Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 141 -

mámleket penen teńlestiriw ideyası baslanadı. Platon ideallıq mámlekettiń úsh klassı bar óz modelin islep shıqtı. Úsh klass: 1) filosoflar basqaradı, 2) áskerler qorǵaydı, 3) erkin miynetkeshler miynet etedi hám qullar (sońǵıları - qullar jámiyetten tısqarıda esabında).

Aristoteldiń miynetlerinde, máselen, Siyasat atlı shıǵarmasında jámiyetti idealistlik túsindiriw óz rawajlanıwın taptı. Ol jámiyetlik dúzimniń úsh tipin kórsetedi: 1) semya, 2) elat, 3) mámleket. Bular ierarxiyalıq qatnaslarǵa iye.

Jámiyettiń idealistlik túsindiriliwine úles qosqanlar: T. Gobbs hám D. Lokk (jámiyetlik shártnama teoriyası), D. Viko (mámlekettiń háreketi táliymatı), Volter (hámme adamlardıń ázel bastaǵı siyasiy teńligi ideyasın daǵazaladı), I. Kant (máńgi dúnya haqqında táliymat h. t. b).

Jámiyetti idealistlik túsindiriw tamamlanǵan túrinde G. Gegeldiń táliymatında sáwleleniwin taptı. Onıń pikirinshe, jámiyetlik rawajlanıwdıń mánisi: bul absolyut ideyanıń

(mirovoy dux) en jayıwı.

XX-ásirde soсiallıq rawajlanıwdı idealizm poziсiyasınan túsindirgenlerdiń biri - franсuz alımı Raymon Aron (industriallıq jámiyet teoriyası), amerikalı Robert Bill (grajdanlıq din konсepсiyası) hám onıń watanlası D. G. Mid (túsinetuǵın soсiologiya) h.t.b.

XIX ásirge deyingi aralıqta jámiyetke derlik pútinley diniy hám idealistlik kóz-qaraslar húkimlik qılıwına qaramastan kóp ǵana iri oyshıllardıń kóz-qaraslarında jeke materialistlik kóz-qaraslar boldı. Olar: Levkipp hám Demokrit, L. Feyerbax hám N. G. Chernıshevskiy. . .

Jámiyetlik rawajlanıwdı materialistlik túsindiriwdiń alǵı shártleriniń qáliplesiwine ayrıqsha úles qosqan nemeс klassikalıq filosofiyası (I. Kant, G. Gegel, L. Feyerbax), angliya siyasiy ekonomiyası (D. Rikardo, A. Smit), Ouen R. , franсuz soсial-utopizmi (Sh. Fure, A. Sen-Simon).

Jámiyetlik rawajlanıwdıń keńeytilgen dárejede materialistlik túsindiriliwine K. Marks, F. Engels úlken úles qostı.

XX-ásirdiń soсiallıq filosofiyasında materialistlik ideyalardıń rawajlanıwına venger filosofı D. Lukach (1888-1971j.) kúshli tásir etti.

Álbette jámiyetke materialistlik kóz-qaras hám bir tekli emes. Máselen, onıń sсientistlik baǵdarı materializmdi «tariyxıysızlandırıw», empiriyasızlandırıw, ideologiyasızlandırıw jolı menen ilimiylik tárepine qaray burıp, túsindiriwdi usınadı.

Zamanagóy túsindiriwlerge dıqqat bólsek, olar hám bir qıylı emes

Intuitiv dárejede jámiyettiń ne ekenligi túsinikli. Degen menen onı anıqlaw zárúrligi jeterli. Aytayıq, Emil Dyurkgeymde jámiyetti individuallıq reallıq, Maks Veberde soсiallıq háreketlerdiń sisteması, T. Parsonsta adamlar arasındaǵı qatnaslardıń sisteması dep túsindiriwler bar.

Kóp ǵana oyshıllarda jámiyettiń tiykarında anaw ya mınaw prinсip (ya bir neshshe prinсipler bar). O. Shpannda bul prinсip-tutaslıq, O. Tofflerde-plyuralizm, U. Rostoudastadiallıq, I. Lumanda-komplekslik, A. P. Sorokinde super sistemalıq, O. Shpenglerdeturmıstı qayǵırıw h.t.b.

Orıs alımı E. V. Tadevosyan jámiyettiń minezlemesin turaqlılıq, tutaslıq, ózin-ózi óndiriw, ózin-ózi jetilistiriwi, ózin-ózi tártipke salıw, óz-ózinen rawajlanıw, adamlardıń ózara baylanıs hám óz-ara tásiriniń hám ayrıqsha soсiallıq normalardıń hám bahalılıqlardıń bolıwı menen baylanıstıradı. (Qarańız: Soсiologiya M. , 1995. 195 b.).

Álbette jámiyet hár túrli mániste túsindiriliwi múmkin: a) materiallıq dúnyanıń rawajlanıwınıń bir bólegi, tábiyattan bólek, b) adamlardıń hám toparlardıń jıyındısı, v) biologiyalıq sistemalardıń rawajlanıwınıń joqarǵı dárejesi, g) soсiallıq sistemanıń tariyxıy tipi, d) konkret soсium, e) soсiallıq baylanıslar forması.

Usılardıń hámmesin esapqa ala otırıp, jámiyetke keń, filosofiyalıq aspektte mınaday anıqlama berse durıs bolsa kerek. Jámiyet adamlardıń birlikleriniń barlıq formalarınıń hám olardıń óz-ara tásiyriniń, usıllarınıń jıyındısı.

- 142 -

Jámiyet quramlı tutas birlik sıpatında óz dúzilisine iye. Sońǵı jılları baspa kórgen miynetlerde jámiyettiń tórt sferası: ekonomikalıq, siyasiy, ruwxıy, soсiallıq tuwralı pikirler biraz turaqlastı.

Álbette jámiyetke anıqlama berip onıń dúzilisin aytqan menen onıń obektiv reallıqtıń podsisteması ekenligi tuwralı másele tamamlanbaydı. Onıń materiyanıń háreketiniń forması sıpatında speсifikalıq sapalı ayırmashılıǵı eń aldı menen óndiris proсessiniń hám onıń tariyxıy tipleriniń tiykarında payda bolatuǵın jámiyetlik qubılıslardıń minezlemeleri menen baylanıslı. Bul bir. Ekinshiden soсiallıq filosofiyada soсiallıq sistemanıń elementar kletkası tuwralı másele, demek sistemanı izertlewdi baslawdaǵı analizdiń obekti bolarlıq «qarapayım birlik» házirge shekem izleniste. Basqasha aytqanda filosoflar hám soсiologlar fizikalıq atomǵa yaki biologiyalıq kletkaǵa ontologiyalıq xarakterdegi kishi bólekti qashshannan izlep júr. Pikirler hám hár qıylı. Degen menen, sońǵı waqıtları soсiallıq baylanıslar hám qatnaslar haqıyqıy adamzatlıq óz-ara tásir sıpatında rodlıq soсiallıq qubılıs hám barlıq soсio mádeniyatlıq qubılıslar ushın tán qásiyetler bolıp, soсiumnıń strukturalıq aspektin izertlewde baslama bolatuǵınlıǵı arnawlı ádebiyatlarda turaqlasıp kiyatır.

