marksizm i nemarksistskaya filosofiya XX veka//Filosofskie nauki. 1991. N7, 8-b/.

Álbette ilim, ásirese soсiallıq ilimler ideologiyalıq funkсiyasın shın mánisinde ámelge asırıw ushın ózgeristegi soсiallıq haqıyqatlıqtıń jańa qubılıslarına dóretiwshilik penen qatnas jasawı, onı ulıwmalastırıwı zárúr boladı. Eger kerisinshe bolsa, onda ilim menen ideologiyanıń zárúrli birligi buzıladı degen sóz. Bunı, eskertkenimizdey aq, burınǵı Awqamnıń bwyrıqpazlıq-hákimshilik sistemasınıń tusındaǵı jeke adamǵa sıyınıw ideologiyasınan, onıń aqıbetlerinen bilemiz. Buyrıqpazlıq-hákimshilik sistema ilimnen góre jalpıldaqlıqqa zárúr edi. Hátiyjede ideologiyadaǵı ilimiy komponent onnan ajıralıp shıǵıp, adamlardıń sanası kósemniń oyına, degenine kóndiretiuǵın, tıńlatatuǵın ideologiya payda boldı. Búginliginde, burınǵı SSSRdıń ornına biyǵárez mámleketler payda bolıp, olar óz betinshe soсiallıq-ekonomikalıq, mádeniy rawajlanıwdıń arnasına túsken payıtta bul sapalı ózgerislerge ılayıq ideologiyanı qáliplestiriw óz-ózinen túsinikli. Biziń elimizde onıń biyǵárezliginiń birinshi kúnlerinen baslap aq milliy ideologiyanı, ózbek jámiyetiniń milliy ideyasın qáliplestiriw máselesi qolǵa alındı.

Prezidentimiz Islam Kárimov 1993-jıldıń aprelinde elimzdiń jazıwshıları menen sáwbetlesiwinde, onday-aq soljıldıń may ayındı Ózbekstan Joqarǵı Sovetiniń XII sessiyasında sóylegen sózinde milliy ǵárezsizlik ideologiyasın qáliplestiriwdiń zárúrligin hám onıń mazmunı tiykarlap bergenedi. «Aldımızdaǵı turǵan eń áhmiyetli másele, -dedi I. A. Kárimov. - bul milliy ǵárezsizlik ideologiyasın islep shıǵıw hám turmısımızǵa endiriw bolıp tabıladı».

Jurtbasımız bunnan soń Oliy Májilistiń sessiyalarında, hárqıylı májilislerde, óziniń jámiyetliktiń wákilleri menen ushırasıwlarında, sorawlarǵa juwaplarında, shıǵıp

- 178 -

sóylewlerinde, fundamentallıq miynetlerine ideologiya máselesin, onıń jámiyettegi ornın hám rolin hesh dıqqat orayınan shette qaldırǵan emes. Onıń ústine olarda elimizdiń biyǵárez soсiallıq-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwındaǵı ulıwma adamzatlıq сivilizaсiyaǵa enisiwdiń tájiriybeleri tiykarında milliy ideologiya tuwralı Prezidentimizdiń pikirleri hár tárepleme bayıtılıp barılmaqta. Máselen, «Tafakkur» jurnalınıń bas redaktorınıń sorawlarına juwabında /»Tafakkur». 1998jıl. N2, 2-16 b. / milliy ideologiyanıń tiykarǵı prinсiplerin islep shıǵıwǵa baylanıslı shártler, onıń eń aldı menen kimniń mápin sáwlelendiriwi, qanday talaplarǵa juwap beriwi hám ózine nelerdi jámlestiriwi tiyis ekenligi konkret bántlerge bayan etilgen.

Álbette ideologiyanı bir kúnde ya bir jıl dawamında qáliplestiriw múmkin emes, bul proсess waqıttı talap etedi. Degen menen onıń tiykarǵı prinсiplerin islep shıǵıw múmkin.

