Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 151 -

sıpatında túsindiriliwine házirshe dáliller jetkiiliksiz. Bul boyınsha barlıq pikirlewler gipotezalıq xarakterge iye.

Endi antroposoсiogenz proсessinde miynettiń belgilewshilik roline qaytıp keletuǵın bolsaq, onı qalay bolsa solay bir tárepleme ǵárezlilik sebeplilikte mexanikalıq túsindiriw shınlıqqa tuwrı kelmeydi. Nege degende,miynet birden-bir antropogenetikalıq faktor bolıwı menen birge onıń ózi hám geneziske iye.Sebebi tutas, tolıq predmetlik-praktikalıq iskerlikke aylana otırıp, soсiallastırıwdıń (latınsha sózinen alınǵan bolıp adamnıń jámiyettiń tolıq huqıqlı aǵzası sıpatında múmkinshilik beretuǵın belgiler, normalar, bahalıqlardıń belgili

haywannan ayırmashılıǵınıń bir belgisi onıń miynet quralın jasaw uqıbına iye bolıwı. Onıń ústine ásires qurallardıń járdeminde tayarlaw adamnıń óndiriwshilik iskerliginiń mudamı ózegi, tabıslardıń úzliksiz toplanıw sferası.

Ilimiy maǵlıwmatlarǵa súyensek, ápiwayı qurallar jasaw sóylew hám oylaw payda bolmastan 1-1,5 million jıl burın baslanǵan. Biraq bul proсess uzaq waqıt adamzat birligine uqsamaǵan gominidler úyiriniń ishinde rawajlandı hám soсiodóretiwshilik funkсiyaǵa tolıq iye bola almadı. Durısıraǵı bunday óndiris jámiyetke qatań talap qoydı. Onıń mánis : soсiumnıń óz funkсiyaların ámelge asırıwı tildiń járdemisiz, ápiwayı ádep-ikramlıq normalarsız, túsinikler dárejesinde oylawsız múmkin emes. Aytayıq, endi - endi payda bolıp kiyatırǵan miynettiń ámelge asıwı ushın ishki úyirlik dárejede tınıshlıqqa, biymálel qarım qatnasqa zárúr edi. Bul ushın qarım - qatnastıń usılı ózgeriliwi, demek eń aldı menen, úyirlik haldan jámiyetke ótiliwi tiyis edi. Shınında da kem-kem instinktlik dárejede miynet qurallarınıń tayarlanıwınıń ózi aq «haywanlıq formadaǵı» qarım-qatnas penen jónli sıyıspay, ol endi biologiyalıqtan táwir-aq ústinlike iye birlespeniń óndirislik xojalıq birge islesiwiniń wazıypalarına juwap bermese bolmaytuǵın bolıp qaldı. Bul boyınsha soсiallastırıwdıń taǵı bir faktorı-tildiń ornı hám roli ayrıqsha . Keń mániste til-mádeniyattıń pútkil sisteması, onıń járdeminde adamlar arasında baylanıslar ornaydı. Demek ázel bastan-aq til adamlardıń praktikalıq iskerligine enisken. Til, tar mániste, bul sóylew dep atalatuǵın informaсiyalıq-

aydın predmetlik - praktikalıq xarakterge iye bolsa, ekinshi jaǵınan onıń ózi adamlardıń predmetlik praktikalıq iskerliginiń tabıslı rawajlanıwın boldıradı. Ilimiy dáreklerge súyensek, tildiń soсiallastırıwdı ámelge asırıwınıń baslaması dım ǵana ápiwayı sóylew aktlarınanatawdan hám kórinedi. Ataw rituaallıq, kiyeli , muqaddes xarakterge iye háreket sıpatında boldı. Bul akttıń qatnasıwshıları atalǵan zattı birdey túsiniwge birlesti. Bul bir. Ekinshiden, ataw aktıniń arqasında ǵana sırtqı reallıq birinshi ret praktikalıq jaqtan jaramlı hám jaramsız, zárúrli hám zárúrsiz, paydalı hám paydasız h.t.b zatlardıń túrlerine bólindi hám aqıbetinde bul shaqalanǵan materiallıq mádeniyattıń payda bolıwı ushın alǵıshárt boldı. Bul hám usı taqıletles faktlar sonı kórsetedi, predmetlik-praktikalıq iskerlik, demek materiallıq óndiris shın mánisinde til menen birge payda bolǵan. Álbette tildiń soсiallastırıwshılıq múmkinshilikleri hám sheklengen. Nege degende, úyirlik ómir súriwdiń ishindegi tınıshlıq , mámileshilik ayrıqsha praktika - adamlardıń ózlerin ózleri óndiriwi arqalı, demek urpaqtıń dóreliwiniń kollektiv túrde tártipke túsiwine hám záriw edi. Bul antroposoсiogenezdiń qáliplesiw barısındaǵı adamǵa predmetlik-praktikalıq iskerliktiń subekti sıpatında túpkilikli tásir etken proсesslerden esaplanadı. Gáp haywanlıq úyirdiń óndiriliwi menen adamzat birliginiń ápiwayı formasınıń-alǵashqı obshina arasındaǵı ayırmashılıq tuwralı bolıp otır. Úyirlik tusında endogamiya (grekshe endo-ishki, gamos-nekelik baylanıs) basım bodı. Bul degen sóz, nekelik jup ekinshi úyirden tańlanbaydı hám juwmaǵında násillik jaqın ruwlıq qatnaslar tiykarında boladı.

- 152 -

Obshinalıq jasaw tusında, hátte onıń eń ápiwayı basqıshında hám agamiya (jaqın tuwısqanlıq jınısıy qatnaslardı biykarlaw) prinсipine hám ekzogamiyaǵa (grekshe exo-sırtqı, gamos-nekelik baylanıs) tiykarlanǵan. Obshina óziniń aǵzalarına nekelik juplaslardı qatań túrde basqa, dáslep belgili obshinalardan ǵana tabıwdı buyıradı. Bulardıń sebebi usı búgingi deyin júdá anıq emes. Bar shamalawlarǵa súyensek, bunıń sebebin ádette antropogenezdiń dáslepki stadiyasındaǵı mutaсiya (latınsha mutatio-ózgeris) proсesi menen inсestke (qannıń aralasıwına) jiyirkenishli ádep-ikramlıq qatnastı tiykarlaw bar. Bunıń tiykarın biziń haywan sipetles ata-babalarımız eń dáslepki jaylasqan jerlerindegi radiaсiyalıq tásirdiń kúsheyiwi menen baylanıstırıw arnawlı ádebiyatlarda táwir aq orın alǵan. Hátteki radioaktivlik nurlanıw proсessin antroposoсionegezdiń qáliplesiw proсesindegi nızamlılıqtı tolıqtırıwshı tosın faktorlardıń qatarına jatqızıw hám bar. (Qarańız: S.E.Krapivenskiy Soсialnaya filosofiya Volgograd 1994 s 38).

Al - inсestke ádep-ikramlıq jiyirkenishtiń payda bolıwın amerikalı tariyxshı

M.Morgannıń (1818-1881) miynetleriniń payda bolıwı menen antropologiyada «sanalı túsinilgen» atamasına iye intellektualistlik konсepсiyaǵa baǵındırıp túsindiriw sán boldı. Bul konсepсiyanıń tárepdarları miydiń úlkeyiwi hám qural menen atqarılatuǵın iskerlikke iye bolıw menen adamnıń haywanlıq dárejesindegi ata-babalarınıń aqılı ene baslaydı. Bárha hám ólshestirip kórip, qannıń aralasıwınıń aqıbetiniń zıyanlı ekenligin túsinedi hám jaqın tuwısqanlıq jınısıy qatnaslardı biykarladı. Bul kóz-qaras XX ásirde sınǵa alındı.