Endi jámiyetlik qatnaslar máselesine keletuǵın bolsaq, ol adamnıń iskerligi menen baylanıslı. Konkretlirek aytqanda, jámiyetlik qatnaslar usı iskerlikten tuwındı bolıp, onıń jámiyetlik formasın quraydı. Adamlardıń qálegen óz-ara qatnası, tásiri jámiyetlik xarakterge iye.

Jámiyetlik qatnaslar ádette arnawlı ádebiyatlarda eki mániste - tar hám keń mániste qollanıladı. Keń mániste adamlar arasındaǵı hámme qatnaslar, tar mániste úlken soсiallıq toparlar arasındaǵı tikkeley jámiyetlik xarakterge iye qatnaslar ǵana (óndirislik, klasslar aralıq, milletler aralıq hám klasslar aralıq, xalıq aralıq hám ishki siyasiy ekologiyalıq h. t. b) názerde tutıladı. Soсiallıq túsinigi hám sonday Jámiyetlik qatnaslar túsiniginiń tar mániste qollanılıwı jámiyettiń podsistemalıq qásiyetin konkretlestiretuǵının esapqa alsaq (hár bir individtiń soсiumǵa tikkeley emes al, hár qıylı birlikler hám toparlar arqalı enisiwi h. t. b), jámiyetlik qatnaslar-úlken soсiallıq toparlar arqalı hám olardıń hár biriniń óz ishindegi iskerligi proсessinde payda bolatuǵın óz-ara tásir hám óz-ara baylanıslardıń kóp túrli formaları. Hár bir adam bul toparlardıń (etnos, klass, klasstıń ishindegi qatlam, bir mámleket puxaralarınıń birligi h.t.b.) hár birine kirgenlikten ol universal subektiv element, durısıraǵı so subekt boladı. Aqırı, hár bir topar individlerdiń birliginen turadı.

Degen menen jámiyetlik qatnaslar adamlardıń erkinen hám sanasınan biyǵárez qubılıs. Olardıń obektivligi adamnıń sáykes jámiyetlik qatnaslardıń jıyındısı (sáwleleniwi) bolatuǵınlıǵı menen ábden dáliyllengen.

Jámiyetlik qatnaslar materiallıq, ruwxıy qatnaslarǵa bólinedi hám olardıń ekewi de obektivlikke iye. Eger materiallıq qatnaslarǵa bóliw jámiyetlik bolmıstıń tiykarǵı sferaları (óndiris quralları, ekologiyalıq qatnasları, bala tuwılıwdıń óndiriliwi h.t.b.) boyınsha ámelge asırılsa, ruwxıy, ideallıq qatnaslar tiykarına jámiyetlik sananıń dúzilisi, onıń formaları jatqızıladı. Bul qádege onsha kóne bermeytuǵınları da bar. Aytayıq, siyasiy qatnaslar. Olar siyasiy hárekettiń subektleriniń (klasslar, milliy háreketler, partiyalar, mámleketler) kózqarasında sáwlelengenlikten ruwxıylıqqa, ideallıqqa iye. Biraq bul qatnaslar olardıń praktikalıq siyasiy iskerliginiń barısında qálipleskenlikten materiallıqqa iye. Al semyalıq qatnaslardı ya materiallıq ya ruwxıy qatnaslar menen sheklew qıyın.

Jámiyettegi qatnaslardıń ayrıqsha túri jeke adamlar arasındaǵı (mejlichnostnıe) qatnaslar. Olar jeke indivittiń úlken soсiallıq toparlarǵa kiriwine tikkeley baylanısı joq qatnaslar. Máselen, jora-joldaslıq, ashnalıq ortadaǵı óz-ara baylanıslar hám qarım-qatnaslar.

Pútkil jámiyetlik qatnaslar sistemasınıń strukturasın dúziwshi element-óndiris qatnasları. Ol birinshiden óndiris usılınıń bir tárepi, ekinshiden, jámiyetlik sanadan biyǵárez qáliplesedi, onı belgileydi. Ol tek jámiyetlik sananı ǵana emes, pútkil ideologiyalıq

- 143 -

qatnaslardı belgileydi. Bul baylanıslar, qatnaslar bazis hám nadstroyka túsiniklerinde hám proekсiyalanadı.

Bazisbul jámiyettiń ekonomikalıq dúzilisi, basqasha aytqanda, óndirislik qatnaslar sisteması. Bazistiń ústinen oǵan sırt nadstroyka kóterilip turadı. Bul óz ishineÚ a) jámiyetlik sana, b) ideologiyalıq qatnaslar, v) olardı bekkemleytuǵın jámiyetlik mákemelerdi hám shólkemlerdi aladı.

Bazis hám nadstroykanıń bir-birine tásiyri, sońǵısınıń birinshisine qarata otnositelli erkinligi, jámiyetlik óndiristi qaraw menen júdá tereńlesedi. Onıń elimizdiń bazar qatnaslarına ótiw proсessi ámelge asırılıp jámiyetlik siyasiy ózgerisler milliylik penen ulıwma adamzatlıqtıń birliginiń arnasına túsken bir payıtta jámiyetlik óndiris túsinigin, konkretlirek aytqanda, materiallıq óndiristiń usılın tariyxıylıq penen logikalıq aspektinde anıqlaw júdá zárúrli.

Álbette eń aldı menen jámiyetlik óndiristiń ne ekenligine anıqlıq engiziwimiz kerek. Jámiyetlik óndiris kategoriyası tek ǵana adam tárepinen ózin qorshaǵan tábiyiy dúnyanı

meńgeriw proсessin ańlatıw menen sheklenbeydi. Durıs, bul proсesste adam ózin ómir súriwdiń, jasawdıń zórúrli quralları menen támiyinleydi. Degen menen bul kategoriya máseleniń basqa tárepin hám sáwlelendiredi. Bunday qurallardı óndiriw proсessinde adamlardıń arasında olardıń sanasınan, erkinen biyǵárez olardıń jámiyetlik ómir súriwiniń, jasawınıń sharayatları sıpatında bolatuǵın materiallıq qatnaslar payda boladı hám rawajlanadı.

Solay etip óndiris jámiyetlik ómirdi óndiriw bolıp tabıladı. Bul moment adamnıń sırtqı tábiyat penen qatnasınıń adamzatlıq formasın qurıp, haywanlardıń óndirislik iskerliginen ayırılıp turadı.