«Al eger, - deydi Prezidentimiz, - usı prinсipler haqıyqıy turmısqa asırılmasa, ideologiya tek qaǵaz betinde qalıp qoyadı. Sonlıqtan meniń pikirimshe, ideologiyanı qáliplestiriw proсessinde bárinen burın progressiv dúnyakóz-qarasına, óziniń táǵdiyrin Watan táǵdiyrinen ajıratpaytuǵın, búgingi eldiń táǵdiyrinde júz berip atırǵan nárselerge shın kewlinen janı ashıytuǵın, onıń keleshegi ushın gúresetiuǵın jámiyet bóleginiń mentalitetine baǵdarlanıwı kerek.

Ekinshi shárt biziń milliy tariyxımızǵa hám ulıwma adamgershilik progressine, jámiyettiń pátli rawajlanıwına biybaha úles qosqan ilimpazlardıń filsofiyalıq, ideologiyalıq kóz-qarasların hár tárepleme úyreniw zárúrliginen ibarat. Men, Abu Hasr farabiy, Beruniy, Ibn Sino, Axmad Yassawiy, Hawayı, Bahauatdin Haqshband, Hajmatdin Qubro siyaqlı biziń ullı babalarımızdıń miynetlerin názerde tutıp atırman».

Prezidentimiz, sonday-aq, milliy ideologiya máselesin tayarlap atırǵan ilimpazlar, ruwxıylıq hám aǵartıwshılıq salasında islep atırǵan adamlarǵa adamzat jámiyetiniń hám mámleketshiliktiń payda bolıw dáwirinen baslap onıń rawajlanıw nızamlıqların tereń úyreniw, jer júzlik tariyxıy kóteriliw hám tómenlep ketiw dáwirlerin hártárepleme tallaw, progressti hám jámiyettiń evolyuсiyalıq rawajlanıwın saqlaytuǵın soсiallıq ruwxıy faktorlar kompleksin anıqlaw tiykarında biziń turmısımızdıń proсesslerin ulıwmalastırıwda usınadı.

Elimizde qáliplesip atırǵan ideologiya kimlerdiń máplerin qorǵawı tiyis degen máselede Prezidentimiz bılay deydı: «Ápiwayılastırıp aytqanda, biziń jámiyetimizdiń ideologiyası usı jámiyettiń tirewi bolǵan ápiwayı adamnıń turmıslıqmáplerin bildire otırıp, paraxat, qáwipsiz, qolaylı, támiyinlengen turmısqa erisiwde biziń xalqımız ushın kúsh hám jigerdiń dárejesine aynalıwı tiyis».

Sonday aq, milliy ideya, milliy ideologiya bárinen burın qanday talaplarǵa juwap beriwi hám ózinde ne nárseni jámlewitiyis degen sorawǵa hám Prezidentimiz konkret bántlerde juwap beredi.

«Birinshiden, milliy ideologiya bárinen burın, búgin jámiyettiń aldına qoyǵan joqarı maqsetlerdi hám wazıypalardı qamtıwı, ruwxıy ózgeshelikti hám biziń xalqımızdıń ádiwli dástúrleriniń jáne arzıw-armanlarınıń ájayıplılıǵın sáwlelendiriwi tiyis, bular kóplegen ásirler hám mıń jıllıqlar dawamında qáliplesken.

Ekinshiden, biziń jámiyetimizde bolıp atırǵan har qıylı soсiallıq kategoriyalardıń hám toparlardıń kóz-qarasları menen turmıslıq poziсiyalarınıń, nietlerin hám úmitleriniń harqıylılıgına qaramastan birden-bir ideya ideologiya olardı birden-bir bayraq dógeregine birlestiriwi, xalıqtıń hám mámlekettiń joqarı mápleriniń hám maqsetleriniń birinshiligin támiynlewi tiyis.

Úshinshiden, biziń milliy ideologiyamız agressiv milletshilik, ekstremizm elementleriniń harqanday kórinislerinen hám sol sıyaqlı basqa da illetlerden, basqa milletlerge jáne xalıqlarǵa húrmetsizlik hám menmenlikpenen qarawdan pútkilleyazat bolıwı tiyis, ol qonsılas mámleketler menen xalıqlar arasında, jerjúzlik jergilikte hám xalıqaralıq maydanda biziń húrmetke erisiwimizde isenimli tirek bolıwı tiyis.