Sonday-aq úyirlik ómir súriw shegarasında tınıshlıqtı, mámile qarım-qatnastı saqlawǵa umtılıwdı ańlatatuǵın raсionallıq túsindiriwler menen birge irraсionallıq túsindiriwler hám bar. Sońǵısı boyınsha ási-rese, totemlik kultlar tiykar etip alınadı.

Totemizm indeeсlerdiń tilinen alınǵan bolıp «óz qáwimi» degendi ańlatadı. Ol ádette haywan, ásimlik, tábiyattıń málim predmeti, qubılı-sınıń ruwlıq topardıń diniy, tabınıw, húrmet ótiw obektin simvollaydı hám «óz qáwimi» (onıń ishinde jınısıy baylanıs qadaǵan etilgen) belgili bir tótemge bas iygen topar sıpatında tán alınadı. Kóbinshe belgili bir haywan pir tutıladı. Máseleńkiden, krokodil, tasbaqa. Totem ruwdıń miflik ata-babası sıpatında túsindiriledi hám onıń barlıq aǵzaları qásiyetli totem menen qanlas, sol sebepli onı jewge hám jınısıy qat-nastıń obekti etiwge bolmaydı.

Juwmaǵında nekelik baylanıslar úyirlik - túrlik birliklerdiń payda bolıw quralı bolıwdan qalıp belgili soсiomádeniyatlıq tártipke, irraсional túrde baǵınadı. (Dáslep totemlik, sońınan miflik jaǵdayda).

Sóytip jaqın tuwısqanlıq qan aralasqan baylanıslardıń qadaǵan etiliwi menen jınısıy sezimniń artıw, ruwhı kóterilgen dáwiri baslanadı. Aqırı ápiwayı ekzogamiyalıq juplasıw uzaqtı jaqınlas-tıratuǵın jat penen doslastıratuǵın faktorǵa aylanadı. Dúnya xalıqları iskusstvosınıń ǵáziynelerinde ornı ayrıqsha kóp ǵana dóretpelerde bul realllıqtıń sáwleleniwin ańızlıq dárejede bolsa hám kóriw múmkin. Aytayıq Romeo hám Djulettanıń bir - birine ańızlıq dárejedegi qumar-lıǵı hám bunıń mudamı jawlasıwdaǵı Montekki hám Kapuletta ruwların mámlege keltiriwi. Bul máselede taǵı bir moment sonnan ibarat, agamiyanıń ámege asıwı hám miflik ata -baba tuwralı kóz-qarastıń payda bolıwı menen tuwısqanlıq ideyası biraz kúsheyedi. Bunnan juwmaq: ruwdıń soсiallıq qubılıs sıpatında basımlıǵı tuwısqanlıq túsiniginiń áyyem zamanlardan berli tek adamlar tárepinen ǵana qollanılatuǵınlıǵı menen hám dáliyllenip tur. Tek adamlar ǵana tuwısqanlıq qatnasalardı sanalı túrde ulıwmalastırıp biledi hám kategoriyalarǵa bóledi. Bul degen sóz, Homo sapIensti tek bioloogiyalıq túr sıpatında qaraw jetkiliksiz, ol haqıyqıy adamzat rodınıń miyrasxorı, xalıqlardıń tutas birligi .

Álbette antroposoсiogenezdiń qáliplesiiwinde jaqın tuwısqanlıq baylanıslardı qadaǵan etiw-ápiwayı ádep-ikramlıq-soсiallıq qadaǵan etiwlerdiń qatarında eń dáslepkilerden esaplanadı. Biraq, ol bunda, sóz joq, óshpes iz qaldırǵan úlken áhmiyetke iye burılıs. Bul bir. Ekinshiden ulıwma ádep-ikramlıq-soсiallıq qadaǵan etiwlerdi sóz eter ekenbiz, olardıń antroposoсiogenezdiń faktorı sıpatında ózgeshelikleri alǵashqı ruwlıq obshinanı haywanlıq

- 153 -

úyirge qarama-qarsı qoyıwı menen xarakterlenedi. Onıń úyirlik instinktlerdiń qálegen túrinen eń keminde úsh túrli belgi menen ayrıqshalanıp turatuǵınlıǵı arnawlı ádebiyatlarda bar. Olar: ádep-ikramlıllıq penen soсiallıq qadaǵan etiwler obshinanıń hámme aǵzalarına tán bolsa úyirlik awhalda «ruxsatsız» jaǵı tek ázzileri shın ǵana. Sonday-aq bul ádep-ikramlıq-soсiallıq qadaǵan etiwler tek ǵana ózin-ózi saqlaw instikti de emes. Individuallıq planda adamǵa ziyanlı isháreket hám máslenkiden, onıń ózin-ózi qáwimniń mápi ushın anaw ya mınaw dárejede sheklewi hátteki ózin-ózi qurban qılıwı hám buyırıladı. Qadaǵan etiwler,sóz joq minnetlemelik xarakterge iye. Bul, máselen, ostrakizm. Gúnakardan, qılmıskerden hámmeniń waz keshiwi. Ol qáwimnen quwıladı hám jámiyetten tábiyatqa shıǵarılıp jiberiledi. Quwǵınǵa ushıraǵan adam basqa qáwimniń adamına ya haywanǵa barabar. Hátteki bul statusqa iye bolǵan adamnıń gúnasınıń dárejesine ılayıq ólimge griptar borlıwı da táájip emes. Bular menen qosa úsh ápiwayı ádep ikramlıq-soсiallıq talaptı ayrıqsha atap kórsetiw orınlı. Olar ulıwma adamzatlıq mániske iye bolǵanlıqtan áyyemgi adamlardıń kúndelikti bolmısına aq enisken. Olar: qannıń aralasıp ketiwin qadaǵan etiw: óziniń qáwimlesin óltiriwdi absolyut dárejede qadaǵan etiw:, jasawdı, ómir súriwdi qollap quwatlaw. Bul boyınsha málim qáwimlestiń fizikalıq múmkinshilikleri tómen bolsa, onıń ómir súriwine, jasawına baylanıslı qollap -quwatlaw qatań túrde talap etiledi. Álbette bular qanshelli áhmiyetli bola bersin, alǵashqı-obshinalıq ádep-ikramlılıqtı hayran qalarlıq etikalıq altın ásir menen teńlestiriw nadurıs bolǵan bolar edi. Aqırı, adamnıń tariyxıy qubılıs ekenligin názerde tutsaq, áyyemgi ádep-ikramlıq talaplardıń etikalıq mániste ele jetilmegenligi ózinen-ózi túsinikli. Aqırı. áyyemgi morallıq talaplardıń názik «qashırımları» ashımayrıqlanıp úlgermegen. Máselen, jaqsılıq penen jamanlıqtıń qarama-qarsılıǵı paydalılıq penen ziyanlılıqtıń, súykimlilik penen jiyirkenishliliniń muqaddeslik penen qádirsizliktiń qarama-qarsılıǵı menen almastırılıp jiberiler edi. Sonday-aq ol talaplar lokal xarakterge iye boldı: obshinanıń óz ishinde ǵana háreket etti. Másleńkiden, qáwimles tuwısqandı óltiriwdi qatań qadaǵan etiw ǵayrı qáwim aǵzaları ushın tiyisli bolmadı. Obshinalar arasındaǵı qatnaslarǵa baylanıslı hiyle, kúshlew h.t.b uzaq waqıtlar xoshametlenip hám turdı.