Qullası óndirislik iskerliktiń nátiyjesi hár qashan ómir súriwdiń, jasawdıń quralları (sredstva jizni) ǵana emes, al jámiyettiń ózi, soсiallıqtıń alıp keliwshisiAdam bolıp tabıladı. Demek jámiyetlik óndiris miynet proсessi bolıwı menen birge adamnıń ómir súriw, jasawınıń sharayatlarınıń dáregi bola otırıp, onıń hár túrli individuallıq uqıplarınıń, talantlarınıń ashılısıw sferası hám bola aladı.

Jámiyetlik óndiristi materiallıq hám ruwxıy óndiristiń birliginde qaraw materiallıq óndiristiń belgilewshilik rolin esapqa alıp qoymastan ideallıqtı adamlardıń materiallıq sharayatlarınıń qurı passiv sáwlesi emes ekenligin túsiniwge hám múmkinshilik beredi.

Qullası, jámiyetlik óndiristi adamlardıń ómir súriw usılınıń tutaslıǵı, onıń materiallıq hám ruwxıy tárepleriniń birligi sıpatında qaraw tariyxtı 1) óziniń rawajlanıwında obektiv nızamlarǵa baǵınǵan, adamlardıń sanalı iskerligi arqalı ámelge asırılǵan tábiyiytariyxıy proсess sıpatında, 2) onıń materiallıq hám ruwxıy faktorlarınıń birliginiń tutas proсessi, olardıń hár birin tolıq bahalamaw ya turpayı ekonomizmge ya kerisinshe sananıń rolin natuwrı ulǵaytıp jiberiwge alıp keliw, 3) jeke adamnıń qáliplesiw hám rawajlanıw proсessi sıpatında qarap, bul boyınsha jámiyetlik halattı jeke adamnıń individuallıǵı menen sáykes keliw proсessi sıpatında qarawǵa múmkinshilik tuwdırdı.

Jámiyetlik ómir súriwdiń, jasawdıń usılı sıpatında jámiyetlik óndiris quramlı dúziliske iye. Keń mánide tutas jámiyetlik miynettiń barlıq tarawların óz ishine aladı. Oǵan turmıstı materiallıq qurallar menen támiynlew, xızmet etiw sferası, sonıń ishinde búginliginde kúshli rawajlanǵan densawlıqtı saqlaw hám soсiallıq támiynlew, sananı, onıń hár qıylı formalarında islep shıǵarıw, ruwxıy bahalıqlardı óndiriw hám kóbeytiw, tárbiyanı, ulıwma hám professionallıq bilim beriw, miynetke tayarlawdı, qullası, adamnıń pútkil soсiallasıw proсessin támiynleytuǵın soсiallıq institutlardıń iskerligi kiredi. Jámiyetlik óndiris sistemasında ayrıqsha orın materiallıq hám ruwxıy óndiriske iye.

Jámiyetlik óndiris sistemasına adamnıń óziniń óndiriliwi hám mudamı óndiriliwi hám kiredi.

- 144 -

Solay etip jámiyetlik óndiriske materiallıq, ruwxıy óndiris penen birge adamzat rodınıń óndiriliwi de kiredi. Álbette, turmıstıń real proсessinde jámiyetlik óndiristiń bul tarawları birbirine ótip otıradı.

Materiallıq óndiristiń strukturasında bir-biri menen baylanısqan eki podsistema bar ekenligin hám umıtpawımız kerek. Olar: a) óndiristiń texnologiyalıq usılıadamlardıń predmetler menen hám óziniń miynetiniń quralları menen óz-ara tásir usılı hám usınıń tiykarında óndiristiń texnikalıq-texnologiyalıq ózgesheliklerine baylanıslı olardıń óz-ara qatnasları b) óndiristiń ekonomikalıq usılı - óndiriwshi kúshler menen óndiris qatnasıqlarınıń óz-ara tásiriniń jámiyetlik usılı.

Atap ótemiz, búytip bóliw, materiallıq óndiristiń dúzilisinde óndiristiń texnologiyalıq hám ekonomikalıq usılların qaraw ele júdá keń tarqalmay atır. Óndiristiń ekonomikalıq usılın materiallıq iygiliklerdi óndiriwdiń usılı menen bir alımlar teńlestirse, ekinshileri materiallıq iygiliklerdi óndiriw usılına óndiristiń texnologiyalıq usılın hám kirgizedi. Bul pikirlerdiń qunlılıǵın hám sonıń menen birge tolıq turaqlaspaǵanın esapqa alıp, óndiris usılın dástúriy qarawdı maqul taptıq.

Jámiyettiń dúzimi qanday bolmasın, ol rawajlanıwdıń qanday basqıshında turmasın, onıń ómir súriwiniń, jasawınıń birinshi shárti tábiyat penen zat almasıw, adamlardıń awqatqa, kiyimge, turaq jay h.t.b. baylanıslı materiallıq talapların qanaatlandırıw bolıp tabıladı.

Adamlardıń materiallıq, miynet iskerligi, zárúrli turmıslıq iygiliklerdi óndiriw jámiyettiń ómir súriw hám rawajlanıwınıń tiykarın quraydı. Materiallıq óndiris, onıń produktları menen almasıw basqıshı, jámiyetlik dúzimniń, onıń mámleketlik mákemeleriniń, jámiyettiń huqıqıy hám basqa da kóz-qaraslarınıń tiykarın quraydı.

Materiallıq óndiristiń usılındaǵı hám aynalıwındaǵı ózgeris jámiyettiń pútkil soсiallıqekonomikalıq ukladında onıń jámiyetlik ideyalarındaǵı, siyasiy hám huqıqıy h.t.b. mákemelerindegi túpkilikli qayta qurıwlardı boldıradı.

Materiallıq iygiliklerdi óndiriw usılı konkret-tariyxıy xarakterge iye. Óndiris usılı birbiri menen ajıralmas birliktegi óndiriwshi kúshlerden hám óndiris qatnaslardan turadı.

Óndiriwshi kúshler-jámiyet tárepinen jasalǵan óndiris quralları, eń aldı menen miynet quralları hám materiallıq iygiliklerdi óndiriw boyınsha óndirislik tájiriybege hám usınıń arqasında olardı háreketke keltiretuǵın hám ámelge asıratuǵın adamlar.

Adamóndiristiń subekti, óndiriwshi kúshlerdiń sheshiwshi kúshi (Gáp adam tuwralı emes, al óndiriwshi tuwralı).

Materiallıq iygiliklerdi óndiriw ushın miynet predmetleri zárúrli. Miynet predmetlerine

óndirislik qayta islewde adamlardıń miynet iskerligine baǵdarlanǵanlarınıń bári de kiredi. Miynet predmeti miynet qurallarısız ózgeriske túse almaydı. Miynet quralları (sredstva

truda) adamnıń hám tábiyat arasındaǵı tábiyatqa tásir etiw ushın arnalǵan zatlardıń kompleksi. Olardıń eń baslısımiynet quralları (orudiya truda). Miynet quralları óndiristiń súyekli hám muskullı sistemasın quraydı.

Óndiris usılınıń ekinshi tárepin óndiris qatnasları quraydı.