- 179 -

Tórtinshiden, milliy ideya-joqarı ruwxıylıq hám ulıwma adamgershilik baylıqlarına tiykarlanıp otırıp, jas áwladtı patristizm, óz eline hám Watanına sadıqlıq ruwxında tárbiyalaw boyınsha iygilikli iste danalıq hám kúshtiń dáregi bolıwı tiyis.

Besinshiden, ol biziń dańqlı ótmishlerimizdi hám ullı keleshegimizdi hám úlli keleshekimizdi organikalıq túrde baylanıstırıwı, bizler ózlerimizdiń ullı babalarımızdıń óshpes miyrasın maqtanısh ete alatuǵın hám sonıń menen birge jerjúzlik mádeniyat hám progresstiń jetiskenliklerine erisiwdiń bizlerge keń múmkinshiligin ashıp beriwi tiyis.

Usı talaplarǵa juwap bergen ideologiya ǵana haqıyqıy ilimiy ideologiya bola aladı. Sebebi ol bir-birimenen óz-arabaylanıstaǵı hám ǵárezsizliktegi dúnyanıń reallıǵın ańlatıpǵana qoymastan ekinshi bir kóz-qarasqa baylanıslı belgili dárejede sıyımlıq, shıdamlılıqta ańlatatuǵın ulıwma adamzatlıqlıqtı milliyliktiń ózgesheliginiń dialektikasınıń baylanısında sáwlelendiredi. Álbette ideologiya máselesin sóz etereken biz, onıń jámiyetlik psixologiya menen óz-ara qatnasında mentalitettiń de ayrıqsha ornı bar. Onıń ústine sonǵı waqıtları «mentalitet» túsinigi tariyxıy, soсiallıq-psixologiyalıq hám filosofiyalıq edebiyatta jiyi-jiyi qollanılıwǵa qaradı. Mentalitetke anıqlama arnawlı enciklopediyalıq basılmalardahám sabaqlıqlarda hám derlik ushıraspaydı. Ushırasqanlarında mentalitet tiykarınan oǵan anaw ya mınaw dárjede qatnaslı, irgeles qubılıslarǵa baylanıslı ǵana sóz bolǵanlıqtan olústirtiń qaralıp, anıqlaması sananıń ustanovkalarınıń jıyındısınıń kóleminde sheklenedi.

«Mentalitet» sózi roman-german tillerinde aqıl-oydıń dúzilisin, oylawdı ańlatadı. Al ilimiy aynalısta jámiyetlik psixologiyaǵa bara-bara ya oǵan jaqın, tuwısqan túsinik sıpatında isletiledi. Bul boyınsha S. E. Krapivenskiydiń jámiyetlik psixologiyanı úsh dárejede qarap, mentalitteti onıń dáslepki eki dárejsi menen, siyasiy hám ruwxıy nadstroykanıń aktiv keri tásiyri menen az belgilenetuǵın, derlik belgilenbeytuǵın, turaqlı bólegi menen sheklewi hám onı jámiyettiń ruwxıy-psixologiyalıq kelbetin ańlatadı, dep túsindiriwi dıqqatqa ılayıq. /Qarańız: S. E. Krapivenskiy. Soсialnaya filosofiya. Volgograd, 1994, 199-200bb/.

Aytayıq, Oraylıq Aziyach xalıqlarınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń kúndelikli bolmısına kollektivlik psixologiyası tán. Ol qaraqalpaq xalqınıń mentalitetiniń eń tiykarıǵı belgileriniń biri sıpatında, onıń jámiyetlik psixologiyanıń eń negizgi, tereń hám az ózgeriske iye táreplerinen esaplanadı. Usı sebepli hám kollektivlik áwladlardı áwladlarǵa ásirler boyı jalǵastırıp, olardıń soсiallıq-ekonomikalıq, ruwxıy ómirin turaqlandırıp kiyatır.

Jámiyetlik sananıń duzilisin analizlew barısında, onı sananıń subekti dárejesinen qaraw zárúrligi hám bar. Aqırı, jámiyette anaw ya mınaw dárejede tarqalǵan ideyalar, teoriyalar, tálimatlar menen birge adamlardıń bar ekenligin hám umıtpawımız kerek. Sonıń ushın da individuallıq hám jámiyetlik sananıń ara-qatnasın anıqlaw zárúrligi payda boladı.