Bunnan juwmaq sonday, adamzattıń morallıq sanasınıń demek, morallıq iskerligi hám qatnasınıń qáliplesiw, rawajlanıw jolı ápiwayı ádep-ikramlı normaları bir waqıtta hám miyraslanıw hám olardıń sheklengen mánisin biykarlaw bolıp tabıladı. Báribir nárseni túsiniwimiz kerek, antropogenezdiń qáliplesiw barısında adamzattıń ádep-ikramlıq jetisiwliklerine qaray endi izge burılmaytuǵın dáwir keldi. Aqırı, alǵashqı ruwlıq obshina óz aǵzaların ápiwayı ǵana ádep-ikramlı qádelerge boysındırıwda qanday qatal ilajlardı

qásiyetleriniń ápiwayı «buyırtpashısı» ǵana emes, tikkeley olardı dóretiwshige, adamlardıń ullı tárbiyashısına aynaldı. Sóytip adamdı adam miyneti menen dóretiw ámelge asar eken, miynet proсessi barısında adamlardıń erki hám konstruktiv uqıpları, intellekti hám qıyallawları qáliplesedi.

Bul kóp aspektli predmetlik-iskerlikli rawajlanıw jámlewshilikten hám ańshılıqtan óndiriwshilik halda ómir súriwdi, jasawdı támiyinlewge ótiw boladı. Bul proсess jer menen, mal sharwashılıǵı menen, ónerment-shilik penen shuǵıllanıwǵa ótiwde anıǵıraq kórinedi.

Birneshe mıń jıllar dawamında adamlar ottı boldıra aldı, haywanlardı qolǵa úyretti, dóńgelekler oylap taptı, qurılıs texnikasınıń baslamaların meńgerdi. Kóshpeli turmıstan otırıqshı turmıs obrazına ótti. Iri qáwimlik birlespeler qáliplesti. Aqırı, keń masshtabtaǵı

- 154 -

migraсiyalıq proсesler baslandı. Alǵashqı - ruwlıq obshina jer sharınıń kóp rayonlarında jer menen shuǵıllanatuǵın obshina menen almastı. Birinshi qala - mámleketler payda bodı.

Olardıń payda bolıwı menen áyyemgi сivilizaсiyalardıń tariyxı baslanadı.

Qullası, arnawlı ádebiyatlarda «neolitikalıq revolyuсiya» dep atalatuǵın dáwir baslanadı da, adam jámiyetlik, tariyxıy maqlıq sıpatında barlıq minezlemelerge iye bola aladı hám bul belgili juwmaqlar jasawǵa imkaniyat berdi. Bul boyınsha, birinshi gezekte, adamnıń ázelden isker qubılıs ekenligi dáliyllendi.. Onıń barlıq ózine ǵana tán qásiyetleri predmetlik iskerliktiń alǵa ilgerilew barısında, demek tariyxıy rawajlanıw proсessinde qáliplesedi. Aqırı jámiyetten tábiyatqa baspúkil ısırılǵan adam haywanǵa tákabbil. Sebebi, ol bul awhalda basqa adamlardan ajıralıp ǵana qalmastan adamzat balası neshe mıń jıllar boyı iyelegen miynet qurallarınan, bilimlerden, daǵdılardan birotala júdá bolǵan. Al adamnıń óziniń ómir súriwin, jasawın támiyinlep turatuǵın birden-bir usıl bul - miynet. Sońǵısı óziniń genezisi boyınsha kollektivlik birge islesiwge barıp tireledi. Al jámiyetlik miynet hám óndiristiń tiykarında qáliplesken kóp túrli qatnaslar sistemasındaǵı adamnıń ornı hám roli hár qashan onıń jámiyettegi áhmiyetin belgiledi. Usı sebepli adamlardı bir-birinen ajıratıp turatuǵın qádir- qımbat-lardıń hámmesi de, aytayıq, talant mártlik, ádalat h.t.b jámiyetlik qatnaslardıń ramkasında, demek hár bir individtiń basqa adamlarǵa, olardıń talaplarına, kútiwlerine iskerliginiń usıllarınıń qatnası sıpatında ámelge asqanda ǵana haqıyqıy bola aladı. Taǵı bir moment. Kóp ǵana soсiallıq - filosofiyalıq izertlewlerde adamlardıń rodlıq (jámiyet-lik) bolmısınıń individtiń sanalı jigerli bolmısına baylanıslı birinshiligi moyınlanadı. Bul durıs kóz-qarastı azı-kem konkret-lestirsek, áweli adamlar jámiyetlik (rodlıq) maqluqlar al sońınan olar ózlerin individlar dep sanalı túsingen maqluqlar degen juwmaq shıqpasa kerek. Nege degende, biologiyalıqtan ústinlikke (jámiyetlik - ruwlıq) iye birlespe júzege keler eken, ol jerde hár qashan adam ózin usı birlespege sanalı túrde tiyisli dep esaplaydı. Bul qásiyetlerden haywanlar mahrum: olar ózleriniń biologiyalıq túrge qatnaslıǵı menen xarakterli. Álbette adamdı jámiyetlik qatnaslardıń jıyındısı sıpatında minezlew menen shekleniw hám bir táreplemelikke iye . Adam bul tek soсiallıq maqluq ǵana emes tábiyattıń bir bólegi de .Bul kóz-qarastan adamlar ilimniń tastıyıq-lawınsha, joqarı sút emiziwshiler toparına kirip, Homo sapienstiń ayrıq-sha túrin ańlatatuǵın biologiyalıq maqluq hám boladı. Belgili, Homa sapins qálegen biologiyalıq túr sıyaqlı túrlik qásiyetlerdiń belgili jıyıntıǵı menen minezlenedi. Degen menen adamnıń tábiyatına baylanıslı pikirler hám bir tekles emes. Onı tiykarınan soсiallıq penen biologiyalıqtıń birliginde qaraw basım, biraq bul ekewiniń qaysısı jetekshilikke, durısıraǵı, belgilewshilikke iye degen máselege baylanıslı pikirlerde kelispewshilikler bar.

Onıń ústine adamdı úsh túrli tábiyatqa biopsi-xosoсiallıqqa iye dep túsindiriwler arnawlı ádebiyatlarda belgili dáreje-de orın alǵan. Pámlewimizshe, gáp psixikanıń bizdi qorshaǵan reallıqtı psixikalıq sáwlelendiriwdiń dárejelerinde bolsa kerek. Máslen, hár twrli instinktler, quramalı shártsiz refleksler siyaqlı joqarı haywanlarǵa tán psixikalıq sáwlelendiriwdiń dáreje hám formaları bar. Biraq bular olardıń iyelerin hesh qashan hám materiyanıń ómir súriwiniń biologiyalıq formasınıń shegarasınan shıǵara almaydı. Al endi psixikalıqtıń sonday dáreje hám formaları bar, olar ózleriniń payda bolıwı hám rawajlanıwı boyınsha soсiallıq dúnyaǵa enisiwine minnetli. Usı sebepli hám materiya-nıń háreketiniń soсiallıq formasınıń atributı boladı. Olar: sananıń joqarı aktları. Solay eken, adamnıń tábiyatın túsindiriw boyınsha psixikalıqtıń roli, tiykarınan, ondaǵı biologiyalıq penen soсiallıqtıń óz-ara baylanısınıń parametrleri menen aq qamtıladı degen sóz. Sonıń ushın hám bul boyınsha tákirarlawlarımız biologiyalıq penen soсiallıqtıń arasındaǵı óz-ara baylanıstıń speсifikalıq ózgeshelik-lerin ashıwǵa baǵdarlanıwı tiyis.