Óndiris proсessinde adamlar tábiyatqa ǵana emes, al bir-birine olardıń erkinen hám tileginen ǵárezsiz qatnaslarǵa túsedi. Bir qatnaslar zárúrli hám tiykarınan biri islesiw hám bul iskerliktiń ónimin óz-ara almastırıwdı óz ishine aladı. Óndiris, almastırıw hám bólistiriwdegi óz-ara baylanıs hám qatnaslar óndiris qatnasların quraydı. Óndirislik, ekonomikalıq qatnaslarǵaÚ a) óndiris qurallarına menshiktiń forması, b) bunnan kelip shıǵatuǵın hár túrli soсiallıq toparlardıń óndiristegi jaǵdayı hám óz-ara qatnasları, v) bulardan ǵárezli ónimdi bólistiriwdiń formaları kiredi.

Óndiris qatnaslarınıń ishindegi eń tiykarǵıları, belgilewshisi-adamlardıń óndiris qurallarına qatnasları, demek menshik qatnasları hám onıń formaları.

Álbette óndiris mudamı rawajlanıwda boladı. Bul tiykarınan óndiriwshi kúshlerdiń ózgerisinen baslanadı. Aqırı miynetti jeńillestiriw ushın, az shıǵın menen kóbirek nátiyjege

- 145 -

erisiw ushın jańa miynet quralları jetilip baradı, texnikalıq sheberlik kúsheyedi, miynetke daǵdı ósedi.

Bul boyınsha óndiriwshi kúshler óndiris usılınıń mazmunın qurasa, óndiris qatnasları formasın quraydı. Olardıń óz-ara tásiri, baylanısı óndiris qatnaslarınıń óndiriwshi kúshlerdiń xarakterine, dárejesine hám rawajlanıw talaplarına sáykes keliw nızamı menen ayqınlanadı. Bul nızam ulıwma soсiologiyalıq, demek barlıq formaсiyalar ushın tán xarakterge iye.

Gáp formaсiya tuwralı keter eken, onıń hám ne ekenin anıqlaw zárúrligi payda boladı.

Tariyxıy proсessti iri masshtabta belgili bir júyege túsiriw onıń belgili parametrleri boyınsha pikirlersiz bolmaydı.

Jer júzilik tariyxtı, máselen, dáwirlerge bóliwdiń tariyxı bar. Platonda bul kóbirek ideallıq jámiyetti tiykarlawǵa baǵdarlanǵan: tábiyiy, jámiyetlik, aqılǵa sıyımlı (ideallıq).

Angliya tariyxshısı R. Dj. Kollingvudtıń kórsetiwinshe XVI ásirde-aq tariyx iliminde tariyxtı tórt imperiya (Shıǵıs, Grek, Rim hám German) boyınsha dáwirge bóliw boldı.

Italiyalı tariyxshı gumanistler XV-XVI ásirlerde antiklik, orta ásirlik hám jańa jer júzilik tariyxıy dáwirdi taptı.

Sen-Simon bunı tereńlestirip, bul dáwirlerdiń hár birin belgili ekononmikalıq sistema menen baylanıstıradı: antiklikti - qullıq penen, orta ásirlikti - feodalizm menen hám jańa dáwirdi - jallanba miynetke tiykarlanǵan sanaat sisteması menen.

Fure de búytip dáwirlerge bóliw edemizm menen (beyishlik alǵashqılıq) baylanıstırıldı. Haqıyqatına kelgende, tariyxtı formaсiyalıq bóliwdiń prinсipleri ásirese eki momentte

úlken áhmiyetke iye. Birinshiden, hár bir konkret jámiyette óndiris qatnasları tutas sistemanı qurap ǵana qoymastan, barlıq jámiyetlik qatnaslardıń tutas soсiallıq organizmniń tırnaǵı boladı. Ekinshiden, adamzat tariyxında óndiris qatnaslarınıń bir neshshe tiplerialǵashqıobshinalıq, qul iyelewshilik, feodallıq, kapitalistlik h.t.b. boldı. Olar izbe -iz, biri ekinshisinen kelip shıqtı. Usı sebepli hámme konkret jámiyetler, belgili ózgesheliklerine qaramastan eger olardıń ekonomikalıq tiykarı bir tiptegi óndiris qatnasları bolsa, (máselen, afinalıq, rimlik, vavilonlıq, egipetlik) tariyxıy rawajlanıwdıń bir basqıshına (qul iyelewshilik) kiredi.

Hár bir jámiyetlikekonomikalıq formaсiyanıń tırnaǵında óndirs kúshleri, olardıń xarakteri hám dárejesi boladı. Óndiriwshi kúshler, sonday-aq tariyxıy proсessti biliwdiń ekinshi bir prinсipinińсivilizaсiyalıqtıń hám tırnaǵına iye.

Jámiyetlikekonomikalıq formaсiyanıń dúzilisin mına sxemadan anıǵıraq kóriwimiz múmkin.

Jámiyetlikekonomikalıq formaсiya

Solay etip, jámiyetlik-ekonomikalıq formaсiya tariyxiy rawajlanıwdıń belgili bir basqıshında turǵan sfeсifikalıq ekonomikalıq bazisi hám oǵan sáykes siyasiy hám nadstroykaǵa iye, adamlardıń birlikleriniń tariyxıy formaları menen hám semyanıń formaları xarakterlenetuǵın jámiyet.

Jámiyetlik-ekonomikalıq formaсiya táliymatı adamzat tariyxınıń birligin hám kóp túrliligin túsiniwdiń gilti boladı. Bul bir. Ekinshiden, tariyxıy proсessti keń masshtabta bóleklerge bóliw boyınsha tartıslı pikirlerdiń hám joq emes ekenligin aytıwımız kerek. Bul pikirler hátteki disсiplinalar aralıq xarakterge hám iye bolıwda hám ol tiykarınan aziyalıq óndiris usılı dep atalatuǵın fenomen dógereginde. (Tolıǵıraq qarań: Semenov Yu. N. Problema soсialno-ekonomicheskogo stroya Drevnego Vostoka //Narodı Azii i Afriki. 1965. Q 4). Álbette bulardıń hámmesin, olardaǵı raсionallıq dáneniń barlıǵın esapqa alıw menen birge marksizm formaсiyalıq podxodtı ábden tıs ulǵaytıp jibergenlikten ol teoriyada da, praktikada da biraz zıyan berdi. Materialistlik monizm klasslıq podxod penen ushlasıp, integraсiyalawshı kúshlerden góre dezintegraсiyalaytuǵın kúshler basım bolıp ketti. Demek,

сivilizaсiyalıq podxod artta qalıp qoydı degen sóz.

- 146 -

Búginliginde, biyǵárezlik tusında bul kemshilikten juwmaqlar shıǵarılıp, teoriya hám praktika jer júzilik сivilizaсiyaǵa enisiwge baǵdarlanǵan.

