Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 131 -

júziwdiń rawajlanıwı menen bunday obektlerdiń qatarına kún sistemasınıń belgili bólegi hám kiredi. Biraq onı geografiyalıq orta túsinigi menen sheklewge bolmaydı. Geografiyalıq orta jerdiń betin óz ishine aladı, adamnıń jasawınıń jalǵız ǵana podsisteması bola almaydı. Adamnıń ómir súriwiniń tábiyiy ortası ekige bolinedi. a) adamnıń ómir súriwiniń tábiyiy dárekleri (jabayı ósimlikler, jemisler, haywanlar h. t. b) b) miynet predmetleri bolatuǵın tábiyiy baylıqlar (tas kómir, neft, suw qulamalarınıń energiyası h. t. b).

Jámiyettiń rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında birinshi toparǵa tiyisli qubılıslar úlken rol oynaǵan bolsa, óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıw barısında bul rol ekinshi topardaǵılarǵa ótedi. Bul degen sóz sońǵı topardaǵılar óndiristiń, demek pútkil jámiyettiń rawajlanıwınıń sharayıtına aynaladı.

Solay etip adamnıń tábiyiy orta menen óz-ara tásiri bir ǵana tábiyiy komponent penen emes, al óndiristiń rawajlanıw dárejesi menen hám belgilenedi. Bul óndiristiń áhmiyetli nátiyjesi jasalma ortanıń jasalıwı demek ekinshi tábiyattıń payda bolıwı boladı. Ekinshi tábiyat óz ishine adam tárepinen dórelgen tek ǵana tiri emes predmetlerdi emes, tiri organizmlerdi hám kirgizedi. Olar jasalma otborǵa ılayıq adam tárepinen keltirilip shıǵarılǵan ósimlikler hám haywanlar. Jasalma orta bunıń menen sheklenbeydi.

Adam belgili jámiyetlik qatnaslar sistemasında ómir súriwge hám háreket etedi. Bul jámiyetlik qatnaslar belgili materiallıq sharayıtlarda (sonıń ishinde adam tárepinen dóretilgen sharayıtlarda) ámelge asadı.

Jámiyettiń rawajlanıwı menen adamnıń ómir súriwiniń jasalma sharayıtı ósedi. Geybir maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, adam dóretken jasalma orta tábiyiy ortaǵa qaraǵanda onlaǵan ese ónimlirek, onıń ústine adamnıń texnogenlik tásiri tutas geologiyalıq strukturalardı ózgertip, gigant dárejedegi jasalma suw saqlaǵıshlardı qurıp, atmosferanı ózgertip h. t. b atır.

Jasalma orta bara-bara tábiyiy ortanı sonshelli dárejede ózgertiwge qaradı, onı jutıp jiberiw aldında desek lap bolmas. Biraq sonı túsiniwimiz kerek, tábiyiy orta adamnıń ómir suriwiniń tek ǵana materiallıq sharayıtların, óndiristiń tiykarǵı obektin emes, al belgili estetikalıq hám ádep-ikramlıq qatnastıń obekti de. Basqasha aytqanda adamnıń ómiri tábiyat penen tek fizikalıq jaqtan emes, ruwxıy jaqtan hám baylanıslı bolıp qaldı.

Bir jaǵınan óndiriwshi kúshlerdin rawajlanıwı barısında, adamnıń tábiyiy orta menen óz-ara qatnasınıń ekinshi tábiyat penen janapaylasıwında adam óziniń tábiyat stixiyasınan qorǵanıwın kúsheytedi. Buǵan kiyimlerdiń jetiliwi, jılıtatuǵın, suwıtatuǵın jaylardıń qurılıwı, suw basqınınan saqlaytugın qurılıslar h.t.b. mısal bola aladı. Usınıń menen adamnıń tábiyattan ǵárezliligin hálsiretetuǵın proсessler menen bir qatarda óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıwı menen basqa tendenсiya alǵa shıǵıw beredi. Adamzat jámiyeti ózin qorshap turǵan tábiyattan kóp túrli baylanıslarǵa túsiwin júda kúsheytedi. Aytayıq, temirdi xam onı eritiwdiń usılların meńgerip, adam óziniń tábiyat penen óz-ara qatnasındaǵı qúdiretin molaytadı. Sonıń menen birge waqıttıń ótiwi menen сivilizaсiyanıń rawajlanıwı planetadaǵı temir rudalarınan, olardı tabıwdan hám xojalıqta paydalanıwdan ǵárezli bolıp qaladı.