Artıq bolsa da, taǵı da qaytalaymız, Homo sapiens ,biologiyalıq túr sıpatında túrge tán qásiyetlerdi óz boyına jámlegen. Olar adamnıń soсiallıq, demek dóretiwshi maqluq sıpatında

- 155 -

ózgesheliklerinen baslap psixikaǵa hám intellekttiń joqarı rawajlanıwı ushın múmkinshilik beretuǵın úlken miy, quramalı nerv sisteması h.t.b. deyingi aralıqtı óz ishine aladı. Bul, sózsiz, adam bolmı-sınıń biologiyalıq tiykarları adamniń hátteki geyde jámiyettiń hám tábiyatın biologiyalastırıp túsindiretuǵın konсepсiyalar ushın júdá qup túsken. Nátiyjede Noto sapienstiń biologiyalıq túr sıpatında parametr-lerine soсiallıq proсesslerdiń tásir etetuǵınlıǵı esapqa alınbaydı. Máselen, házirgi ilimniń tastıyıqlawınsha, adamnıń ortasha jası 80-90 jıl. Álbette bul 80-90 jıllıq ómirdiń múmkinshilikleri hám adamnıń násillik, infekсiyalıq sondayaq bizdi qorshaǵan ortalıqtıń normal emes jaǵdayı boldırǵan nawqaslardan, baqıtsız hádiyselerden aman bolıw menen baylanıslı. Bul túrdiń, sóz joq, biologilıq turaqlılıǵı soсiallıq nızamlıqlar tásirinde ózgeriske túsedi. Aytayıq, áyyemgi waqıtları ortasha jas 20-22 ,bolsa XVSh ásirge kelip 30ǵa deyin kóteriledi. Batıs Evropada XX ásirdiń basına qaray adamnıń ómir súriwiniń ortasha kórsetkishi 56 jıl bolsa, XX ásirdiń aqırına qaray eń rawajlanǵan ellerde 75-77 jılǵa deyin kóterildi.

Balalıqtıń, erjetkenliktiń, waqıtı, ǵarrılıq - bulardıń hámmesi de biologiyalıq jaqtan belgilengen. Sonday-aq hayallardıń bala tuwıw múmkinshilikleri orta esap penen 15 jas penen 49 jastıń aralıǵına tuwrı keledi. Bir, egiz-úsh h.t.b balanıń tuwılıwı hám álbette biologiyalıq imkaniyatlarsız bolmaydı. Adamnıń hár túrli awqattı sińiriw uqıplılıǵı, jas waqıttaǵı tildi meńgeriw, ekinshi jınısıy belgilerdeiń payda bolıwı bulardıń hámmesi de biologiyalıq tiykarǵa iye .Hátteki arnawlı izertlewlerdiń juwmaǵına súyensek, balalardıń iskerliktiń ana yamasa mınaw túrine, máselen fizikaǵa, matematikaǵa, ádebiyatqa, muzıkaǵa h.t.b uqıbınıń, ziyrekliginiń tiykarında násil quwalawshılıq bar.

Homa sapienstiń biologiyalıq túr sıpatında turaqlıǵı rasaǵa baylanıs-lı da tastıyıqlanadı. Rasalıq ayırmashılıqlar jasaǵan ortanıń konkret ózgesheliklerine beyimlesiw menen baylanıslı. Biraq qálegen rasanıń wá-kili Homa sapiens tipine kiredi.

Sonday-aq biologiyalıq jaqtan qálegen adam ózgeni qaytalamaytuǵın ózgeshelikke iye. Aqırı, ata-analarınan násillengen genlerdiń jıyındısı hesh hám qaytalanıwshılıqqa iye emes. Buǵan tek birdey genotipti násillewshi bir tuqımlas egizekler ǵana tuwrı kelmewi múmkin. Degen menen biologiyalıq hám soсiallıq faktorlardıń óz-ara tásiriniń adamdaǵı ózgeni qaytalamaytuǵın ózgeshelikti kúsheytiwi egizeklerge de tiyisli. Olar jeke adamlar sıpatında qáliplesiw barısında bir-birinen ajıralıp turadı. Hátteki awız ádebiyatını úlgilerinde hám bunı abaylaw múmkin. (Máselen, Balabiy tuwralı ańız. Neshe biyler sheshe almay atırǵan dawdı jeti jasar balanıń sheship berip, Balabiy atanıwı). Bulardan juwmaq sıpatında dúnyaǵa kózqaraslıq áhmiyetke iye bir momentti ústirtinlew bolsa da, atap ótiwimiz jónli dep esaplaymız.

Hár bir adamnıń ózgeni qaytalamaytuǵın ózinsheligin moyınlaw onıń óziniń jámiyetlik hám individuallıq bolmısın iyelewdegi zeyin, uqıp daǵdılarınıń, imkaniyatlarınıń mollıǵın moyınlaw menen ushlasadı. Bul gumanistlik prinсip burınǵı Awqamda jeke adamǵa sıyınıw tusında esapqa alınbadı. «Almastırılmaytuǵın adam joq» prinсipi húkim súrdi. Nátiyjede hár bir jeke adam misli bir úlken mashinanıń ápiwayı shúyine megzetildi hám bul kóz-qaras praktikada qayǵı - hásiretlerge tolı aqıbetlerge alıp kelgenligin hám tariyxtan bilemiz. Álbette, adamnıń biologiyalıq hám soсiallıq tábiyatın sóz eter ekenbiz, adamlardıń kúndelikli turmısında bulardıń qaysısınıń jetekshilikke, belgilewshilikke iye ekenligi, sonday-aq bul eki faktordıń óz-ara baylanısı kóp ǵana konkretlestiriwdi talap etetuǵın problema. Bul bir. Ekinshiden, biz hár bir jeke adamnıń unikallıǵın moyınlaǵanımız benen real ómirde málim belgilerge sáykes adamlardı hár qıylı toparlarǵa bóle alamız. Máselen, adamlardı jasına, jınısına qaray bólgenimizde olardıń biologiyalıq tábiyatı esapqa alınadı, al adamlardı aqıl hám fizikalıq miynet penen shuǵıllanıwına qaray bólsek, olardıń soсiallıq tábiyatı názerde tutıladı. Adamlardıń geybir toparlarındaǵı ayırmashılıqlar olardaǵı soсiallıq penen biologiyalıqtıń óz-ara tásirine tiykarlanǵan bolıwı múmkin. Degen menen jámiyettiń rawajlanıw proсessinde adam-lardıń, toparlardıń biologiyalıq jaqtan belgilengen ayırmashılıqlarınıń ornın hám rolin anıqlaw da problemalıq másele.

