Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 161 -

Ulıwma adamzatlıq mápler bul amerikalıq rossiyalıq, ya nemeсliq máplerdiń absolyutligi emes, ol sonday umtılıwlar, sanalı qoyılǵan maqsetler, olar birlikli adamzatqa alıp baradı. Al

óz gezegindi hár qaysısınıń óziniń pútinligi saqlanǵan poli-foniyalıq orkestrge bara-bar. Bul dialogqa qatnasıwıshınıń hár biriniń unikallıǵın esapqa alıw qálegen soсiallıq toparǵa, qálegen jeke adamǵa tiyisli, Ol hám bolsa, ózin buǵan qarama-qarsı qoymaǵan jaǵday da boladı. Onıń ústine adamzattı, ózińdi, xalqıńdı, konkret adamdı súymey, súye almaysań. Basqa xalıqlardıń ar-namısın abıroyın ayaqqa basatuǵın milletshilik hám rasizm ideyaları ulıwma adamzatlıq ideyası menen sıyıspaydı. Tap sol sıyaqlı qılmısker jámiyet ózin-ózi erkinlikke shıǵara almaydı. Adamzat birliginń tiykarında jatırǵan gumanizm mudamı keshire biliwdi ańlatpaydı. Jamanlıqqa adamgershilikli qatnas adam-gershilik emes dá §§§. Álbette adam hám adamzattıń óz-ara qatnası másele-sindegi tiykarǵı parametrlerdiń taǵı da konkretlesiwi jámiyet penen jeke adamnıń ara qatnasına baylanıslı máselelerdi qaraw menen baylanıslı. Olar tiykarınan individ, individuallıq, jeke adamnıń erkinligi, jeke adam hám demokratiya, tariyxıy rawajlanıwdı jeke adamnıń roli .

Adamzat jámiyeti individuallıqqa iye adamlardan tariyxıy proсesttiń tiri hám aktiv agentlerinen turadı. Adamdı individuallıq qubılıs sıpatında minezlew ushın filosofiyada bir qansha terminler qollanıladı. «Individ» «individuallıq» hám «jeke adam» olardıń eń áhmiyetlerinen esaplanadı. «Individ» túsinigi ádette adamzat rolınıń qálegen bir jeke wákilin ańlatıw ushın qollanıladı. (Eshimbetov individ sıpatında adam). Soсiallıq - filosofiyalıq aspektte bul túsinikte málim soсiallıq pútin-liktiń, aytayıq, tarixıy rawajlanıwdıń belgili bir basqıshındaǵı jámiyettiń ya topardıń wákili sáwlelenedi. Bir individ hár qashan birew ǵana, ekinshisin hesh hám qaytalamaydı. Adamlardıń individler sıpatında ayırmashılıǵı bul tek olar kiretuǵın jámiyetlik toparlardıń ayırmashılıǵı menen ǵana emes, al bul toparlardıń belgileriniń onıń hár qıylı wákillerinde qalayınsha tolıq hám tiplik dárejede sáwleleniwi menen baylanıslı. Usı túsinik arqalı hár bir jeke adamnıń soсiallıq sháriyatlıq sharayatlardan ǵárezliligi anıqlanadı. Basqasha aytqanda, adamdı jeke adam sıpatında qáliplestirgen onıń soсiallıq jaǵdayı, jámiyetlik óndiriske enisiwiniń xarakteri, óz toparınıń materiallıq mápleri h.t.b. konkretlestiredi.

Individ - tariyxıy qubılıs. Soсiallıq qatnaslardıń produktı. Demek adam tuwılıp qáliplesken dáwirden baslap ózi tiyisli bolǵan barlıq soсiallıq toparlardıń soсiallıqekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwınıń dárejesine deyingi aralıqtaǵı hámme faktorlar onıń individuallıq qásiyetlerin belgileydi. Aytayıq, alǵashqı obshinalıq jámiyet tusında hár bir individdiń barlıq itiyajları, erkinligi ruwlıq jámáát penen sheklengen. Bul boyınsha adam tek málim jámiyettiń sharayat hám imkaniyatlarınan shıqqan halda ǵana oy júrgizip, háreket etip qoy-mastan, kóp ǵana uqıplarınıń, daǵdılarınıń jetiliwine de jámiyetlik rawajlanıw barısında eriskenligin ańlaydı.

Individtiń jámiyetlik qatnaslardıń produktı bolıwı ondaǵı individuallıqtı biykarlamaydı. Adamnıń iskerliginiń dáslepki belgilewshi obektiv faktorlarǵa qarata erkinligi hám óz isi ushın juwap-kershiligi jámiyet aldında ózinshe qádir - qımbatqa hám iye bolıwı individuallıq hám jeke adam túsiniklerinde ashıladı.

Adam jámiyetlik qatnaslardıń produktı ǵana emes subekti de. Eger adamnıń jámiyetlik qatnaslardıń produktı ekenligi kóbinshe individ túsinigin anıqlawǵa qaratılsa, al subekti bolıwı «individuallıq» «jeke adam» túsiniklerin ashıwǵa qaratıladı. Sol sebepli «individuallıq» hám «jeke adam» túsinikleri bir-birine jaqın. Durıs, jeke adamdı minezlegende «kúshli», «shaqqan», «biyǵárez adam» deymiz. Individuallıqta kóbinshe adamnıń basqalardan ózinsheligi, jeke adamda onıń ǵárezsizligi, óz betinsheligi, oyındaǵısın óz kúshi menen iske asıratuǵınlıǵı esapqa alınadı. Adam ondaǵı ayrıqsha jeke qaytalanbaytuǵın qásiyetlerdiń bolıwına baylanıslı individuallıq bola aladı.

Solay etip, individuallıq bul málim individke ǵana tiyisli belgilerdiń jıyındısın ańlatatuǵın hám onı basqalardan ajıratatuǵın túsinik. Bul hár bir jeke adamnıń biologiyalıq

- 162 -

hám psixikalıq strukturasındaǵı qaytalanbaytuǵın pútinlik. Ol júdá jámlengen túrde adamnıń ózin-ózi tanıp biliwinde, onıń «meninde» kórinis tabadı. Individuallıq individ penen ortanıń kóp sanlı óz-ara tásiriniń quramalı nátiyjesi, bul óz-ara tásir násillik mexanizmde sáwlelenip, individuallıq ómirde iske asadı. Gáp sonda, individuallıqta insannıń hám ishki hám sırtqı tákirarlanbaytuǵın qásiyetleri jámlengen boladı. Álbette bul qásiyetlerdiń jıyındısı ortasha adam qásiyetlerinen hár qashan artıq boladı. Bunı adamda tariyxtıń mısalında kórsetiw múmkin. Aytayıq Ózbekstanda XIX-XVI ásirlerde jasap, dóretiwshilik penen shuǵıllanǵan oyshıllardıń soсial-gumanitar, tábiyattanıw ilimleri tarawında, din boyınsha, iskusstvodaǵı olardıń jańalıqları tek óz dáwiri ushın ǵana emes hám ayrıqsha Evropa oy pikiriniń rawajlanıwı ushın, olar sóz joq, dárektiń biri boldı. Álbette bul oyshıllardıń individuallıǵın qalay bolsa solay tábiyattıń qubılısı sıpatında túsindiriw menen shekleniw natuwrı bolar edi. Arab islam xaliyfatlıǵı, samaniyler, ǵáznáwiyler, xorezmshaxlar, ásirese temuriyler dáwirinde oraylasqan mámleketshilik, ekonomikalıq, mádeniy rawajlanıwdaǵı baǵdarlanıw hám basqalar oyshıllardıń dúnyaǵa keliwine imkaniyat jarattı. Al olar bolsa, óz gezeginde, individuallıq imkaniyatlardıń qanshelli áhmiyetke iye ekenligin tastıyıqladı. Álbette individuallıq adamnıń hár qıylı uqıpqa iyeligin ǵana emes al olardıń belgili dárejede pútinligin, tutaslıǵın hám ańlatadı. Buǵan mısal sıpatında arnawlı ádebiyatlarda, ádette XIX ásir evropalıq estetikalıq oyında ornı ayrıqsha I.V.Gete F.Shlegel, Novalis hám Shleyermaxerdiń pikirleri aytıladı. Bul oyshıllar kórkem dóretiwshilikti qaray otırıp, adamnıń uqıpların garmoniyalıq kóp túr-liligi konkret individti ekinshisinen ajıratatuǵın birden-bir uqıptıń, talanttıń tolıq ámelge asırılıwı menen erisiletuǵınlıǵın aytqan edi.