Basqa mısal. Kómir hám neft uzaq waqıt janılǵı-energiyalıq resurs sıpatında paydalanıladı hám jandırıldı. Biraq sońınan kómirden, neftten júdá kóp atamaǵa iye produktalar alınıwǵa qaradı. Hazirgi neft ximiyası segiz mıńnan aslam hár túrli xızmetke baǵdarlanǵan produkt shıǵaradı.

Qullası adamnıń shegera ǵárezsizlik tendenсiyası planetada bar zapaslardıń azayıp baslawı menen baylanıslı bolıp atır.

Adamnıń ómir súriw, jasawına qáwip dónip tur. Aqırı tek zapaslardıń azıǵı emes, onıń jasaw ortası táwir-aq pataslanıwda, mine usı jámiyet penen tábiyat arasındaǵı qaramaqarsılıqlar menen ekologiyalıq problemanıń mánisi belgilenedi.

Adamzat tábiyattı jeńip alıp belgili dárejede óziniń ómir súriwiniń tábiyat tiykarların táwir-aq buzdı. Aytayıq, songı 500 jıldıń barısında toǵaylardıń úshten eki bólegi qurıtıldı. Durıs óndiris kóp ǵana iygiliklerdi boldırdı. Sońǵı 100 jıldıń ishinde energetikalıq resurslardı

- 132 -

mıń ese kóbeytti. Rawajlanǵan ellerde hár bir 15 jılda tovarlardıń hám xızmettiń wlıwma kólemi eki ese kóbeyiwi, hátteki bul múddet házir qısqarıp baratır. Usıǵan sáykes xojalıq iskerliginiń shıǵındısı hám eki esege kóbeyip, atmosferanı, suw saqlaǵıshlardı júdá buzıp atır. Házirgi óndiris tábiyattan zattıń 100 ediniсasın alıp, onıń tek 3-4 ediniсasın ǵana paydalanadı, qalgan 96 ediniсasın záhárlewshi zatlar sıpatında tábiyatqa shıǵarıp taslaydı. Industriallıq jaqtan rawajlanǵan ellerde hár bir turǵınǵa 30 tonnaǵa jaqın zattan keledi. Onıń hám 1-1, 5 proсenti tutınatuǵın produkttı tutsa, qalǵanları tábiyat ushın zıyanlı.

Biosferanıń ózin-ózi taza tutıwı hám tómenlep ketti. Jerdiń dógeregine uglekislıy gazdıń qatlamınıń kóbeyiwinen klimattıń naqolay dárejede ózgerisi boyınsha qáwip dóndi.

Bul hám basqada jaǵdaylar ekologiyalıq problemanıń mánisi nede degen sorawdı payda etedi. Bul boyınnsha, álbette, birinshi gezekte sońǵı on jıllıqlar ishinde ilimiy-texnikalıq revolyuсiyanıń adamzatqa alıp kelgen jemisi óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıwı menen baylanıslı.

Qullası, ekologiyalıq problemanıń mánisi nede hám ol adamzat aldına qanday real dilemmalardı qoyadı hám onıń teoriyalıq, praktikalıq sheshiliwiniń jolları qandayW

Álbette, ekologiyalıq problemanı kompleksli hám globallıq xarakterge iye problema, ekinshi tárepten, onıń kelip shıǵıwın hám mánisin konkret soсiallıq kontekstte qaraw hám kerek.