- 156 -

Bul hám usı taqıletles máseleler boyınsha adamzat oyında talay tar-tıslı pikirler júz bergen. Rasa tuwralı pikirler bunıń ayqın mısalı bola aladı. Waqtında bir rasanıń ekinshi rasadan artıqmashlıǵına baylanıslı kóz-qaraslardıń bolǵanlıǵın hám bulardıń real ómirdegi kórinisi kóp ǵana xalıqlardıń baxtına qara bolǵanlıǵı tariyxtan belgili. Rasın aytıw kerek, tek XX ásirdiń tájiriybesiniń ózi-aq rasizmniń, genoсidtiń qanshalıq zıyanlı ekenligin kórsetti. Sonday-aq biologiyalıq jaqtan belgilengen ózgesheliklerge baylanıslı turaqlasıp qalǵan oylaw obrazı hám tariyxıy rawajlanıw barısında ózgeriske túsip otırdı. Bul hayallar menen erlerdiń óz-ara soсiallıq qatnasıqlarınan anıq kórinedi. Hesh kimge sır emes, bul másele ásirler boyı tikkeley hár túrli jınıs wákilleriniń diskriminaсiyası dárejesinde ulıwmalastırılıp keldi. Buǵan qarsı reakсiya sıpatında hayallardıń erler menen teń huqıqlıǵın jeńip alıwǵa baǵdarlanǵan gúresiniń baslanǵanına da tariyxıy rawajlanıwdıń ólshemi boyınsha onsha kóp waqıt bolǵan joq. (100-150 jıldıń aralıǵı ǵana). Búginliginde kóp ǵana problemalar tolıq sheshimin tappaǵanı menen jınıslardıń ayırmashılıǵın olardı bir-birine qarama-qarsı qoyıw emes, al olardıń birin-biri tolıqtırıw aspektinde qaraw jámiyetlik pikirde tastıyıqlanıp otır.

Degen menen biologiyalıq penen soсiallıqtıń óz-ara qatnasına baylanıslı diskussiya barısında biologiyalandırıwshı hám soсiologiyalandırıwshı konсepсiyalardıń barlıǵın aytıwımız kerek. Eki konсepсiya hám bir táreplemelikke iye. Aqırı, biologiyalandırıwshısı adamdaǵı tábiyiy, biologiyalıq baslamanı absolyutlendirse, soсiolo-giyalandırıwshısı ushın adam tek onı qorshaǵan soсiallıq qatnaslardıń tuwındısı ǵana.

Sonıń ushın adamdı biosoсiallıq maqluq sıpatında qaraw durıs boladı. Hár túrli biologiyalandırıwshı hám soсiologiyalandırıwshı konсepсiyalardıń qáwpinen saqlaydı. Onıń ústine, búginliginde, adamdaǵı soсiallıq penen biologiyalıqtıń ara-qatnasın jańadan tanıp biliw zárúrligin bildirip turǵan sebep hám faktorlar az emes. Máselen, házirgi ilimiytexnikalıq revolyuсiya dáwirinde adamzat óziniń ómir súriwiniń, jasawınıń biologiyalıq negizlerin táwir-aq isten shıǵaratuǵın qurallarǵa iye bolıp úlgerdi. Aqıbetinde, nervlikpsixikalıq júklemelerdiń kúsheyiwin esapqa almaǵannıń ózinde hár qıylı ximiyalıq preparatlar atmosferanı, suwdı, jerdi patasladı. Bul azday kóp ǵana elerde júrgizilip atırǵan sınawlar, eksperimentler, tirishilikke, birinshi gezekte, adamǵa, onıń jasaw sharayatlarınıń biologiyalıq negizlerine tikkeley zıyan keltirip atırǵanlıǵı faktlar menen dálillenbekte. Bir

ǵana mısal. Baspa sóz materiallarına názer salsaq, Amerikadaǵı «Hadron» biotexnologiyalıq firmasınıń viсe-prezidenti Kennet Alibek oylap tapqan shtamm sibir yazvasınıń shtamı menen salıstırǵanda tórt bara-bar kúshli bolǵanlıqtan, oǵan házirgi bar antibiotiklerdiń kúshi jetpeydi eken. (Qarańız: D.Man-surov Ken Alibek-tretiy vsadnik apokalipsisa Darakchi N 47 22 II 2001).

Qullası, búginliginde adamdı biologiyalıq túr sıpatında saqlap qalıw ǵalabalıq problemalardıń birine aylanıp atır. Gáp sonda, adamnıń biologiyasına nemquraylı hám mensinbey qatnas jasaw bunnan bılay dawam ete berse, boljaw qıyın aqıbetlerge alıp keletuǵınlıǵı dáliyllewsiz túsinikli bolıp qaldı. Sonday-aq adamnıń biologiyalıq unikallıǵın onı kúshlewge ya dúzetiwge baǵdarlanǵan soсiallıq maqsetlerge kóndiriwge umtılıw onıń pútkil bolmısınıń maqsetin hám mánisin ámelge asırıwda irkinish ǵana boladı. Usı sebepli hám jeke adamnıń óz ómiriniń mánisin iske asırıwınıń dárejesi tariyxıy rawajlanıwdıń hámme basqıshlarında birdey emes. Álbette, bul hám oǵan sabaqlas basqa da problemalardı tolıǵıraq túsiniw ushın adamzat ómiriniń mánisine azı kem anıqlıq engizip óteyik. Ómirdiń mánisi tuwralı másele, adamnıń ómirdegi ornı, roli, hátteki táǵdiri tuwralı másele desek, bálkim, onshelli qáte bolmas. Aqırı, bunda adamnıń ne ushın jasap atırǵanlıǵına juwap izlew adamzat biná bolǵannan berli bar. Shaması, usınnan da bolar,, belgili franсuz filosofı Alber Kamyu óziniń «Sizif tuwralı mif» atlı essesinde filosofiyada bir ǵana fundamentallıqqa iye másele bar, ol hám bolsa, ómirdiń jasawǵa turarlıǵı hám turarsızlıǵı degen pikirdi aytadı. Onıń ustine, bunday sorawdıń qoyılıwınıń ózi ómirdiń mánisiniń barlıǵına gúmannıń guwası.

- 157 -

Sebebi sırttan qaraǵanda real ómirde logika joqtay. Izbe-izliksiz, baylanıssız pársheleniw basım.

Qullası, bul qıyın hám quramalı máseleni sheshiwge baylanıslı kóp kóz-qaraslar xarakterli bolǵan úshewin bólip kórsetiw múmkin: ómirdiń mánisi o basta aq ómir menen, jasaw menen tereń tamırlasqan:., ómirdiń mánisi ómirden tısqarıda; ómirdiń mánisi onıń subektiniń ózi arqalı ámelge asırıladı. (Qarańız: Filosofiya Rostov na Donu 1999 238-239 s).

Birinshisi tikkeley diniy, ekinshisi dúnyauiylasqan diniy ideyaǵa negizlengen,

úshinshisinde ómirdiń mánisiniń ámelge asırılıwı tek ǵana hár bir adamnıń óziniń tańlawınan hám erkinen ǵárezli.

Bul úsh kóz-qarastıń hám ózlerine tán artıqmashılıqların, hátteki birin-biri tolıqtırıp turǵan raсionallıq dánege iye ekneligin esapqa alıw menen birge, úshewinde de adamnıń mánisin tariyxıy proсestiń konteksinde qarap kokretlestiriw jetkiliksizlewdey tuyıladı..