Adamnıń ózin-ózi iske asırıw proсessi pútkilley erkin qubılıs. Adamnıń bir nársege uqıbı bul bir sońınan planlı túrde ámelge asıralatuǵın adamnıń roli de emes, wazıypası da emes. Adamnıń ıqlası, erki adamdı geniyge kesent bermewge baǵdarlanıwı tiyis. Sonda uqıptıń ózi kórinedi. Bar kúsh jumsalǵan maqsetli is dóretiwshilik ushın júdá kerek, biraq tek onıń ózi qanaatlandırarlıqtay dóretiwshiniń jarıqqa shıǵara almaydı. Dóretiwshiliktiń azabı tek ilham, qáhár, ashıw momentin tayarlaydı. Al sheber adam ılaydı qalay bolsa solay ileydi, biraq onı oyanǵan uqıp dóretedi. Tap usılayınsha óziniń sazlanǵanlıǵına, tábiyǵıylıǵına, erkinligine iye shıǵarmasa payda boladı.

Adamnıń óziniń individuallıq pútinligi hám basqasha bola almaydı.. Bul pútinlik bolıwı ushın kóp túrlik maqsetke baǵdarlanǵan kúsh jumsaw kerek boladı. Biraq individuallıqtı boldırpaytuǵın olar emes, olardıń ózleri qurıladı, anıǵıraǵı uqıptıń jumıs penen jaratılǵan, topıraqtaǵı uqıptıń dáninen ósip shıǵadı.

Gete hám romantiklerdiń baqlawları, shaması, individuallıqtıq ashıq aydın sıpatlamasın kórsetti. Bul sıpatlama individuallıq túsinigin ashadı. Biraq olar sonı kórsetti, túsinik bul ele pútkil adam aktivligin qamtıy almaydı. Olar individuallıq pisip shıǵatuǵın, garmoniyalasatuǵın bul aktivliktiń basqa strukturasın kórsetti. Gáp jeke adamlıq struktura tuwralı bolıp otır. Jeke adamlıq strukturanıń tiykarǵı minezlemeleri aldın-ala oylaǵanlıq, maqsetke muwapıq baǵdarlanıw globallıq boladı.

Eger individuallıq túsinigi adamnıń iskerligin ózinshelik hám qaytalanbawshılıq, kóp táreplilik hám garmoniyalıq, tábiyiylıq hám erkinlikti ańlatsa jeke adam túsinigi ondaǵı sanalı-jigerli baslamanı ańlatadı.

Individ qanshelli óziniń minez - qulqınıń motivlerin anıǵıraq sanalı túrde bilse, onı birden-bir ómirlik momentke baǵındırıp qatańıraq qadaǵalay alsa, jeke adam atanıw huqıqına iye boladı. Bul degen sóz, eń aldı menen, jeke adam túsiniginde onıń jámiyettegi tutqan ornı hám orınlaytuǵın wazıypaları názerde tutıladı. Biraq gáp bul atqarılatuǵın rol wazıypalardıń kóp túrliliginde emes, al individ tárepinen óziniń rolin speсifikalıq túsiniwde, oǵan ishki qatnasta, onı erkin hám mápdarlıq penen (ya kerisinshe, ilajsız hám formal túrde) orın-lawda.

Aytayıq adam individuallıq sıpatında ónimli is hárekelerinde kórsete alıw uqıbına iye. Al bul proсesstiń bir tárepi máselenkiden, batırlıq ya dóretiwshilik tabıs ekenligi demek postuplıq

- 163 -

(qılıqlıq) tárepi organikalıq predmetlik júzege asıw dárejesinde ǵana boladı. Jeke adam tuwralı aytqanda hár qashan onıń qılıqları názerde tutıladı. Máselen, jeke adamnıń miynette jetiskenlikleri, ashıwları, dóretiwshilik tabısları hár qashan postupoklar sıpatında, demek aldın

- ala niyetlengen erkin minez - qulıq sıpatında túsindireledi.

Jeke adam bul ómirlik waqıyalardıń izbe-izliginiń baslawshısı. M.M.Baxtin qádemniń subekti dep ataydı. Jeke adamnıń qádir-qımbatı oǵan kóbirek sáti túskeni menen emes, al

óziniń juwapkershiligine neni alǵanı menen baylanıslı.

Jeke adam bolıw qıyın hám juwapkershilikli is. Aqırı júdá ápiwayı roldi atqarıwdıń ózi adamǵa qanshelli wazıypanı júkleydiWÁ

Jeke adamnıń bolmısı tınımsız kúsh - ǵayrattı jumsaw menen baylanıslı. Sonıń menen birge jeke adam bolmaw júdá jeńil emes. Nege degende, óz betinshe sheshimnen hám juwapkershilikten bas tartıw adamnıń óziniń jeke adam sıpatında tómenligin moyınlaw menen hár qashan «ǵamqorlıqtaǵı» ómir súriwge, buyrıqpazlıq-byurokratiyalıq qadaǵalawǵa mudamı kelisiw menen bara-bar.

Usı sebepli hám kóp jaǵdayda sanalı-jigerli baslamanıń is hám minez-qulıqtaǵı jetispewshiligi buyrıqpazlıq - administrativ basqarıw-dıń barlıq qáwiplerine iye boldı. Bunday jetispewshilikke iye individ, sóz joq, hayyarlıqqa, ózinshe ármanshıllıqqa, ipoxandriyaǵa ózin uradı.

Qullası, jeke adamnıń qáliplesiwiniń baslaması hár qashan óz is háreketin, oylaw obrazın, óziniń ishki dawısın tıńlap biliwi menen baylanıslı. Bul boyınsha I.Kanttıń «ózin-ózi tártipke salıw», «ózine ózi iyelik etiw» «ózine ózi xojeyinlik qılıw uqıbı», «ózińizge ózińiz xojeyinliq etip bilińiz» frazaları onıń etikalıq sózliginiń tiykarǵı túsiniklerine kiredi. Ásirese onıń «avtonomiya» túsinigi úlken mánige iye. «Avtonomiya» ádette eki túrli mánige iye: birinshiden, ol ekinshi bir nársege baylanıslı ǵárezsizlikti ańlatsa, ekinshden, avtonomiya bul sózbe-sóz óz nızamlılıǵı degendi ańlatıp, ózin-ózi basqarıw bolıp esaplanadı.