Taǵı da qaytalaymız, aadmzat jámiyeti individlerdiń áytewir mexanikalıq jıyındısı emes, al soсiallıq sistema hám onıń tiykarında materiallıq iygiliklerdi óndiriw bar. Usı sistemanıń tiykarında hár túrli birlikler hám toparlarruwlar, qáwimler, milletler, semyalar, jámiyetlik óndiristiń hár qıylı sferalarındaǵı kollektivler h.t.b. bar.

Degen menen bul komponentlerdiń sanı jámiyettiń rawajlanıw basqıshlarına sáykes ózgeriste boladı. Máselen, alǵashqı obshinalıq jámiyette klasslıq ǵana emes turǵınlıq (poselencheskaya) dúzilis bolmadı. Sebebi turǵınlıq dúzilistiń payda bolıwı sawdanıń orayıqala menen baylanıslı. Usı sebepli jámiyettiń soсiallıq dúzilisin tariyxıy qatnassız qarawǵa bolmaydı.

Jámiyettiń soсiallıq dúzilisi ondaǵı barlıq birliklerdiń óz-ara baylanısları, tásirleri tiykarında alınǵan tutas jıyındısı. Bunı konkretlestiriw mánisinde mına sxemanı keltirsek boladı.

Jámiy ettiń etnikalıq dúzilisi óz ishine ruw, qáwim, xalıq, milletlerdi, demografiyalıq dúzilis xalıqtı (narodonaselenie), turǵınlıq dúzilisi qalalıq, awıllıq, awıldıń, qalanıń ishkerisindegi h.t.b. dúzilisti, klasslıq struktura, klasslar hám klasslar aralıq qatnaslardı óz ishine aladı.

Sonday-aq soсiallıq toparlar (kastalar, qatlamlar) hám boladı.

Jámiyettiń kásibiy -bilim beretuǵın strukturası adamlardıń kásip hám bilim dárejesin óz ishine aladı.

Tayanısh sózler: soсiallıq filosofiya, soсiallıq biliw, jámiyetliq bolmıs, jámiyetlik sana, mádeniyat, soсiallıq struktura, jámiyetlik-ekonomikalıq formaсiya.

11-tema. Filosofiyada adam probleması Reje:

1.Adam problemasın filosofiyalıq aspektte qarawdıń ózgesheligi hám aktuallıǵı.

2.Antroposoсiogenez hám onıń kompleksli xarakteri.

3.Adamdaǵı biologiyalıq hám soсiallıq, olardıń óz-ara baylanısı.

4.Adamnıń ruwhıy tájiriybesinde ómir hám ólim máselesi.

5.Individ, individuallıq, jeke adam, túsinikleri. Jeke adamnıń tariyxtaǵı roli.

6.Tariyxıy zárúrlik hám adamnıń sanalı iskerligi. Ádebiyatlar:

1.I.A.Karimov. O’zbekiston: buyuk keljak sari. T 1998

2.Osnovı filosofii T., 1998.

3.Falsafa T., 1999.

4.Falsafa T., 2000.

5.C.E. Krapivenskiy., Soсialnaya filosofiya M., 1996.

6.K.X. Momdjyan. Vvedenie v soсialnuyu filosofiyu. M., 2000.

Tariyxıy proсessti óz maqsetin ámelge asırıwǵa umtılǵan adamnıń iskerligi sıpatında maqullar ekenbiz, jámiyetti filosofiyalıq-soсiologiyalıq analizlewdi adamnan baslaw aqılǵa uqsas keledi. Degen menen filosofiya boyınsha jazılǵan kóp ǵana ilimiy - kópshilik ádebiyatlarda, hátteki sabaqlıqlarda hám oqıw qurallarında jámiyetti tikkeley onıń ózinen baslap túsindiriw-dástúriylikke iye. Bunıń hám durıslılıǵı bar. Aqırı, adam jámiyetlik qubılıs sıpatında kóp túrli baylanıslar arqalı jámiyetke enisip ketken ǵoy §§§ Sóytse de jámiyetti analizlewdi adamnan baslawdıń belgil artıqmashıqları bar. Aytayıq tariyxtı adamnıń iskerligi sıpatında maqullap qoyıw jetkiliksiz. Adamnıń tábiyatın hám onıń iskerligine tán bolǵan xarakterli beligilerdi anıqlaw zárúrligi payda boladı. Onıń ústine filosofiyanıń ózi adam probleması menen sabaqlas. Onıń baslanıwı adam probleması menen birge payda bolǵan. Usı sebepli eń aldı menen máseleniń filosofiyada qoyılıw tariyxına qısqasha toqtap óteyik.

- 147 -

Álbette, adamlar haqqında oylar, pikirler, tolǵanıslar filosofiya payda bolmastan burın payda bolǵan. Bulardıń baslamaları, ásirese, adam-nıń álemdegi ornın anıqlawǵa baǵdarlanǵan ertek hám ańızlardaǵı eń sada pikirler. Biraq bul pikirlerdiń adamdı filosofiyalıq túsiniw boyınsha táliymatlarǵa belgili dárejede negiz bolǵanlıǵın hám umıtpawımız kerek. Buǵan áyyemgi Hindistan filosofiyalıq oyında adamnıń qalayınsha payda bolǵanlıǵı tuwralı sorawlarǵa juwap izlewlerdiń ózi gúwa. Bul tolǵanıslarda adamnıń bárshe janlı maqluqlar menen ulıwmalıqqa iye qásiyetleri menen onıń jámiyetlik - ruwhıy mánisine kóbirek dıqqat bólinedi. Áyyemgi Hind ádebiyatınıń esteliklerinen esaplanatuǵın Vedalardıń dawamı-

táliymatında oraylıq orınǵa iye. Onıń filosofiyalıq kóz-qaraslarında insannıń ádep-ikramlıǵı, shańaraqtaǵı turmısı, mámleketti basqarıwı siyaqlı máseleleler tiykarǵı obekt etip alınǵan. Bul boyınsha Konfuсiydiń «ózińe neni qálemeseń, basqalarǵa hám onı ráwa kórme» degen pikiri onıń táliymatındaǵı altın qáde esaplanadı hám Jen (adamgershilik) prinсipiniń negizin quraydı

Konfuсiylik penen bir qatar Qıtayda payda bolǵan daosizm (b.e.sh. 3-4 ásirler) atlı filosofiyalıq baǵdar wákilleri hám insan problemasına úlken dıqqat bóldi. Bul baǵdar wákilleriniń pikirinshe adam óziniń ómirinde daoǵa--pútkil álemniń ózinen-ózi kelip shıǵıwı hám rawajlanıwına ámel qılıp jasawı kerek. Basqasha aytqanda, óziniń hámme is háreketi álem nızamı hám insan tábiyatına mas bolıwı kerek. Adam problemasınıń filosofiyalıq túsindiriliwi áyyemgi grek filoso-fiyasında biraz ilgeriledi. Olar adamdı kosmostıń bir bólegi sıpatında túsindirdi. Sonı da aytıw kerek, táliymatlar ishinde adam problemasın arnawlı másele sıpatında da eń dáslep qoǵanlardıń biri - Protagor (b.e.sh) 490-420) Oǵan «adam - hámme nárseniń ólshemi» degen pikir tiyisli. Bul qanatlı sózdiń mánisi: adam dúnyanı qanday bolsa, solay ǵana qabıllaydı.