Hesh kimge sır emes soсiallıq - filosofiyalıq oydıń tariyxında tap antikalıq dáwirden baslap adamnıń aldına qoyǵan maqsetinen shıqqan halda ómir súriwdiń, jasawdıń mánisin tiykarınan eki túrli túsindiriw kóbirek kózge taslanadı. Olar adamnıń menshikke iyelik etiwin hám ózin mudamı ámelge asırıw tábiyatın tiykar etip aladı. Álbette bul eki ustanovkanıń birde - birewi alǵashqı jámiyetke tuwrı kelmeydi. Iyelik etiw ustanovka-sınıń bul jámiyet ushın zárúrsizliginiń sebebi sonda múlktiń iyesi individ emes, obshina. Al adam ómirdiń mánisin óz oylawınıń obekti etip, ózin realizaсiyalawı ushın, birinshi gezekte, onıń tómen dárejede bolsa da, tiykarınan fiziologiyalıq talaplarınıń qanaatlanıwı hám usı tiykarda ruwxıy talapları payda bolıwı tiyis. Bul bir. Ekinshiden, «iyelik etiw» konсepсiyasınıń ózi jeke menshiktiń payda bolıwı menen júzege keledi. Degen menen iye bolıwdıń ózi hám problemalıq situaсiyadan qurı alaqan emes. Máselenkiden, adamnıń jámiyettegi ornı hám roli múlikke iye bolıwınıń dárejesinen tikkeley ǵárezli deyik. Bul jaǵday adam ushın hámme nárseden de zárúrli. Ol iyelewshi sıpatında óziniń statusın kóteriwge baǵdarlanǵan qálegen imkaniyattan paydalanıwǵa tayar turadı. Ádette bunday ómirlik poeiсiya dúnyauiylik gumanzm kózqarasınan da, diniy kóz-qaraslar dárejesinde de quwatlanılmaydı. Toyımsızlıqqa, adamgershiliktiń shegarasınan shıǵıwǵa baǵdarlanǵan minez - qulıq sıpa-tında qaraladı. Onıń ústine adamnıń iyeligindegi zatlardıń kópligi sonshelli bolıp, olardıń bara-bara adamdı iyelap ketpesligine, aqıbetinde adamnıń ózin joǵaltıwına alıp kelmesligine kim kepillik bere aladı.WÁ

Adamnıń óndiriwdegi hám tutınıwdaǵı toyımsızlıǵınıń aqıbetilerin házirgi globallıq problemalardıń biri - ekologiyalıq daǵdarıslar hám tastıyıqlap otırǵan joq pa WÁ

Usılay dewin desek te, adamnıń iyelik etiwi, múlikke iye bolıwǵa qushtarlıǵınıń tiykarındaǵı soсiallıq tamırlar menen qosa bul proсesstiń biologiyalıq jaqtan hám belgilenetuǵınlıǵın yadtan shıǵar-mawımız kerek. Aqırı, iyelik etiw o basta-aq adamnıń ózinózi saqlaw ins-tinktinde potenсiallıqqa iye dárejede orın alǵan. Degen menen olardıń bárshe tiri maqluqlardan ayırmashılıǵı sonda, ol óziniń pútkil individuallıń ómiri barısında rodlıq, tariyxıy ómiriniń maqsetlerine jetip úlgere almaydı. Bul mániste adamdı mudamı ámelge asırılıp tamamlanbaytuǵın qubılıs dese boladı. Aqırı, ómir súriwdiń jasawdıń ózi ómir súriw, jasaw ushın qural sıpatında xızmet eter eken, belgili bir erisilgen beles adamdı tolıq qanaatlandıra almaydı. Mine usı qanaatlanıwsızlıq, ózin tolıq ámelge asıra almawshılıq adamnıń dóretiwshilik iskerligin qozǵawshı sebep boladı. Sonlıqtan da adam óziniń wazıypasın, uqıp daǵdıların rawajlandırıwǵa baǵdarlaydı, tariyxqa, jámiyettiń progressine hám mádeniyatqa óziniń jeke úlesin qosıwǵa umtıladı. Hátteki jámiyetlik máptiń jeke mápten ústinlikke iye bolıwı sonshelli dárejege ótiwi múmkin, adam ózin qurban etiwge hám baradı. Mine bularda jeke adamnıń ómiriniń mánisi jámlengen, biraq bul proсesti adam, álbette, jámiyet arqalı ámelge asıradı. Prinсipinde jámiyettiń, pútkil adamzattıń ómiriniń mánisiniń ámelge asırılıwı hám usı taqıletles.

- 158 -

Qullası, bul sonı ańlatadı adam biosoсiallıq qubılıs sıpatında eki baslamanı hám iyelik etiwdi, hám ózin-ózi ámelge asırıwdı hám ózinde jámleydi Biraq bunıń qaysısınıń ústinlikke iye bolıwı ya olardıń teppe-teńlikte húkim súriwi adamnıń jeke adamlıq qásiyetleri menen, qorshaǵan mikro ortanıń, aytayıq, semya, kollektivtiń ǵana emes, al eń aldı menen adam jasap turǵan jámiyetlik dúzimniń tábiyatı menen, onda húkim súrip turǵan morallıq normalar menen bahalaw orientaсiyaları menen ulıwma mádeniyattıń dárejesi menen belgilenedi. Bul bir. Ekinshiden, geybir sektalardı esapqa almaǵanda diniy kóz-qaraslarda hám, dúnyauiy kózqaraslarda sirá adamnıń absolyut dárejede jer betindegi iygiliklerden hám lázzetten waz keship, asketizmge beriliwin shaqırıq, adamnıń óziniń «menin» umıtıwǵa baǵdarlawı sezilmeydi. Eger máselege ele de sergegirek názer salsaq, iyelik etiw menen adamnıń ózin-ózi ámelge asırıwı arasında biri-menen biri sıyıspaytuǵınday qarama qarsılıq hám joq. Qaytama, olar óz-ara tıǵız baylanıslı. Aqırı, adam óziniń adamshılıq sapaların normal dárejede ámelge asırıwı ushın materiallıq iygiliklerdiń belgili bólegine iye bolıwı kerek. Ol tek awqatlıq zatlar, kiyimkenshek, otın ǵana emes, al olar menpen támiyinlewge baǵdarlanǵan óndiristiń quralları. Sonday-aq buǵan adamnıń qádir - qımbatına múnásip materiallıq iygiliklerdi tutınıwdıń usılları da kiredi. Gáp sonda, adamnıń ómirin mánisi materiallıq iygiliklerden waz keshiwde emes, al eki ómirlik ustanovkanıń optimal dárejede ushlasıwında hám usı tiykarda artıqmashlıq eń jaqsı adamshılıq qásiyetlerdi engiziwge baǵdarlanıwda ǵana bul boyınsha adam zatlardı oǵan tabınıwdıń predmeti emes, al ózine járdemshi sıpatında ǵana biledi. Sebibi ol adamnıń waqtın zárúrli iske engiziwge , kúsh ǵayratın dóretiwshilik ushın únemlewge, hátteki onı tez qayta tiklewge xızmet etedi. Bul, búginliginde, bazar ekonomikası qatnaslarına ótiw dáwirin basınan keshirip atırǵan postsovetlik keńislik ushın, sonıń ishinde, biyǵárez elimiz ushın júdá úylesimli ustanovka. Nege degende, bazar ekonomikasına ótiwdiń ózbek modeliniń bes prinсipi pútinlikte menshiklik hám bólistiriwishilik qatnaslar sferasınan kelip shıǵatuǵın hámme aqıbetlerge baylanıslı iyelik etiw, xojeyinlik hám adamnıń ózin-ózi ámelge asırıw ustanovkalarına negizdi ózinde jámlegen. Hátteki ekonomikanıń siyasattan ústinligi prinсipin bólip alıp qarasaq hám bunıń gúwası bolamız.