Etikalıq tradiсiyalarda, ásirese Kanttıń óziniń miynetlerinde avtonomiya túsinigi maksimanıń erikli túrde prinсipke aynalıwın ańlatadı. Basqasha aytqanda, minez - qulıqtı belgili qádesin (Kant boyınsha «qılıqtıń maksimasın») adam ózine máńgige beredi. Demek adam onı óziniń ózgeristegi tilek, talap, háwesinen, beyimlew múmkin bolǵan ótkinshi sháriyatlardan joqarı qoyadı.. Prinсipler hámme sharayatlarda da háttekki olardı iske asırıw ólim jazasına buyırılsa da orınlana beredi. Sebebi bul prinсipler adamnıń ishki nızamı ol basqa kórsetpege, diktatqa qarsı. Endi qanday qádeni adam óziniń prinсipine aynaldıradı degende olar álbette ǵalabalıq nızamlıllıq norması bolatuǵınlıǵı aytadı. «Postupay tak, chto bı maksima tvoego povedeniya vo vsyakoe vremya mogla bı bıt i normoy vseobshego zakonodatelstva». (Qarańız: I.Kant. Soch.T.)

Bul hámme dáwirler ushın tiyisli ulıwma áhmiyetke iye normalardıń, rodı bolıp tabılatuǵın «ótirik sóyleme» , «zorlama» «urlama» h.t.b ádep-ikramlıqtıń ápiwayı talapları. Bular adamnıń tikkeley óziniń minez - qulqınıń sózsiz imperativine aynalıwı tiyis. Mine usı ádep-ikramlıq bárshe individtiń jeke adam sıpatında ǵárezsizligi tastıyıqlanıwı múmkin, onıń óz ústinen húkim súriw, óziniń ómirin sanalı túrde tanıp bilgen miyraslanǵan izbe-iz háreket dep túsiniw múmkin.

Álbette ulıwma Kant táliymatındaǵı qarama-qarsılıqlı momentlerdiń barlıǵın moyınlaw menen birge hám olarǵa toqtap otırmastan Kanttıń ulıwma adamzatlıq baǵdarda qanshalıq durıs pikirlegenin atap ótiwimiz kerek. Bul prinсipler biziń dáwirimizde, bálkim, onıń jasaǵan dáwirine qaraǵanda hám áhmiyetlirek. Jámiyetti birotala biykarlaw tiykarında ya ulıwma morallıq dárejede onnan ǵárezsiz bola almaysań§§§ Zorlıqlı, bassınıwshılıqqa tiykarlanǵan shekleniwlerden erkin bolıw tek ǵana ádep-ikramlıq shekleniw esabınan ámelge asırıladı. Prinсipke iye adam ǵana ǵárezsiz maqsetke muwapıq is - háreketke uqıplı. “árezsiz maqsetke muwapıq is - háreket tiykarında ǵana haqıyqıy turaqlı ómirlik strategiya bolıwı múmkin. Individuallıq ǵárezlilikke, jeke adamnıń pútinligine, tutas-lıǵına juwapkersizlikten

- 164 -

prinсipsizlikten jat nárse joq. Bunı adamzat tariyxındaǵı kóp ǵana qıyın júdá hám awır jaǵdaylar dáliylleydi. Máselen, ekinshi jer júzlik urıs tusındaǵı fashistlerdiń konсlagerlerindegi «adamǵa esperimentler» tuwralı dereklerde onıń prinсipine bekkemligi, demek ulıwma adamzatlıq talaplarǵa belgili kúndelikli ómirde onshelli kózge taslana bermeytuǵın hám ekstremal situaсiyada júzege keletuǵın haqıyqatlıqtı - qaysarlıqtı kórsetedi. Hátteki, izertlewler sonı kórsetedi, adamnıń shiyrin janınan waz keshiwge bas baylawınıń aldında adamǵa hesh nárseniń hám kózge kórinbeytuǵını ózin minnetli sezbeytuǵını moment boladı eken.

Qullası, adamnıń ómirsheńligi onıń ómirge qushtarlıǵına baylanıslı mudamı jeke adam sıpatında kúsh salıwı menen baylanıslı. Bul kúsh salıw ulıwma adamzatlıq ádep-ikramlıq normalarǵa baǵınıw hám olardıń mánisin anıqlawǵa umtılıw bolıp tabıladı.

Solay etip individ individuallıq hám jeke adam túsiniklerine ayrıqsha , bir-birine ótlesip ketetuǵınday minezleme bergenimiz benen, real tariyxıy proсesste olar óz-ara baylanısqan birlikke iye. Aytayıq, individlerdiń jámiyettegi kóp túrliligi individuallıq hám jeke adamnıń rawajlanıwı ushın imkaniyat aladı. Usı sebepli jeke adam hám individuallıqtıń qáliplesiwi ózara belgilengen qubılıs. Degen menen bul máselelerdiń ele de konkretlesiwi zárúrlik hám erkinliktiń jeke adamnıń iskerligindegi ara - qatnasınıń jaǵdayı menen baylanıslı. Eger adamlar erkinlikke iye bolmasa, onda olardıń óz minez - qulqı, is - háreketi ushın juwapkershiligi tuwralı másele mánisin joǵaltadı. Onıń ústine házirgi dáwirde pútkil adamzattıń dúnyanı ózgertiwge, qayta qurıwǵa kóp ǵana faktorlarǵa baylanısı kúsheygen payıtında júdá zárúrli.

Belgili, filosofiya tariyxında bul másele tiykar hám ómir súriw, jasawdıń qaysısınıń birinshiligin maqullaw menen baylanıslı. Erkinlikti tek emanaсiya, zárúrliktiń onnan tosın awıtqıwlarına iye konkret sáwleleniw dep qaraw essenсialistlik, demek tiykarlıq, al erkinlikti adamzat ómiriniń birinshi reallıǵı dep qarap, zárúrlikti, abstrakt túsinik dep qarawdı ekzistenсialistlik, demek ómir súriwlik, jasaw kóz-qarası sıpatında qaraw boldı.

Haqıyqatına kelsek, adamlardıń hámme oyları, qılıqları is - háreket-leri sebeplilik penen shártlengen. Durıs, bul boyınsha olardıń iskerligi tek sırtqı sháriyatlar menen baǵdarlanıp qalmastan al ishki tilek, niyetler arqalı hám basqarıladı. Sonday-aq adam bir ǵana tásir etiwlerge oysha hár túrli reakсiya jasawı múmkin. Bunday sebepler adam tárepinen teńdey emes aqıbet boldıradı. Sebebi olar hár qıylı adamlardıń ishki dúnyasında ózinshi iyeleydi, túsindirledi, ózlestiriledi.