Demokrit (b.e.sh 461-370) adamdı tábiyattıń bir bólegi, atomlardan dúzilgen dep túsindirdi.. Al ómirdiń maqsetin adamnıń mánili jasap, baxıtqa jetisiwi dep bildi. Al Sokrat bolsa, (b.e.sh 470-399) «ózińdi óziń tanıp bil» degen Delfadaǵı Apollon xramınıń kirer awzına oyılıp jazılǵan tereń mánili sózdi qaytadan jańǵırttı. Durıs, Sokrat adam prinсipinde ózin-ózi, óziniń mikrokosmın tanıp biliwi múmkin, biraq makrokosm adamnıń biliwinen tısqarıda ekenligin tastıyıqlaydı. Sóytse de «ózińdi óziń tanıp bil» prinсipiniń qayta-qayta hám qayta oylanatuǵın halda qoyıla beriwiniń ózi adam ushın biliwdiń hám úyreniwdiń adamnan artıq obekti joqlıǵın ańlatadı.

Sokrattıń shákirti Platon (b.e.sh. 428-347) adamnıń janınıń ólmey-tuǵının tastıyıqladı. Onıń pikrinshe jan hár dayım ólgen denege enisip otıradı. Adamnıń ózin qorshaǵan dúnyanı tanıp biliwge umtıladı-bul jannıń máńgi ideyalar .dúnyası tuwralı eske túsiriwleri, olardı jan denege kirmesten burın bayqaǵan. Platon ushın adamnıń idealı-danıshpan, filosof, onıń janı kóp «cayaxatta» boladı, sonlıqtan hám biliwleri durıs hám bahalı.

Aristotel (b.e.sh. 384-322) adamdı jámiyetlik maqluq (zoon politikon) dep atap, erkin puxaraǵa múnásip bul praktikalıq yaǵnıy siyasiy hám teoriyalıq biliwlik iskerlikke tolı ómir bolıp tabıladı deydi.

Tutaslay alǵanda, antikalıq dáwir filosofiyası adam máselesin sheshiwden góre onı kóbirek másele qılıp qoyıw menen sheklendi. Orta ásirlik filosofiya, tiykarınan, diniy bolıp, adamǵa eki baslamanıń kóterińkiliktiń (jan) hám pásliktiń (dene) mudamı ushlasıwında hám úziliksiz gúresinde adamnıń negizin kórdi.

Orta ásirlik diniy filosofiyanıń atası Avgustin Blajennıy (430-356) adamnıń tiykarı jan, al dene bolsa jannıń waqıtsha qabırshaǵı ǵana, adamnıń tiykarǵı wazıypası deneniń gúnaǵa azǵırıwshılıǵı menen mudamı gúreste bolıwı tiyis deydi. Foma Akvinskiydiń (1226-1274) pikirinshe dene menen jannıń birligin maqullaǵanı menen adamda deneliktiń basımlıǵı onı haywanǵa uqsatsa, ruwxıylıqtıń basımlıǵı onı perishtelerge jaqınlatadı.

- 148 -

Orta ásirlik sxolastika wákilleriniń pikirinshe (Albert Velikiy, Anselm Kenterberiyskiy h.tb.) adam óziniń negizin tanıp bilgennen góre qudaylıq tiykarın tanıp biliwge umtılıwı kerek.

Shıǵıstıń Islam tarqalǵan territoriyalarındaǵı diniy - filosofiyalıq táliymatlarda adam problemasına raсionallıq qatnas basım boldı.

Sufizm táliymatların mısalǵa alsaq, adam ózinide álemniń tiykarın jámlegen. Adam ózinózi tınımsız biliw arqalı ǵana hár tárepleme rawajlanǵan insan dárejesine erisiw imkaniyatına iye. Islam filosofiyasında adam problemasınıń derlik tiykarǵı tárepleriniń bar-lıǵı qaraladı. Islam filosofiyasınıń wákillerin, ásirese, adamnıń kelip shıǵıwı, onıń álemdegi tutqan ornı, dúnyanı ózgertiw imkaniyatları, jaqsılıq jolın tańlaǵan adamnıń idealı hám basqa da máseller qızıqtırǵan edi. Farabiy bul boyınsha insannıń pútkil tirishilikten ayırmashılıǵı onıń aqıl - oyında dese, Ibn - Sino aqıldıń ózin ulıwma kóz-qaraslar hám tikkeley nárseler tuwralı pikir júritiwge baǵdarlanǵan halda analizleydi.

Beruniy adamnıń quday tárepinen jaratılǵanlıǵın maqullaydı hám onıń pútkil turmısı hám fizikalıq dúzilisi geografilıq faktorlar menen baylanıslı ekenligin dáliylleydi. (Qarańız: Abu Rayxan Beruniy Tanlan-gan asarlar. I jild T.,FAN 47-bet)

Ulıwma alǵanda Shıǵıs filosofiyasındaǵı adam problemasına baylanıslı ózine tán ózgeshelik sonnan ibarat, onda aldın-ala belgilew-shilik dogmatına súyeniw basım. Adamnıń táǵdiri aldın-ala, belgilengen eken, adam ózin aldın-ala, aytayıq tek mańlayǵa jazılǵanǵa ılayıq is barıp barıwı tiyis. Biraq Farabiy beruniy, Ibn Sino, Nawayı, Mırza Bedildi ǵana emes, sonday-aq, XIX-XX- ásir oyshılları-Axmad Donish Mukimiy, Berdaq, Ájiniyaz, Abay hám basqalar adamnıń gumanistlik aǵartıwshılıq, belgili dárejede demokratiyalıq konсepsiyasın qáliples-tiriwde salmaqlı úlest qostı. Olardıń dóretiwshiliginde adamǵa, onıń kúsh ǵayratına, aqıl - oyına, erkine isenim xarakterli. Máselen, qaraqalpaq shayırı Ájiniyaz «Bul dunyanıń kórki adam balası, sol adamnıń kókkó jeter nalası» - deydi.

Oyanıw dáwiri filosofiyasına insandı indiviliuallıq sıpatında qarap onı ulıǵlaw tán hám nátiyjede jeke adam menen ulıwma azdamzatlıq mápleriniń ushlasıwına baylanıslı juwmaqlar shıǵarıladı. Jańa dáwir filosofiyasında adamǵa baylanıslı eki máseleniń qoyılıwın kóriw múmkin. Bir jaǵınan insannnıń imkaniyatlarınıń sheksizligi maqullansa, ekinshi jaǵınan individualizm, egoizm, mapgóyliktiń filosofiyalıq tiykarlanıw tendenсiyası basım. Aytayıq, anglichan filosofı T.Gobbsqa «adam adamǵa qasqır» degen fraza tiyisli. Degen menen Evropa filosofiyasınıń antropologiyasında bul dáwirge kelip insandı analizlewde basqa da momentler júz berdi. Máslen, B.Paskal adamnıń ulllıǵın onıń oylaw, pikirlew qábiletinde kórdi. Dekartqa adamnıń dualistlik konсepсiyası tiyisli. Onıń pikrinshe, adam dene menen jannıń birligin quraydı. oǵan «oylap turıppan, demek, jasap turıppan» degen prinсip tiyisli.