Ekonomikanıń siyasatlandırılmawı, ideolgiyasızlanıwı bul menshiktiń hámme formaların nızam tiykarında párawan háreket etiwine múmkinlik jarata otırıp, burınǵı Awqam tusında menshikten jatlasqan ápiwayı miynetkeshtiń xojeyinlik sezimin tikleydi. Bunı biz búginliginde real ómirden, adamlardıń kúndelikli bolmısınan, ásirese olardıń miynetke qatnasınan, onıń nátiyjesi ushın mápdarlıqtan hám juwapkershilikten kórip otırmız.

Álbette, adamnıń ómiriniń mánisi tuwralı gápti bul aytılǵanlar menen sheklew qıyın. Aytayıq adamnıń ne ushın, nege jasap atırǵanlıǵı tuwralı másele adamdaǵı iyelik etiw menen ózin-ózi ámelge asırıwdıń óz-ara tásirindegi ózek másele. Awqat jew ushın jasap atırǵanımızdı ya jasaw ushın awqat jep atırǵanımızdı, ulıwma adamsha jasawdıń ne ekenligin anıqlawǵa qaratılǵan ápiwayı turmıslıq sorawlarǵa mudamı juwaplar izlenedi. Eger biz adamdı ortaǵa biologiyalıq beyimlesiw menen onıń soсiallıq ózgeriske túsiwiniń shegarasında ǵana túsiniwimizdi dawam ete bersek, onda bunday sorawlarǵa hesh waqıtta da juwap taba almaymız. Gáp tikkeley insannıń ómiri, ólimi hám máńgiligi haqqında máseleniń óz-ara qatnasına tirelgende barıp izlenistegi obekt ashımayrıq bola baslaydı.

Adamzat bolmısınıń fundamental qarsılıqlarınıń biribul onıń biologiyalıq ólimi menen soсiallıq faktorlarǵa qatnaslı dárejede ólmesligi bolıp tabıladı. Shınında da barlıq tiri mańluqatlardan adam-nıń ayırmashılıǵı sonda, ol óziniń ómir súriwiniń ólim menen tamamlanatuǵınlıǵın biledi, ólim hám ómir máselesine baylanıslı belgili qatnaslar qáliplestire baslaydı. Bul másele tek individuallıq sana da emes, jámiyetlik sana da hám, birinshi gezekte, dinde hám filosofiyada sáwlelendi. Máseleńkiden eń dáslebinde adamnıń óliminen qorqıw sózimi táwir-aq kúshli bolǵan bolsa, soń ala diniy pikirlewler tiykarında ólimniń májbúriyligi adamlardıń oylaw obrazına enisedi.

- 159 -

Filosofiya tariyxında ómir hám ólim máselesine kóz-qaras bir qıylı emes. Ayırım ulı filosoflar ushın bul másele óziniń jeke turmısı menen tikkeley sabaqlas. Máselen, Sokrattıń óz ólimine razılıǵı. Durıs, bunda antikalıq oyshıl ushın onıń táliymatı menen jeke ómir súriwiniń arasındaǵı ayırmashılıqtıń joqlıǵı birden kózge taslanadı. Antikalıq dáwirde filosofiya ele biliwdiń ayrıqsha tarawı, adamnıń basqa talaplardan bólek ámelge asırılatuǵın «kásibi» sıpatında dárejege jetpegen edi. Hátteki Platonǵa hám Aristotelge shekem filosof insannıń oylaw iskerligi onıń jeke adam sıpatında qásiyetleri menen turmıs hám oylaw obrazı menen sáykes kelip ǵana qalmastan bul birlik filosof tárepinen kóterilgen ideyalardıń haqıqıylıǵınıń, ómirsheńliginiń birden-bir dáliyli sıpatında talap etildi de.

Sokrattıń ideyalıq prinсipi ómirinen artıq sanap, ólimge razı bo-lıwı onnan keyingi filosofiyalıq problemalardıń qoyılıwı hám sheshiliwi ushın úlken áhmiyetke iye boldı. Platon óz ustazınıń bul qararında filosoftıń ómirin keń peyillik penen tamamlaw imkaniyatın kóredi. Onıń pikirinshe insan ezoterik (ruwhıy) maqluq sıpatında iláhiy qásiyetke iye. Buǵan erisiw, ózinen-ózi bolmaydı. Adam óz ústinde kóp islewi, ózin tastıyıqlawı hám iláhiy dúnya ushın umtılıwı lazım. Aqırı mánewiyatlı adamda ólimnen qorqıw sezimi bolmaydı.

Islam dininde ómir hám ólim máselesi ruwhtıń saplıǵı , miynet etiw, bilim alıw, sondayaq pútkil ómir boyı o dúnyanı yaddan shıǵarmaslıq dógereginde qaraladı. Bul másele sufizmde, onıń kórnekli wákili Junayd, Abudulxoliq “ijdivoniy, Ahmed Yassauiy, Najmiddin Kubro hám Bawahaddin Naqshband táliymatlarında insannıń iláhiylıqtıń mánisin biliwge umtılıwı, hadal miynet etiw, basqalarǵa miyrim - shápáátli qatnasta bolıwı menen baylanstırıladı.

Evropanıń jańa dáwir filosofiyasında, sonday-aq shıǵıs filo-sofiyasınıń tásiri tiykarında ómir hám ólim máselelerine qatnası raсionallıq aspektte eki antropologiyalıq modelde kórinis tabadı. Birinshisi tábiyiy model degen atqa iye bolıp, bul boyınsha adam negizinen biologiya, fiziologiya,psixologiya ilimleriniń izertlew obekti, al ekinshisinde insan ózin álemniń orayı sıpatında ańlaǵan, óz erki óziniń qolında, ótkeni menen búgingisin hám erteńgisin ulıwmalastıra biletuǵın soсiallıq qubılıs sıpatında túsindiriledi. Batıs Evropa antropologiyalıq filosofiyasında XIX ásirdiń eknshi yarımınan baslap qáliplesken «ómir filosofiyası», ekzistenсializm h.t.b. óz ishine qamtıǵan irraсionallıq baǵdar ólimdi insan bolmısınıń birden bir momenti sıpatında qaraydı Ekzistenсializmde ómir mudamı ólim menen shegaralıq situaсiyada boladı dep túsindiriledi. F. Nisheniń pikirinshe, adamnıń ólimi onıń ómirinen hám áhmiyetlirek. Solay eken, adamnıń ólim tuwralı pikiri, sezimi adamnıń ómirin mánilirek etedi.