Adamlar kúndelikli ómirde tariyxıy zárúrliktiń túrli - túrli kórinislerine, máselen, ómir súriwdiń, jasawdıń, soсiallıq ekono-mikalıq, mádeniy h.t.b. sháriyatlarına dus kelip otırdı. Bul obektiv sháriyatlardı adamlar qalay bolsa solay tańlap alıw imkaniyatına iye emes, hátteki usı sháriyatlardan kelip shıqqan halda ǵana óz iskerligin ámelge asıra aladı. Sonıń menen birge zárúrlik nızamlarınıń iske asıwı hár bir konkret jaǵdayda avtomatlasqan xarakterge iye emes. Al úlken qubılıslar masshtabında hám olardıń rawajlanıwınıń úzlikliligi menen úzlik-sizligin ara qatnasıǵında ámelge asadı. Onıń ústine adamlar ózleriniń iskerliginiń maqsetin belgilewge

ádewir-aq erkinlikke iye. Nege degende, hár bir tariyxıy momentte rawajlanıwdıń bir neshe real múmkin-shilikleri boladı. Hátteki aqılǵa sıyımlı alternativa joq bolǵan da hám adamlar ózlerine jaqpaytuǵın qubılıslardı ısırıp qoyıp, ózlerine jaǵatuǵınların ǵana jaqınlatıwdı tezlete aladı. Sonday-aq adamlar ózleriniń aldına qoyǵan maqsetlerine jetiwde qurallardı tańlap alıw boyınsha da anaw ya mınaw dárejede erkinlikke iye. Erkinlik, demek absolyut xarakterge iye

múmkinshiliklerin sanalı túrde bilgen sayın, aldına qoyǵan maqsetlerine jetiw ushın olarda qurallar kóp bolǵan sayın jámiyetlik rawajlanıwdıń qolaylı tendenсiyalarınan paydalanıw imkaniyatlarına iye bolıp, qolaysızlarına qarsı tura alıwǵa imkaniyatına iye bolǵan sayın erkinlik kóbirek degen sóz.

- 165 -

Sonı hám názerde tutıwımız kerek, real ómirde erkinlik zárúrlikti tańlaw erkinliginiń úzliksizlike iye shınjırı túrinde qatnasadı. Ol burın adamlar tárepinen ámelge asırılǵan hám jámiyetti onıń usı házirgi halatına alıp kelgen óz gezeginde zárúrlik hám obektiv sharayatlar sıpatında erkinlikte qatnasadı hám ómirge adamlardıń erkin iskerligi arqalı enisedi. Bul degen sóz, tariyxıy determenizm adamlardıń jámiyetlik iskerligindegi tańlaw erkinligin biykarlamaydı, qaytama bolıwın talap etedi hám onıń nátiyjesi sıpatında óz ishine aladı. Bunnan juwmaq: erkin sanalı iskerlik adamnıń rodlıq belgisi, onı haywanlardan ajıratıp turadı, al erkinliktiń ózi tariyxıy rawajlanıwdıń produktı. Jámiyetlik rawajlanıwdıń quramalı, qıyın, qarsılıqlı jaǵdaylarına qaramastan ol tutaslay alǵanda, tiykarınan jeke adamnıń erkinligin shegarasınıń keńeyiwi hám bul adamzattıń soсiallıq shekleniwinen azat bolıw tendenсiyasına iye.

Bulardıń hámmesi de, eń aldı menen, erkinlik penen zárúrlikti pútkil-ley qarama-qarsı, birin-biri sıydırmaytuǵın sıpatında qarawdıń nadurıslıǵın tastıyıqlaydı. Sonıń menen birge, erkinliktiń, haqıy-qatında da, tanıp bilingen zárúrlik ekenligi dáliyllenedi.. Tańlaw erkin-ligi, ulıwma adamzat erkinliginiń kólemi jámiyetlik progresstiń ólshemi bolıw imkaniyatına iye. Bul degen sóz, jámiyetlik progrestiń tempi adamlar óz iskerligi proсessinde iye bolǵan tikkeley erkinliktiń dárejesinen ǵárezli. Tańlaw erkinliginiń jámiyetlik progrestegi oraylıq orındı iyelewi geybir dáreklerde biologiyalıq tańlawdıń (biologicheskiy otbor) biologiyalıq evolyuсiyadaǵı ornı hám roli menen salıstırıladı. (Qarańız: Osnovı filosofii II-t, M, 1989, 565- b). Shının da, eger máselege sergegirek qatnas jasasaq, bunıń janı bar. Birinshiden, tańlaw erkinligi jámiyettiń jámiyettegi al biologiyalıq tańlaw tiri tábiyattaǵı úzliksiz rawajlanıwdıń tiykarǵı háreketke kelitiwshi faktorı rolin atqarıw imkaniyatına iye. Durıs, tábiyiy tańlawda biologiyalıq individ evolyuсiya nızamınıń qorshaǵan ortaǵa beyimleskeni organizmlerdiń saqlanıp qalı-wı, al soсiallıq tańlawda soсiallıq individ, jeke adam jámiyetlik proсesstiń subekti boladı. Bul degen sóz, ol pútkil adamzat balası dóretken materiallıq hám ruwxıy mádeniyattı qabıllaydı. Tábiyiy tańlaw proсessinde individlerdiń artıqmashlıǵı olardıń tikkeley urpaqlarına násillik dárejede berildi. Al tańlaw erkinliginiń arqasında jeke individlerdiń olardıń iskerliginiń hár qıylı sferalarındaǵı jetisken-likleri -bilimlerdiń toplanıwı oylap tabıwlar, praktikalıq tájiriybe, ádep-ikramlıq hám ruwxıy bahalıqlar olardı biliw imkaniyatına iye hámme adamlar tárepinen qabıl etiliwi múmkin. Bul sharayatlar jámiyetlik progrestiń biologiyalıq evolyuсiya tipi menen salıstırǵanda júdá tezleniwiniń tiykarında jatır

. Jeke adamnıń erkinliginiń ósiw dárejesi menen onıń adamzattıń materiallıq hám ruwxıy mádeniyattıń jetiskenliklerine enisiwiniń jeńillesiwi menen tariyxtıń alǵa qaray rawajlanıwınıń tezleniwi boladı. Sol sebepli keń soсiallıq diapozonda-xalıqlardıń tańlaw erkinliginen baslap jeke adamnıń professionallıq hám basqa da iskerliklerin tańlawına deyingi aralıqta ózlerinń uqıpların ashıwǵa imkaniyat jaratıwı bulardıń hámmesiniń tariyxtı háreketke keltiriwshi kúshi boladı.

Hár bir tańlaw sanalı túrde ámelge asar eken, jeke adam, álbette, bar múmkinshiliklerdiń birewin maqullap qalǵanlarınan waz keshiwi táájip emes. Sonday-aq adam tańlap alǵan múmkinlik onıń bunnan sońǵı tańlap alǵan iskerligin sheklemewi ushın áhmiyetli qádeni basshılıqqa aladı: hár qashan erkin tańlaw boldıra otırıp, endigi tańlawlardıń perspektivası tarılmawı, al kerisinshe keńeyip, adamǵa óziniń professionallıq ádep-ikramlıq hám intelektuallıq potenсialların júzege shıǵarıwǵa imkaniyat beriwi ushın umtılıw kerek. Bulardıń hámmesi de sonı tastıyıqlaydı, hár bir konkret tariyxıy dáwirde adamlar iye bolǵan erkinliktiń dárejesi bir emes, bir neshe faktor hám sebeplerden ǵárezli. Solardıń biri, jámiyettiń demokratiyalıq dárejesi.