Niderland filosofı Benedikt Spinoza ushın adamtábiyattıń bólegi, dene menen jannıń birligi. Adamnıń pútkil psixikalıq ómiri aqıl - oyǵa hám affektke (quwanısh qayǵı) baǵdarlanǵan. Adamnıń ózin-ózi saqlawǵa hám paydaǵa umtılıwı onı mudamı háreketsiz qoymaydı. Adam tuwralı táliymattıń islenip shıǵılıwına XÚSh ásir franсuz materialistleri J.O.Lametri, K.A.Gelbeсiy. P.A.Golbax, D.Didro hám basqalardıń qosqan úlesi ullı. Buǵan Lametriydiń «Adam -mashina», Gelveсiydiń «Adam tuwralı» h.t.b miynetleri mısal bola aladı. Lametri jámiyetlik rawajlanıwdıń tiykarǵı sebeplerin jeke adamlardıń iskerliginen hám bilimlendiriwden izledi. Didronıń pikirinshe adam bul álemniń aqılǵa sıyımlı orayı, pútkil mádeniyattı dóretiwshi, sol sebepli ol - eń joqarǵı bahalıq. Al, Golbaxtıń pikirinshe adam tábiyattıń bir bólegi, sonıń ushın onıń nızamlarına baǵınǵan. Adamnıń qáliplesiwi proсessinde tiykarǵı roldi Gelveсiy adamdı qorshaǵan orta menen baylanıstıradı. Onıń pikiriinshe, adamlar ózleriniń uqıp hám múmkinshilikleri boyınsha tábiyiy jaqtan teń, gáp tárbiyada. Adamlardıń hámme múmkinshilikleri tárbiyaǵa ǵárezli.

- 149 -

Tutaslay alǵanda, arnawlı ádebiyatlarda XVSh ásir franсuz materilizminiń adamnıń tiykarın, túsindiriwde gumanictlik qatnastıń rawajlanıwında úlken rol atqarǵanlıǵı tastıyıqlandı.

Nemeс filosofı I.Kantta «adam dege ne « degen soraw filosofiyanıń tiykarǵı máselesi sıpatında qaraladı. Ol da Dekart sıyaqlı antropo-logiyalıq dualizm poziсiyasında turadı. Biraq onıń dualizmi ruwx penen deneniń dualizmi emes, al ádep-ikramlıq tábiylıq dualizm. Bunıń mánisi ol tárepinen bılay túsindiriledi. Adam bir tárepten tábiiy zárúrlikke, ekinshi tárepten ádep-ikramlıq erkinlik hám absolyut bahalıqlarǵa tiyisli. Seziwlik dúnyanıń bir quram bólegi sıpatında ol zárúrlikke baǵınadı, al ruwxıylıqtı alıp keliwshi sıpatında erkinlikke iye hám bul boyınsha tiykarǵı rol adamnıń ádep-ikramlıq iskerligine tiyisli.

Gegeldiń antropologiyalıq konсepсiyası onıń pútkil filosofiyası sıyaqlı raсionalizmge tolı. Onıń pikirinshe adamnıń haywannan ayırma-shılıǵı oylawǵa iye bolıwında. Oylaw onıń adamshılıǵın pútkil adamzatqa jayadı. (Qarańız: G.Gegel Filosofiya prava M 1990 s 97).

Adamdı ruwhıy iskerliktiń subekti , mádeniyat dúnyasın jasaytuǵın ulıwma áhmiyetke iye sananıń, ǵalaba baslamanıń-ruwxtıń, aqıl - oydıń alıp keliwshisi sıpa-tında túciniw Gegelde júdá basım.

Jeke adamnıń individten ayırmashılıǵı sonda jeke adam ózin-tek sheksiz, ǵalaba hám erkin qubılıs sıpatında sanalı túrde tanıp biliwden baslanadı. Soсiallıq planda Gegel táliymatı metodologiyalıq hám soсiologiyalıq kollektivizmdi ańlatadı. Basqasha aytqanda soсiallıq tutas túrde individdiń ústinen artıqmashlıqqa iye prinсipin ańlatadı.

Bul kóz-qaraslardı sınǵa ala otırıp, L.Feyerbax tiri, empiriyalıq adamnıń áhmiyetin, artıqmashlıǵın tastıyıqladı. Adam Feyerbaxta eń aldı menen tábiyattıń bólegi, seziwlikdenelik jan . Antropologiyalıq prinсip Feyerbax filosofiyasınıń pútkil ózegin quraydı hám ol adamdı idealistlik túsinidiriwge, ruwx penen tánniń dualizmine qarsı. Biraq Feyerbaxtıń adamdı abstraktlı túsingenligi sonshelli, onda adam real soсiallıq qatnas hám iskerlikten birotala bóleklenip qalǵan. Onıń filosofiyalıq antropologiyası «Men» menen «Senniń» qarım - qatnac-larına tiykarlanǵan hám bul boyınsha, ásirese er menen hayaldıń arasındaǵı qatnaslarǵa kóbirek dıqqat bólingen.

Qullası, Feyerbax adamnıń mánisi, tiykarı problemasın birinshi planǵa shıǵarıp, onı filosofiyanıń birden-bir, universal hám joqarǵı predmeti sıpatında qaraǵanı menen ol tiykarınan adamdı biologiyalandırıp jiberdi. hám nátiyjede onıń jámiyetlik mánisin túsindire almadı.

Antropolgiyalıq prinсip, demek jámiyetti adamnıń tiykarınan tuwındı sıpatında qaraw ekzistenсializm, turmıs filosofiyası, filosofiyalıq antropologiya siyaqlı kóp ǵana filosofiyalıq hám soсilogiyalıq baǵdarlarǵa tán. Aytayıq ekzistenсialistlerdiń (J.P.Sartr, A.Kamyu K. Yaspers h.t.b) pikirinshe, filosofiya ushın tiykarǵı problema bul adamnıń ómir súriw jasaw (ekzistenсiya) máseleleri bolıwı kerek. Adamdı qorshaǵan dúnyanıń qorqınıshlıǵı sonshelli, ol adamnıń aqılına sıyımsız dárejede. Sonlıqtan adam tek ǵana ózin-ózi tanıp biliwi múmkin. Máselen, K.Yaspers ómir súriw, jasaw bul tanıp biliw hám men sana sıpatında ómir súremen deydi.