Bul boyınsha eń aldı menen jámiyet penen tábiyattıń óz-ara tásiri tariyxıy xarakterge iye dep esaplaymız. Demek bul óz-ara tásirdiń formaları. masshtabları hám tendenсiyaları jámiyetlik rawajlanıw barısında ózgeredi.

Álbette. ekologiyalıq problemanıń tikkeley ilimiy hám texnologiyalıq hám soсiallıqekonomikalıq, siyasiy (sonıń ishinde xalıq-aralıq huqıqıy aspektlerden basqa soсiallıq, mádeniy, ideologiyalıq, etikalıq, gumanistlik aspektlerin esapqa alıw onıń kompleksli problema sıpatında mazmunın quraydı. Bul bir. Ekinshiden ekologiyalıq qıyınshılıqlardan shıǵıwǵa baylanıslı kózqaraslar hám joq emes.

Máselen, russosoistler yamasa neorussosoistlik kóz-qarastı alayıq. Olar adam menen tábiyattıń birligin moyınlaydı. Biraq, bul kóz-qaras absolyutlendirilip, adamnıń tábiyatqa passiv beyimlesiwin esapqa alıp, onıń aktivligin moyınlaǵısı kelmeydi. Sonıń ushın russosoistlik konсepсiyadan juwmaq, kóbirek reakсiyalıq-utopistlik xarakterge iye. Bul kózqaraslar antigumanistlik minezlemege iye.

Desekte, bunday konсepсiyalardıń bir unamlı tárepi sonda, olar adamdı tábiyat ústinen húkim súretuǵın demiurg dárejesinde túsindiriwdi biykarlaydı.

Belgili adamnıń tábiyattı qayta ózgertiwshilik háreketiniń tábiyat ushın hám ózi ushın hám zıyanı mol. Bunday kóz-qaraslarda adamnıń erkinligi júda ulǵaytılǵan dárejede boladı. Ol texnokratiyalıq dep atalatuǵın ekonomikalıq óndirislik stereotipte júdá kórinedi hám ol ilimiy-texnikalıq revolyuсiya dáwirinde adamnıń tábiyat penen óz-ara tásiriniń masshtabı xam formaları menen sáykes kelmesten ekologiyalıq qáwiptiń bir deregine aynaladı. Usı sebepli russosoistlik kóz-qaraslar ilimge hám texnikaǵa dushpanlıq qatınasta.

Ekologiyalıq problemanıń payda bolıwınıń soсiallıq shártlengenligin esapqa ala otırıp, onıń payda bolıwınıń tereń dáreklerin izlep qoymastan, onı saplastırıwdıń real jolların hám izlew kerek.

Ekologiyalıq problema tiykarınan soсiallıq problema bolıp, tikkeley texnikalıq qurallar menen payda bolsa da, óziniń tolıq sheshimin fundamental soсiallıq transformaсiya nátiyjesinde ekonomikalıq óndirislik, soсiallıq, mádeniy hám aksiologiyalıq ilgerilewler arqalı tabadı. Búginliginde ekologiyalıq mashqala pútkil planetalıq, globallıq xarakterge iye bolıp otır. Aytayıq Baykal, Aral, Kaspiy h.t.b. Ásirese Aral problemasınıń ekologiyalıq apatshılıq ekenligi hesh kimge de sır emes. Onnan shıǵıwdıń jolları usınılmaqta. Degen menen, bunı jaqsı túsiniw ushın ilimiy texnikalıq progress penen ekologiyanıń ara qatnasına baylanıslı máseleni anıqlaw zárúr. Ilimniń hám texnikanıń rawajlanıwı tek ekologiyalıq problemanı