Adamzat tariyxınan belgili, adamnıń jeke adam sıpatında qáliplesiwiniń sapalıq ózgeshelikleri onıń ózi jasap atırǵan jámiyettiń soсallıq qatnaslarına iyelik etiwiniń, demek olardı tikkeley óz iskerliginiń obekti etiwiniń dárejesi menen baylanıslı. Bul ázel bastan-aq jámiyettiń qalay uyımlasqanlıǵına, ondaǵı siyasiy hákimiyattıń basqa hákimiyatlar menen óz-

- 166 -

ara qatnasına, huqıqıy sistemalardıń real ómirdegi ámelge asıwı menen h.t.b. tikkeley ushlasadı.

Demokratiya, bul, сivilizaсiyalıq qubılıs sıpatında adamzattıń qádi-riyatlarınan esaplanadı. Degen menen onıń ámelge asıw dárejesi tariyxıy rawajlanıwdıń hámme basqıshlarında birdey bolǵan emes. Hátteki onıń tariyx saxnasınan biraz waqıtqa shıǵıp ketken waqıtları hám boldı. Usılarǵa qaramastan jámiytlik - siyasiy, filosofiyalıq oydıń orayında bárháma insan menen jámiyettiń mápleriniń ushlasıwın boldıratuǵın soсiallıq bolmıstı izlew turdı. Shıǵıs renessansı dáwirin mısalǵa alsaq, Farabi hám basqalar antikalıq dáwirdiń demokratiyaǵa baylanıslı kóz-qarasların rawajlandırıp, bul máselede táwir-aq ilgeri ketken edi. Real ómirde bul ideyalardıń birazı Maverannaxrda xorezmshaxlar dáwirinde jámiyetti shólkemlestiriw hám basqarıwǵa baylanıslı óz dáwiri ushın tiplik momentler boldı. Soń ala A.Temur dáwirinde óz rawajlanıwın taptı. «Temur tuziklerinde» jámiyet hám jeke adamnıń siyasiy-huqıqıy qatnasları sáwlelenedi.

Jańa zaman dáwiriniń baslarında-aq anglichan, franсuz, nemeс hám amerika oyshılları tárepinen insannıń qádir - qımbatın támiyinleytuǵın qural sıpatında demokratiya qaralıp, mámlekettiń huqıqıy belgilengenligi máselesi kún tártibine qoyıldı. Bul táliymatlardı jámiyettiń hár bir aǵzasınıń puqaralıq jaqtan hám intellektuallıq tárepten hám jetilisiw ideyası alǵa súrilgen edi. Adamzat qalay oylasa, solay sóylewleri, óz múlklerinen qálewinshe paydalanıwı hám usı tárizde huqıqları tán alınıwı lazımlıǵı kórsetildi. Huqıq bul mámlekettiń ózi huqıqıy bolmasa yaǵnıy siyasiy hákimiyatta nızamnıń ústinligi tán alınbasa, tolıq bola almaydı.

«Huqıqıy mámleket» túsinigi nemeс klassifikalıq filosofiyasında XIX ásirdiń 30 jıllarında júzege kelgen bolsa, jámiyet hám jeke adam idealı sıpatında onnan biraz ilgeri ilimiy tiykarlana baslaǵan edi. Máselen, Sh.Monteske (Franсiya) nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sudlawshı kórinislerde «hákimiyattıń bolıwın», D.Yum (Angliya) «Ulıwma hám májbúriy nızamlıqlar járdeminde ómirini hám múlkin qorǵaw hám hákimiyattıń sheklenbesligin saplastırıwdı», V.Gumbold (Germaniya) bolsa, jeke adamlardıń háreketlerinde ózin-ózi sheklewi siyaqlı mámleket hám insan individuallıǵınıń tákirarlanbaytuǵın tábiyiy, túrli - túrli payda bolıwına imkaniyatlar jaratılıwı ushın nızam jolı menen ózin-ózi sheklewdi aytqan edi. Dáslepki burjuaziyalıq revolyuсiyalar jeńisleri nátiyjesinde Evropa hám Amerikada ornaǵan siyasiy rejimler bunı sıpatlap bere aladı.

Durıs, huqıqıy mámlekettiń házirge deyin jer júzinde birotala ornaǵan jerin kórsetiw qıyın. Degen menen Batıs Evropa, Arqa Amerika mámleket-leri hám taǵı da bir qatar mámleketlerde huqıqıy mámlekettiń kóp ǵana atributları ornaǵanlıǵı anıq.

XX ásirde insan huqıqlarına hám erkinliklerine irkinish jasaǵan totalitar dúzimler payda boldı. Buǵan sovet dúzimi júdá mısal bola aladı. Ásirese jeke adamnıń mánewiyatınıń rawajlanıwınıń joqarı basqıshın xarakterleytuǵın erkin pikirlew, sınǵa alıw h.t.b. hár qashan mámlekettiń arnawlı organlarınıń qadaǵalawında boldı. Nátiyjede adamlarda oyındaǵısın aytıwǵa tartınıw, birew-birewden qáwipsiniw, hátteki qorqıw sezimleri kúsheyip ketti. Eń jamanı, adamlar áhmiyetli degen máselelerdi ortaǵa qoyıp, jámáát dárejesinde jan kúydirip talqıǵa salıwdan ózlerin mudamı shetke uslawǵa májbúr boldı hám máplerin qupıya ámelge asırıwǵa umtılatuǵın edi. Bular hám usı taqıletles unamsız jaǵdaylardıń adamlardıń individuallıq hám jámiyetlik bolmısına enisiwi aqıbetinde olarda rásmiy hám rásmiy emes buxgalteriyanı payda etti. Zárúrlikke qaray «sadıqlıq», al basqa waqıtları óz bildiginshe háreket etiw olardıń oylaw obrazın biylep aldı. Ashıq-aydın hám erkin pikirlewge hám iskerlikke, uqıpqa iye emes, al ortasha dárejedegi jeke adamǵa ǵana záriw sovet dúzimi tusında basqasha bolıwı da múmkin emes edi.

Búginliginde ǵárezsiz elimizde demokratiyanı onıń birinshi gezekte, shıǵıslıq tradiсiyaların keń rawajlandırıw, nızam ústinligin támiyinlew mámleket hám jámiyet aldındaǵı bas wazıypalardıń biri bolıp turıptı.

- 167 -

Huqıqıy mámleket ideyasında, aytıwımız kerek, ádep-ikramlıqtıń ornı hám roli júdá hám artıqmashlıqqa iye. Axırı jamanlıqtıń qáwipiniń aldın alıw ǵana emes jaqsılıqtı, tańlawdaǵı erkinlik hám onı qorǵaw jazılmaǵan nızamnıń ádep-ikramlıqtıń normal háreket etiwin talap

gezekte xalıqtıń óziniń hákimiyattıq dáregi ekenligi óz sáwleleniwin tabadı. Sonda mámlekettiń xalıq ushın xızmet etiw mánisi ashıladı.