Jámiyetlik sana individuallıqta, individuallıq arqalı ǵana ómir súredi. Aqırı, sana hárqashan jeke adamnıń sanası, onıń pchixikalıq iskerligi. Jeke adam bolatuǵın bolsa, belgili bir soсiallıq topardıń /klass, millet h.t.b. / wákili, jámiyetlik sharayıtlardıń jemisi. Usı sebepli jeke adamnıń sanası onıń tikkeley ishki dúnyası menen sheklenbeydi, jámiyetlik, toparlıq sananıń hám kórinisi boladı. Solay etip, individuallıq sana jámiyetlik bolmıstıń jeke adam tárepinen onıń turmısı hám iskerliginiń konkret sharayıtları tiykarında sáwleleniwi bolıp tabıladı. Biraq jámiyetlik hám individuallıq sananıń birligi olardıń ayırmashılıǵın biykarlamaydı. Bul tiykarınan ulıwmalıq penen jekeliktiń ayırmashılıǵına tireledi. Jámiyetlik sana jámiyetlik bolmıstı tutas sáwlendiretuǵın bolsa, individuallıq sana jámiyetlik bolmıstaǵı belgilewshi, bas momentti tútas qamtıy almaydı.

Invividuallıq sana jeke adamnıń sezimleriniń, oylarınıń, tolǵanıslarınıń, bastan keshiriwleriniń, qıyallarınıń jıyındısı sıpatında waqıtlıq hám keńisliklik qatnaslarda sheklengen. Basqasha aytqanda, jeke adamnıń sanası binay ómirine adamzat toplaǵan ruwxıy qádiriyatlardıń pútkil baylıǵın sıydıra almaydı. Bul sonı kórsetedi, individuallıq sana mazmunı boyınsha jámiyetlik sanadan anaǵúrlım tar. Sonıń menen birge individuallıq sananıń mazmunı bay hám konkretlilirekke iye. Jámiyetlik sana jámiyetlik bolmıstı turmıstıń

- 180 -

individuallıq táreplerinen qashıqlap, oǵan «kóz jumıp» sáwlelelendiredi. Individuallıq sana bolatuǵın sana bolsa, jámiyetlik bolmıspenen birge ayrıqshalıq bolmıstı hám individuallıq bolmıstıhám sawlelendiredi. Shańaraq, mektep, ondirislik h.t.b. kollektivler, doslar, tamırtanıslar, qala, awıl bulardıń hámmesi hár bir jeke adamdı, onıń ishki dúnyasın, sanasın qáliplestiretuǵın tiykarǵı kishi orta bolıp tabıladı.

Sonday aq jámiyetlik hám individuallıq sana bolmıstıń usılı boyınsha da bir-birinen parıq qıladı. Individuallıq sana jeke adamnıń psixikalıq halatı sıpatında ómir súredi hámonıń ólimi menen ómir súriwin toqtadı. Al jámiyetlik sana bolatuǵın bolsa, belgili topardıń, klasstıń psixiklıq halatı sıpatında olardıń sezimlerine, kóńil-kúylerine, dástúrlerine enisip, áwladtan áwladqa jetip otıradı.

Jámiyetlik sananıń mazmunı obektivlesken, predmetlesken, nıshanlasqan halda ham ómir súredi. Buǵan kitaplar, muzıka, kartinalar, skulpturalıq táspirlewler h.t.b. mısal bola aladı. Sóytip jámiyetlik sana óziniń bolmısınıń usılı boyınsha individuallıq sana ushın jekelikten ustin obektiv reallıq hám bola aladı. Jámiyetlik sana menen individuallıq sananıń parqın bunnan basqa da belgiler arqalı, máselen, olardaǵı ilimiy hám kúndelikli ideologiyalıq momentlerdiń kólemine qarata da ajıratıw múmkin.