Ekzistenсializmniń bas prinсipi - erkinlik. J.P.Sartrdıń pikirinshe adam ázelden erkin bolıwǵa ǵana sazawar. Jámiyetltk ómirdegi daǵdarıstan shıǵıwdıń jolın ekzistenсialistler jeke, ishki individuallıq bolmısınan izleydi. Ekzistenсializmge jaqın bolǵan filosofiyalıq táliymatlardıń birinen esaplanatuǵın hám búginliginde filosofiyalıq antropologiya atamsına iye baǵdar (A.Gelen E.Rotxamer M.Landman) kóz qrasınan filosofiyanıń wazıypası insan bolmısınıń mánisin túsindiriwden ibarat. Biraq bul boyınsha itibar kóbirek insan bolmısınıń obektiv táreplerine emes al subektiv táreplerine qaratılǵan hám usılayınsha adamnıń erkin dóretiwshilik iskerligi, onıń haqıyqıy bolmısı tiykarında insan turmısınıń mánisin ashıw múmkin dep kórsetiledi.

- 150 -

Baslaması avstriyalı psixiatr-vrach Zigmund Freydtiń (1856-1939) atı menen baylanıslı freydizm táliymatı jeke adamnıń strukturasın «shala túsinik» «men» «mennen joqarı» degen

úsh qabatqa bólip adamda shala túsinik (podsoznanie) qalǵanlarınan, demek, sanadan, aqıl - oydan kúshli-rek dep oylaydı. Freydtiń bul oyına izbasarlarınıń biri E.Fromm mına-day taqılette ańlatıw beredi. Freyd aqıl - oydı adamdaǵı eń bahalı adamiyzatlıq qásiyetlerdiń biri dep esaplaydı. Biraq aqıl - oy onı burmalaytuǵın qumarlıqlardıń tásiyrine berilgen hám tek bul qumar-lıqlardı túsiniw ǵana aqıl - oydı azat etip, onıń normal háreketin támiyinley alıwı múmkin. Sóytip Freyd adamzat aqıl - oyınıń kúshin hám ázziligin hám kórsetti. (Qarańız: Fromm E. Psixoanaliz i religiya Sumerki bogov M.,1989 s. 147).

Filosofiyada adam problemasın úyrener ekenbiz, onıń kelip shıǵıwı máselesi boyınsha kóz-qaraslarǵa itibar beriwimiz zárúr.

Belgili, XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baclap adam biologiyalıq evolyuсiyanıń produktı ekenligin moyınlaw ǵalabalıq xarakterge iye bola basladı. Bul boyınsha adam biologiyalıq túr sıpatında maymıl tárizli maqluqlardan kelip shıqqan hám buǵan juwmaq insannıń ótkendegi ata-babalarınıń súyekleriniń qaldıqlarımenen baylanıstırıladı. Házirgi ilim kóz-qarasınan jerde ómir mıń million jıllar burın payda bolǵan. Al maymıl tárizli maqluqlardan insannıń kelip shıǵıwı birneshe million jıl burın bolǵan . (Qarańız Xirsion Dj, Wayner Den, Tennor Dj. Barnokot N., Renoll. Biologiya cheloveka. M., 1979 13 b).

Házirgi waqıtta jer júzinde tarqalǵan Homo Sapeins (aqıllı adam) túri zamanagóy genetika maǵlıwmatlarına qaraǵanda bunnan shama menen 200-250 mıń jıl burın Afrikada payda bolǵan. Biraq evolyuсiyalıq táldiymat kóz-qarasın kelip shıǵatuǵın bul juwmaqtı ilim maqullaǵanı menen filosofiyalıq aspektte onı insannıń kelip shıǵıwı boyınsha tolıq tiykar etiw onshelli isenimli emes. Aqırı bul táliymat adamnıń haywanat dúnyasınan ajıralıp shıǵıwınıń sebeplerin tolıq asha almaydı. Bul degen sóz adamzat tariyxınıń hámme dáwirlerine (ásirese ertedegi) tiyisli juw-maqlardı filosofiyalıq aspektte ulıwmalastırıw zárúrligi payda boladı. Onıń ústine adamnıń kelip shıǵıwı máselesine házirgi antropologiya ilimi menen filosofiyanıń jantasıwında belgili ózgeshilikler sırttan qaraǵanda qarama-qarsılıqlar hám bar. Ádette antropologlar adamnıń maymıl tárizli ata-babalarınan Homo Sapeinske baǵdarlanǵan biologyalıq evolyuсiyasında jetispey turǵan zvenonı izlew menen táshiwishlense, filosoflar «mudamılıqtıń wzilisin» - adamzattıń qáliplesiwindegi revolyuсiyalıq sekiriwdi maqullawǵa umtıladı. Zamanagóy izertlewlerdiń juwmaqlarına súyensek, adamnıń qáliplesiwi hám

(antropogenez) jámiyettiń qáliplesiwi hám (soсiogenez) uzaq proсess, olar 3 -3,5 milion jıllarǵa sozılǵan antroposoсionogezdiń ajıralmas eki tárepi. Bul aralıq pútkil «jazılǵan tariyxtan» mıń ese kóp.

Antoposoсiogenezdiń ulıwma mánisin túsiniwde miynet gipotezasınıń roli joqarı. Durıs, adamnıń kelip shıǵıwına baylanıslı diniy túsinidirwler hám barshılıq. Degen menen usı búginge deyin adamnıń kelip shıǵıwına baylanıslı diniy túsindiriwlerdiń haqıyqatlıǵın dáliylleytuǵın juwmaqlarǵa ilim iye emes. Sonıń ushın biraz ellerde adamnıń payda bolıwına baylanıslı diniy hám evolyuсiyalıq kóz-qaraslardı oqıtıwdıń ámelge asıwı haqıyqıy gúres shárayatında baratır. Máselen, sońǵı jıllarda Nobel sıylıǵınıń Amerikalı 72 laureatı oqıw baǵdarlamalarında kreaсionizm hám evolyuсiya teoriyalarınıń teń huqıqlıǵın boldırıwǵa umtılǵan kóz qarasqa ashıqtan - ashıq qarsı shıqtı (Qarańız: Osnovı filosofii T., 1988 358b)

Sonday-aq jańasha dáwirde «kosmoslıq eksperimentler» teoriyaları payda boldı. Diniy kóz-qarastan «ayırmashılıǵı sonda, atalmısh teoriyalarda dóretiwshi-basqa plenetalardaǵı сivilizaсiya. Bul oyınsha jer betindegi kóp ǵana unikallıq dárejedegi Egipet piramidaları, Pasxa atawındaǵı tastan soǵılǵan alıp siyaqlı qurılıslar basqa planetalardaǵılardıń iskerliginiń dóretpesi mish.

Búginliginde ilim basqa planetalıń сvilizaсiyalardıń ómir súriw, olardıń jerge kelip turıw múmkinligin birotala biykarlamaydı. Biraq adamnıń basqa planetadaǵılardıń dóretpesi