Hárqanday demokratiyalıq mámlekette jeke adam óziniń iskerligi arqasında arnawlı siyasiy institutlar járdeminde jámiyetke tásir kórsetiw imkaniyatına iye. Bul, ásirese, parlamentlik demokratiya arqalı iske asırılǵanı júdá aqılǵa muwapıq keledi. Qánigelerdiń kórsetiwinshe, parlament demokratiyasınıń júzden artıq modeli bar-mısh. Degen menen olardıń hámmesi de, aqıbetinde, tiykarǵı úsh qádege baǵınadı eken. Birinshisi: jeke adamnıń mámleket hám jámiyet islerin basqarıwındaǵı tikkeley qatnası (mitingler, saylawlar, referendum h.t.b) Durıs, bul proсesstiń ózine tán mashqalaları bar. Aytayıq kópshiliktiń pikiri hár qashan belgili bir sheshimge keliwde tiykar boladı. Bunı biykarlay almaysań. Biraq hár bir adamnıń ózine ǵana tán kóz-qarsınıń bolıwı onıń huqıqı ekenligin názerde tutar ekenbiz, hárqashan demokratiya menen oxlakratiyanıń parqına barıwımız, onıń kósheden tańılǵan biymáni demokratiyasımaqqa, qızıl kegirdek demagogiyaǵa ótiwine jol qoymaslıq kerek. Ekinshisi: hár bir adamnıń mámleket hám jámiyet islerin óz huqıqınıń belgili bólegin ózi

bekkemlenip qoyılǵan, hesh kim tárepinen ózlestiriwi múmkin bolmaǵan tiykarǵı huqıqları. Álbette bulardıń normal túrde ámelge asıwı kámil insan ideyasınıń ámelge asıwı menen tıǵız baylanıslı.

Ózbekstan óz ǵárezsizligine eriskennen soń jámiyet turmısın salamatlandırıw hám rawajlandırıw, insan faktorına úlken itabar beriw mámleketimiz aldında turǵan eń tiykarǵı wazıypalardıń biri sıpatında kún tártibine qoyıldı. Eger milliy ózlikti ańlaw jámiyetimiz turmısında kórinis tapqan mánewiy ózgerislerdiń tiykarı bolsa, milliy ózlikti ańlawdıń ózi jeke adamnıń, xalıqtıń mánewiy kamolatı menen tıǵız baylanıslı. Milliy ózligin, óz máplerin, óz mámleketi rawajlanıwınıń keleshegin tereń ańlaǵan insan hám xalıq ǵana keń rawajlanıw imkaniyatlarına iye bolıwı hár qashan tariyxtan belgili.

Hár bir jeke adam basqalardı qaytalamaytuǵın unikallıǵı menen tariyxta anaw ya mınaw dárejede óz ornına, roline iye. Usı sebepli tariyxtıń ózi de jeke adamlardıń birligi hám óz-ara tásiyri, iskerliginiń nátiyjesi bolıp tabıladı. Bul jámiyetlik rawajlanıwdıń tábiyiy tariyxıy proсess ekenligi menen baylanıslı. Bul degen sóz, bir jaǵınan misli tábiyat siyaqlı tábiyiy demek nızamlı, zárúrli hám obektiv proсess. Sonıń menen bir waqıttıń ishinde tariyxıylıqqa iye: adamlardıń ózleriniń iskerliginiń nátiyjesi. Qullası, adamlar bir waqıttıń ishinde tariyx dep atalatuǵın jer júzlik tariyxıy dramanıń hám dóretiwshileri hám atqarıwshıları boladı.

Durıs tariyxıy proсesste jeke adamlardıń ornı hám roli haqqında gáp keter eken, ádette ullı adamlardıń iskerligi názerde tutıladı.

Hár bir dáwir adamlardı óziniń ózgeshiliklerine sáykes qáliplestiredi. Ullı adamlar dáwirdiń ózgesheliklerin ashıq hám aydın sáwlelendiredi, dáwirdiń talapların basqalardan tereńirek ańlaydı. Sóytip jámiyettiń rawajlanıwına tiyisli waqtı jetip turǵan soсiallıq wazıypalardı tezirek sheshiwge múmkinshilikler tuwǵızadı. Sóytip olar tariyxtıń barısına tásir ete aladı. Ásirese ullı adamlardıń siyasiy oblasttaǵı roli júdá artıqmashlıqqa iye. Olardıń, máselen, eldi basqarıwdaǵı sharayatlardı tez ańlawı proсesslerdiń tiykarına tereń enise biliwi, dóretiwshilik iniсiativa hám jeke energiyası shólkemlestiriw uqıplar konkret rawajlanıwǵa úlken tásir etiwi belgili dárejedede xalıq massasınıń iskerligindegi tabıslı támiyinlewi múmkin. Durıs, toparlardıń partiyalardıń, mámlekettiń hám armiyalardıń basında mudamı

- 168 -

haqıyqıy ullı adamlar tura bermeydi. Tariyxtan belgili, ne bir tiri jan karollar, geshshe, pámsiz ásker basılar, ebindey aq siyasiy liderler tosın sharayatlardıń arqasında waqtı - waqtı siyasiy ómirdiń betine qalqıp shıǵıp turǵan. Olardı ádette waqıyalardıń aǵısı aq qamshıǵa tutqan hám ısırıp taslaǵan. Haqıyqıy ullı adamlar waqıyalardıń barısında óziniń jeke adam sıpatında óz xarakteriniń tańbasına iye. Jeke adamnıń ullılıǵı keń xalıq masasınıń pikir - oyın arzıw - ármanın, maqset, wazıypaların tariyxıy proсesstiń obektiv logikasınıń talaplarına mas kelgen halda hal qılıwshı islerdi atqara alıwı kórinis tabadı. Eger xalqımızdıń tariyxına bir názer taslasaq, kóp ǵana ullı adamlardıń bul missiyanı jan kúydirip atqarıwǵa at salısqanın bilemiz. Olar: persiya shaxı Kirdiń basqınshılıǵına qarsı gúresti basqarıp, eliniń erkinligin saqlap qalǵan massagetler patshası Tumarisxanım, manǵollardı quwıp milliy mámleketshilikti tiklep

ǵana qoymay, oraylasqan úlken mámleketti dúzgen Amir Temur, sonday-aq Temuriyler Mırza Ulıǵbek, Shoxrux, Xusayn Bayqara h.t.b .

Ullı adamlardıń tariyxtaǵı roli ruwhıy mádeniyatı, máselen ilimdi, iskusstvonı ádebiyattı dóretiwde hám ashıq - aydın kórindi. Bul tarawlardıń rawajlanıwı jámiyettiń ekonomikalıq hám siyasiy rawajlanıwı menen tıǵız baylanıslı hám jámiyetlik ómirdiń bul sferalardıń qálegenin ekinshilerden ajırata almaysań. Onıń ústine ruwxıy mádeniyat sferası tuwralı gáp keter eken, bunda ullı adamlardıń dóretiwshiliginiń tásiri júdá kúshli. Izertlewshiniń yamasa xudojniktiń úlken talantı siyrek uqıp. Ullı alımlar, xudojnikler, oylap tabıwshılar massanıń tájiriybesine súyene otırıp, málim tarawda ózine deyingi islegenlerdi ulıwmalastıra otırıp, ilimde, texnikada, iskusstvoda jańa jollardı ashadı. Olardıń dóretiwshiligi málim dáwirdiń adamzat mádeniyatınıń keleshektegi rawajlanıwı ushın múmkinliklerin hár tárepleme paydalanıwınıń hám jámlegen kórinisi boladı. Birinshi ashıwshılardıń úlesine tiygenler awır, uqıptan basqa bul jerde oǵada zor jumısqa jaramlılıq, jigerlilik, qaysarlıq óziniń haqlıǵında artıqmash isenim hám basqa da ruwxtıń hám talanttıń ullıǵı bar sapalar, qásiyetler talap etildi. Farabiy, Beruniy, Ibn Sino, Nawayı, Berdaq...... bul atlardı dawam ettire beriw múmkin.