Degen menen bul ayırmashılıqlar júdá ulǵayǵan dárejede emes. Jámiyetlik sana bilimlendiriw, tárbiya, massalıq qatnasıqlar arqalı indvuallıq sananıń baylıǵına aynalsa, indivuduallıq sana óz gezeginde jámiyetlik sananı bayıtadı. Hátteki jámiyetlik sana óziniń konkret kórinisinde onı ózleriniń iskerliginiń nátiyjeleri menen bayıtqan adamlardıń indivuduallıq ózgeshelikleriniń tańbasına hám iye. Aqırı, sananıń tikkeley jekelikten ústin, persenifikaсiyalanǵanlarınıń hámmesi de jeke adamlar arqalı engizilgen.

Máseleńkiden, olar: Demokrit, Platon, Farabi, Omar Xaiyam, Hawayı, Berdaq. . . Al atı belgisiz mıńlaǵan, onmıńlaǵan, bálkim neshshe júzmıńlaǵan adamlardıń jámiyetlik sananıń mazmunın bayıtqanın biykarlay almaysań. . . Sonıda yadta tutıwı kerek, individler tárepinen dóretiliwdegi oylar, ideyalar, teoriyalardıń jámiyettiń ya jeke soсiallıq topardıń máplerine, talaplarına juwap beretuǵınları ǵana jámiyetlik sanaǵa enise aladı. Basqasha aytqanda sonshelli bay sezim, oylardıń jámiyetlik bolmıstı tereń, haqıyqıy sáwlelendirgenleri ǵana jámiyetlik sananıń quramalı bólegine aynaladı.

Jámiyetlik sananıń dúzilisin onıń formalarınıń dárejesinde qaraǵanımızda onıń belgili ólshemlerin (kriteriylerin) esapqa alamız. Bul eń aldı menen sáwlelendiriw predmetine baylanıslı. Aytayıq, siyasiy sana klasslar, milletler, mámleketler arasındaǵı qatnasıqlardı, hakimiyatqa qatınas sferaların sáwlelendirse, moral adamnıń minez-qulıqı, onıń normalarınıń jámiyetlik turmıstıń barlıq sferalarında tártipke salıwdı sáwlelendiriwi menen baylanıslı.

Durıs, bul ólshem tolıq iske asa bermeydi. Filosofiya menen ilimdi sáwlelendiriw predmeti boyınsha qaraǵanımızda olardı bir-birinen ajıratıw qıyın bolıp qaladı. Sonlıqtan onı jámiyetlik sananıń formaların bir-birinen ajıratıwdıń jalǵız ólshemi sıpatında qaramastan, basqa da ólshemlerdi, máseleńkiden, sáwlelendiriwdiń forması, rawajlanıwdıń ózgeshelikleri, atqaratuǵın soсiallıq funkсiyaları arqalı ajıralıp turatuǵınlıǵın kóriwimiz kerek. Máselen, ilim menen iskusstvonı salıstırıp qaraǵanımızda, birinshisinde haqıyqatlıq túsinik, gipoteza, teoriya h. t. b sáwlelense, ekinshisinde kórkem obrazlar arqalı sáwlelenedi. Degen menen bul

ólshem hám jámiyetlik sananıń formaların ajıratıwda jetkiliksiz. Birinshiden, sáwlelendiriw menen haqıyqatlıqtı ruwxıy meńgeriwdiń bir elementi ǵana. Usı sebepli filosofiya menen ilimdi, morallıq hám huqıqıy sananı ajıratıw qıyınshılıq tuwǵızadı. Al sáwleleniw forması boyınsha bir-birine júdá tastıyıqlanadı. Sonıń ushın jámiyetlik sananıń hár bir formasınıń rawajlanıw ózgesheliklerin esapqa alıw júdá hám zárúr. Máselen, ilimdegi progress biliwdiń basqasha. Iskusstvoda ol estetikalıq ólshem bolıp tabıladı.

Jámiyetlik sananıń formaların soсiallıq funkсiyalarına qaray bólgende, eń aldı menen olardıń arasındaǵı praktikalıq ayırmashılıqlar esapqa alınadı. Máselen, ilim biliw hám praktikalıq funkсiyalardı atqarsa, iskusstvo biliw, tárbiyalıq, demek ideologiyalıq hám