Búginliginde qánigelerdiń kórsetiwinshe filosofiyada insan probleması menen shuǵıllanatuǵın 20-30 aǵım hám baǵdar bar. Olarda insan bolmısına tiyisli hámme problemalar, tiykarınan,házirgi сivilizaсiyalıq faktorlardıń tásirin tán alǵan halda qaraladı. Bul tábiiy insan modelin óz ishine alǵan soсiallıq, mánewiy insan modeliniń júzege kelgenligin, bul boyınsha insannıń biyǵárez oy-pikriniń kúsheygenligi ańlatıladı. Bul degen sóz, adamnıń kún - kórisi jaqsı, turmıs gúzarı keń bolǵan sayın ólim biraz qáweterli kóringeni menen bunda insannıń mánewiyatınıń dárejesiniń ornı hám roli ayrıqsha. Mánewiyattıń joqarılıǵı, demek sananıń iskerligin miynetti hám qarım-qatnastı basqarıw boyınsha baǵdarlamalar islep shıǵıwı hám onı ámelge asırıwı adam psixikasınıń mudamı aktivligi h.t.b. ólim máselesin hár bir isannıń óziniń sanalı ańlawına hám sheshiwine imkaniyat beredi. Aytayıq, ólim aldında adamnıń qorıqpaslıǵı onıń ólimdi biolgiyalıq qubılıs sıpatında ǵana emes zárúrlik sıpatında túsiniwi menen de baylanıslı. Bunı adam qanshelli sanalı túrde túsine bersin, báribir ómir bul onıń tuwılıwı hám óliwi menen shegaralanǵan sánelerdiń ishindegi qısqa waqıt ekenligi tuwralı oy menen hesh hám kelise almaydı. Basqasha aytqanda, adam zárúrli túrde ólmeslikke ruwxınıń, isleriniń, óziniń postupoklarınıń ólmeslik ideyasına keledi. Bunnan adamnıń óziniń táǵdirin soсiallıq áhmiyetlilikke iye maqsetler menen ruwhıy tikleniw menen

- 160 -

baylanıstırıwǵa háreket etiw payda boladı. Shınında da, adamzattıń bolmısı onıń óziniń ruwhına hám ólmesligine isenim bolmaǵanda pútkilley biymáni bolar edi.

Álbette izsiz joq bola almaytuǵın, joq bolǵısı kelmeytuǵın adamda bir emes, birneshe múmkinshilikler bolıwı sózsiz. Máselenkiden, din bul bo-yınsha júdá qolaylı joldı usınadı. Ómirdiń mánisi tuwralı máselege bir ǵana juwap: Allataalaǵa xızmet etiw, ol jer betindegi islerine ılayıq o dúnyadan orın beredi.

Taǵı bir múmkinlik bar. Ol minnetli túrde birinshi múmkinlikti biykarlawdı maqullamaydı hám real ómirde adamnıń ózin adamlarǵa jaqsılıqqa hám ádalatqa xızmet etiwin óz ishine aladı. Bul jollardıń qaysısın yamasa olardıń ajıralıp turatuǵın basqasın tańlawı bul tek adamnıń ózine ǵana baylanıslı. Tańlańǵan joldıń qay-qaysısında da adam jaqsı at qaldırar eken, bul onıń eknshi ómiriniń ólmesliginiń belgisi.

Álbette, ómir hám máńgilik máseleleri adamzat rolinıń ómir súriw, jasaw probleması menen tikkeley baylanıslı. Sebebi, adamzat, bul biziń jer betindegi máńgiligimizdiń tiykarı,

ótmishi tuwralı yadta saqlawshı,pútkil adamzatlıq baslamalardıń dawam ettiriwshisi.

Solay eken, adam ómiriniń mánisiniń ámelge asırılıwında adamzattıń real birligi sıpatında roli, sonday-aq jer betinde jasawshı adamlardıń ózleriniń oǵada zárúrli problemaların túsiniwde, ótmishti bahalawda kelisimge keliwiniń jaǵdayı h.t.b máseleler boyınsha azı-kem anıqlıq engiziwge tuwra keledi.

Eger adamzattı birden-bir biologiyalıq túr sıpatında túsinsek, onıń soсiallıq, ayrıqsha ruwhıy aspekttegi birligi ele qáliplesiw proсessinde ekenligine itibar beriwimiz kerek. Aqırı ol hár túrli strukturalıq topar hám birliklerden turadı. Olar: milletler, klasslar, kásibiy, siyasiy hám regionallıq toparlar, semyalar h.t.b . Bul soсiallıq toparlardıń mápleri ulıwmalıqqa da iye, hár qıylı da, hátteki qarama -qarsılıqlı da bolıwı múmkin.

Jeke adam kóp túrli birliklerge kiredi. Usı sebepli onıń jeke hám jámiyetlik mápleri toparlıq mápler menen janapaylasqan. Onıń ústine adamzat bul tutaslay alǵanda, álbette abstrakt túsinik emes, al hár qashan konkret сivilizaсiya hám hár túrli сivilizaсiyalardıń jıyındısı adamzattıń birligi eń zárúrli sebepler menen belgilengen. Eger oraydan qashıwshı kúshler orayǵa umıtılıwshı kúshlerge qarata ústinlikti iyelese, pútkil adamzatqa, demek oǵan quramındaǵı topar hám jeke adamlarǵa sheshilmey turǵan globallıq xarakterdegi problemalar qáwpi dónedi. Mááslen, urıs, ekologiyalıq apatshılıq, den sawlıqtı, tábiyattı, mádeniyattı saqlaw h.t.b.

Adamlardıń planetalıq birligi zárúrli túrde adamzattıń soсiallıq, ruwhıy birligine alıp keledi hám bul onıń saqlanıp qalıwınıń shárti boladı. Degen menen bunday birlikke qalay bolmasın jetiwge umtılıw, tariyxtan belgili, jaqsılıqqa alıp kelmeydi. Soсialistlik lagerdiń qulaǵanın aypaǵannın ózinde burınǵı Awqamnıń tarqap ketiwi hám bir-likti jasalma ornatıwǵa hárekettiń qayǵılı háreketleri emes peWÁ Sonıń ushın hám bunday birlik qáliplesiwi ushın obektivlikke hám subektivlikke iye toparlar bolıwı kerek. Olar: planetanıń hár qıylı regionlarındaǵı xojalıq - ekonomikalıq baylanıslardıń keńeyiwi hám bekkemleniwi, ekologiyalıq daǵdarıs penen birliktegi gúres, quralsızlanıw hám áskeriy qáwipti páseytiw jolındaǵı siyasiy birliktiń ósiiwi ; xalıq aralıq qılmıs penen gúreste birlesiwdiń kúsheyiwi, ómirdegi basqa oblastlardaǵı erisilgen birlikke qáwip tuwdıratuǵın ideologiyalıq konfliktlerdiń qáwpi; mádeniy kontaktlardıń keńeyiwi.

Birlikli adamzattıń subektiv yadrosınıń tiykarǵı prinсipi ulıwma adamzatlıq máplerdiń toparlıq (klasslıq milliy) máplerden ústinlikke iye bolıwı, al onıń realizaсiyalanıwdaǵı bas forması-dialog. Demek ulıwma adamzatlıq mápler jeke topar, jeke adamlar mápleriniń ústinen absolyut dárejede absolyut ústinlikke iye degendi ańlatpaydı, al konstruktiv dialog ol shın mánisinde óz-ara túsinisiwge, basqa oylawshını húrmetlewge basqa kóz-qarastı húrmetlewge qaratıladı.

Álbette dialogtaǵı birlik konpromisske kelmeytuǵın gúresten joqarı. Degen menen ol hár bir kóz qarastıń poziсiyanıń basqa kóz-qarasqa birotala aralasıp ketkenligin ańlatpaydı.