Olardıń dóretiwshiligi óz xalqınıń talap, mápleri menen pite qaynasqan. Sonlıqtan bul ullı adamlar olardı tárbiyalaǵan hám adam qılǵan xalıqtıń maqtanıshı hám dańqı. Durıs, olardıń dóretiwshiligi hámme xalıqlardıń hám múlkine aynalǵan.

Álbette tariyx betleri birdey emes. Aqtańlaq izler hám bar. Patsha Rossiyası tárepinen Túrkstandı basıp alıw soсiallıq turǵınlıqtı biraz kúsheytti. Usılarǵa qaramastan waqtı kelgende xalıq táǵdirin tereńirek oylawǵa májbúr bolǵan ziyalılar hám kórindi. Máselen jádidlerdiń maydanǵa keliwi, ásirese Mahmudxoja Behbudiy, Munavvar Qari, Abdulla Avloniy, Avdurauf Fitrat, Sholpan hám basqalardıń millet máplerin qorǵap shıǵıwı usı waqıtqa tuwrı keledi. Olardıń kóz-qaraslarında artta qalǵan soсiallıq qatnaslardı hám kolonialıqtı tamamlaw, milliy mámleketlik, ǵárezsizlikke erisiw maqseti óz sáwleleniwin tapqan edi.

Jeke adam múmkinshilikleriniń kúshi Ózbekstanda mámleket ǵárezsizligin qolǵa kirgiziwde hám bekkemlewde kórinis taptı. Prezident I.A.Karimovtıń aqıl-zakovatı, erk ıqrarı sebepli bul proсess belgili dárejede qıyınshılıqlarsız soсiallıq rawajlanıwdıń aqılǵa sıyımlı tuwrı jolına túsip barmaqta.

Tayanısh sózler: adam, antropogengez, antroposoсiogenez biologiyalıq hám soсiallıq, ómir hám ólim, jeke adam, individuallıq, demokratiya erkinlik.

- 169 -

Tariyxtı maqsetke muwapıq sanalı háreket etiwshi adamlar dóretedi. Bul proсess jámiyetlik turmıstıń materiallıq sferası menen qosa oǵan tıǵız baylanıslı ruwhıy sferasınıń hámbar ekenligin bildiredi.

Ruwxıy turmıs, ádette ruwxıy qanaatlandırılıwı menen, sananıń óndiriliwi menen, demek, ruwxıy óndiris penen hám qarım-qatnastıń /obshenie/ mádeniyatı menen baylanıslı. Sonıń ushın da bir para alımlar «ruwxıy turmıs» túsiniginiń ishine ruwxıy mádeniyattı da kirgizedi. Álbette, ruwxıy turmıs ruwxıy mádeniyat penen birge adamlardıń jámiyetlik psixologiyasınıń kóp túrli kórinislerin, materiallıq óndiristiń ruwxıy potenсiyaların, intelektuallıq momentlerin óz ishine aladı.

Bul jaǵınan ruwxıy turmıs adamlardıń ómir súriwiniń, jasawınıń forması, usılı, olardıń materiallıq penen birliktegi real borlmısı. Qullası, adamzattıń pútkil ómiri tiykarınan usı eki sferada ámelge asırıladı. Ayırmashılıq sonda, eger materallıq turmıs ruwxıylıqtı materiallıqtı sáwlelendiriwdiń quralı sıpatında óz ishine kirgizse, ruwxıy turmıs materaillıqtıń járdemsiz ámelge aısırılmaydı.

Bul sonı kórsetedi, ruwxıy turmıstıń jámiyettiń basqa sferaları menen ázeliy baylanıslı olardıń hámmesiniń de tiykarǵı ózegi-iskerlikke tiykarlanǵan. Durıs, bundaǵı dáslepki buwın ruwhıy talaplar adamlar hám jámiyettiń ruwhıy talapların dóretiw hám meńgeriwindegi záriwlikleri. Aytayıq, ádep-ikramlıq, morallıq normalarsız hám olardı mudamı jetildirip barmay kúndelikli ómirdiń normal háreket etiwi qıyın. Adamlardıń gózallıq boyınsha talapların qanatlandırıp barıfwda usı taqıletli. Bul adamzattı qorshap turǵan dúnyanı tiykarınan tanıp biliw záriwligine de tiyisli. Ádette usı talap, záriwliklerdi qanaatlandırıw ushın ruwxıy iskerlik ámelgeasırılıp, ruwxıy óndiris salası qáliplesedi. Soсiallıq-filosofiyalıq planda ruwxıy óndiris ádette adamlardıń jámiyetlikqatnasıqlarnııń ideyalar, kóz-qaraslar, teoriyalar, obrazlarh.t.b. formalardaǵı óndiriliwi sıpatında túsindiriledi. (Qarańız: Kratkiy slovar po soсiologii. M. 1989. s. 68).

Ruwxıy óndiris tariyxıy xarakterge iye. Materaillıq óndiristiń rawajlanbaǵan ápiwayı basqıshlarında ruwxıy talaplar materiallıq talaplardan ajıralmaǵan, olarǵa enisip ketken. Tek soń ala materiallıq iyliklerdi óndiriw proсessi qosımsha produkttı mudamı hám turaqlı túrde óndiriw múmkinshiligine iye bolıp hám bul ruwxıy talaplardıń parametrlerin biraz kúsheytip, hátteki olardı universallandırıp, qıyınlastırıw barısında ruwxıy óndiris ózinshe salaǵa aynaldı. Degenmenen ruwhxy óndiristiń qáliplesiw, rawajlanıw proсessin tikkeley materiallıq, óndiristiń dárejesinen keltirip shıǵarıw birtáreplemelik bolar edi.

Ruwxıy óndiristiń hámme buwınları da óndiriw, bólistiriw, almastırıw, tutınıw belgili dárejede húkim súrip turǵansiyasiy dúzimniń tábiyatınan, puqaralıq jámiyetke qatnasınan, ruwxıy turmıstıń, demek jámiyetlik sananıń ulıwma jaǵdayınan, talaplardıń subektleriniń mádeniyatınıń, dárejesinen h.t.b. ǵárezli.

Bul materiallıq hám ruwxıy fatorlardıń tutas birligi adamlardıń jumıs hám jumıstan bos waqtınıń ara-qatnasın, ásirese bos waqıtdaǵı ruwxıy bahalıqlardıń óndiriliw, tutınıwnıń real múmkinshiliklerin belgileydi.

Ruwxıy óndiris kóp funkсionallıqqa iye hamkóp salalı. Arnawlı edebiyalarda onıń birden-bir fukсiyasına-ruwxıy iskerlikke kóbirek kewil bólinedi. Shınında da, ruwxıy iskerliktiń jámiyettiń barlıq sferaların, táreplerin jetildiriwge baǵdarlanǵan roli ayrıqsha. Sebebi bul proсess fundamentallıq hám qollanba xarakterge iye ideyalardı óndiriwdi óz ishine aladı. Degen menen bul ideyalardıń tutınıwshıǵa jetkiziliwi de bar. Alınǵan ideyalar boyınsha ilimler bir júyege túsip, taratılıwı tiyis. Ruwxıy óndiristiń bul funkсiyasın ulıwma bilim beretuǵın mektepler, joqarǵı oqıw orınları, mádeniy-aǵartıw mákemeleri, massalıq xabar quralları h.t.b. ámelge asıradı. Bul proсess jámiyetlik pikirdiń óndiriliwi hám ornıǵıwı menen tıǵız baylanıslı. Onıń ústine ruwhıy óndiristi bul funkсiyasında-jámiyetlik pikirdiń óndiriliwinde ideologiyalıq momentbiraz ashıq-aydınlıqqa iye. Bilimlerdiń tartılıw proсessiniń ózi aq belgili dárejede ideologiyalıq júklemege iye. Bilimlerdi taratıwshı hárbir

- 170 -

insan óziniń kásibin ózgesheliklerine qaramastan belgili bir siyasiy uyımnıń tutqan jolın, filosofiyalıq, diniy sistemanı xosh kóriwi tábiyi. Durıs, jámiyetlik pikirdi qáliplestiriwge qaratılǵan arnawlı proсesslerde ideologiya jetekshilik rolge iye bolmawı múmkin emes. Degen menen bul proсess jámiyetlik dúzimniń xarakteri menen baylanıslı. Burınǵı SSSR tusındaǵı hákimshilik - buyrıqpazlıq sistemaǵa xızmet etken ideologiya jámiyetlik pikirdi klasslıq máptiń kósherinde qáliplestiriwge kúsh saldı hám nátiyjede oy-pikirdiń kóp túrliligine jol qoyılmadı. Búginliginde milliy biyǵárezlik jolına túsken burınǵı Awqam quramındaǵı xalıqlardıń óz betinshe rawajlanıw bolmısı jámiyetlik pikirdi qáliplestiriwdiń burınǵı qálibinen waz keship otır. Biziń elimizdiń milliy ideologiyası ulıwma insanıylıq qadriyatlarǵa tiykarlana otırıp, jámiyetlik pikirdiń obektine ámelge asırmaqta. Hátiyjede kóptúrli kózqaraslar, bahalaw pikirleri kúndelikli ómirde ashıq-aydın kórinis tawıp, juwmaǵında alǵa qoyılǵan ulıwma xalıqlıq maqset, wazıypalardı iske asırıw boyınsha ulıwma poziсiya jámiyetlik pikirdiń ózegine aynalmaqta.

Bul proсesslerdiń hámmesi de ruwxıy tutınıw menen tıǵız baylanıslı. Axırı, jámiyettiń ruwxıy sferasınıń normal dárejede háreket etiwi ruwxıy talap, záriwliklerge ruwxıy iskerliktiń ǵana emes, ruhxıy tutıınıwdıń hám belgili dárejede sáykes keliwimenen baylanıslı.

Ruwxıy talaplar, záriwlikler qanshelli tolıq qanaatlandırılıwıǵa qaratılsa, ruwxıy turmıs hám hárterepleme rawajlanıw múmkinshiligine iye boladı.

Ruwxıy iygilikler tutınıwdıń predmetine aynalıw barısında birden joq bolıp ketpeydi, al adamnıń ruwxıy dúnyasın bayıtadı. Ideyalar, kózqaraslar, kórkem obrazlar hám basqa daruwxıy dóretpeler onıń dóretiwshilik kósh-ǵayratın hám uqıbın molaytadı. Onıń ústine ruwxıy tutınıwdıń ámelge asırılıwınıń ózi de belgili dárejede ruwxıy óndiris proсessi. Máseleń kiden, oqıwshı, tıńlawshı, tamashagóy ruwxıy iygiliklerdi ózleriniń turmıs tájriybesi kózqarasınan oy eleginen ótkizip hámolardıń mánisine jetip ǵana uǵınadı. Sonıń ushın hám ruwxıyiygiliklerdi ózlestiriw aqıl-oydıń, sezimniń, adamnıń ishki dúnyasınıń aktiv halatı sıpatında dóretiwshilik xaraktergeiye. Durıs, bul proсess adamnıń ulıwma bilim hám mádeniyatınıń dárejesinen, sonday aq qaysı soсiallıq toparǵa qatnaslıǵı, hátteki onı qáliplestiretuǵın kishi ortadan ǵárezli. Atalǵan kórsetkishlerdiń sapalıq tárepi qanshelli joqarı dárejede bolǵan sayın adamnıń ózin qorshaǵan dúnyanı tanıp biliwge qushtarlıǵı da, talabı da joqayarı boladı. Bulardıń hámmesinde belgili dárejede basqa da faktorlardıń, máselen, ruwxıy iskerliktiń tiykarǵı subektiniń, sonday-aq ruwxıyiygiliklerdi massaǵa jetkiziwlerdiń hátteki tutınıwshılardıń kóńil-kúyi h.t.b. ornın hám rolin biykarlawǵa bolaydı.

Ruwxıy óndiris, ruwxıy iygiliklerdiń taratılıwı hám tutınılıwı ruwxıy qatnaslardı boldıradı. Ruwxıy qatnaslar adamlardıń turmıs obrazınıń zárúrli tárepi hám ilimiy, kórkem ónerlik, tárbiyalıq, bilim beriw sıyaqlı ruwxıy ruwxıysfera iskerlikleriniń basqa da túrlerimenen tıǵız baylanıslı. Ruwxıy qarım-qatnas /obshenie/ adamlardıń ideyalar, kózqaraslar hám sezimleriniń almasıw forması bolıp tabıladı. Ruwxıy iskerliktiń produktları menen almasıw ruwxıyqarım-qatnastıń tiykarǵı mazmunın quraydı. Qullası, ruwxıy ondiris jámiyetlik óndiristiń bir salası bol otırıp, adamlardıń qatnasların hám óndiredi. Al bul qatnaslardıń ózgesheliklerin tereńirek túsiniw ruwxıy óndiristiń tutas produktı bolıp tabılatuǵın jámiyetlik sananı hám onıń dúzilisin analizlewti talap etedi.

Soсiallıq filosofiyada jámiyetlik sananıń ózgeshelikleri, tiykarǵı belgileri jámiyetlik bolmıs penen óz-ara qatnastaqaraw arqalı ǵana anıqlanadı.

Durıs, jámiyetlik bolmıs tuwralı pikirler hám birqıylı emes. Ol birde óndiris usılımenen teńlestirilse, ekinshi bir kóz-qaraslarda keńirek, pútkil materiallıq qatnaslardıń jıyındısı, úshinshilerinde jámiyetlik bolmısqa ekonomikalıq, materiallıq qatnaslar menen qosa milliy, mámleketlik, semyalıq, klasslıq, partiyalıq h.t.b. qatnaslar kirgiziledi.

Bul pikirlerdiń hámmesinde de jámiyetlik bolmıstı real biliwge baǵdarlanǵan raсionallıq dáne bar, báride bahalı. Sóytse de jámiyetlik óndiris usılı hám jámiyetlik bolmıs harqıylı kategorialıq qatarǵa ye.