- 133 -

sheshiwdiń múmkinshiligin boldıradı hám ol belgili soсiallıq sharayıtlarda ámelge asadı. Sonday-aq ekologiyalıq problemalardıń globallıq xarakterin esapqa ala otırıp, onıń qáwpiniń ótkirligin moyınlawımız kerek. Nege degende bul qáuipti boldırmawdıń bir qıyınshılıǵı sonda, adamlar óziniń tábiyat penen praktikalıq óz-ara qatnasında kóp jaǵdayda jeke, sheklengen máplerin basshılıqqa aladı. Nátiyjede tábiyat hár túrli regionlardıń, xalıqlardıń qarsılaslıq plaсdarmına hám aynalıp ketedi. Al, xaqıyqatına kelsek, bul qáwip sonshelli kúshli, endi onı tutas birlik bolıp toqtatpasa bolmaydı.

Taǵı bir moment. alabalıq ekologiyalıq problemanı har túrli eller hám xalıqlardıń teń emes rawajlanıwı jaǵdayında sheshiwge tuwra kelip atır.

Aytayıq, rawajlanǵan eller menen birge rawajlanıwdaǵı eller bar. Rawajlanǵan eller jetkilikli soсiallıq sharayıtlarǵa hám zárúrli ilimiy-texnikalıq potenсialǵa iye. Biraq olardıń tábiyiy ortası intensiv óndirislik iskerliktiń qolaysız tásirinde, al rawajlanıwdaǵı eller jergilikli soсiallıq sharayıtlarǵa hám zárúrli ilimiy-texnikalıq potenсialǵa iye emes. Biraq úlken tábiyiy resurslarǵa iye. Solay etip ekologiyalıq problemanı sheshiw hár túrli qoyıladı. Rawajlanıwdaǵı eller ushın ekologiyalıq tastıyıqlanǵan rawajlanıw, rawajlanǵan eller ushın ekologiyalıq tastıyıqlanbaǵan rawajlanıw.

Bunnan basqa ómirdiń tábiyiy sharayıtların basqarıwda tek resurslardı tutınıwdı tártipke salıwdıń shegarasında sheklew nadurıs. Keń mániste bul adam ushın jaqsı ómirlik ortanı qurıwdı ańlatadı. Onıń soсiallıq hám tábiyatlıq parametrleri onıń rawajlanıwı ushın maksimum mumkinshiliklerdi támiynleydi. Buǵan sáykes ekologiyalıq rawajlanıw túsinigi adamnıń mápine ılayıq qorshaǵan ortalıq roсionallıq qáliplesiw proсessi bolıp tabıladı.

3. Hár qashan adam óziniń praktiksında anaw ya mınaw obekttiń tiri ya tiri emes qubılıs ekenligi menen qızıǵadı. Aqırı, bul biziń sırtqı dúnyanı qabıllawımızdaǵı fundamentallıqqa iye ajıratıw liniyalarınan esaplanadı.

Alǵashqı adamlar ushın animizm, demek adam hám tas hám tiri, olar janlarınan ayırılǵansha ómir súredi degen túsinik húkim suredi.

Giolozoizm ushın hám hámme nárseniń janı bar tiri.

Sóytip ómir, tirishilik hám bolmıs teńlestirilgen halda túsindiriledi. Biraq bul boyınsha tek ómir, tirishilik emes, ólim hám reallıq sıpatında túsindirildi.

Bibliya boyınsha tiri dúnya jansız materiyadan keyin adamnıń dóretiliwiniń aldında payda boladı.

Álbette tiri bul ań awlawdıń, balıq awlawdıń eń sońında kult sıpatında tabılıwdıń obekti. Sonday aq tiri bul adamnıń kún-kórisi ushın qáwipli qarsılas (máselen, jabayı haywan). Sonıń menen birge adam janı bar qubılıs sıpatında tirige tuwısqan da. Bul ásirese totemizmde alǵashqı qáwimlerdiń óziniń rodın anaw ya mınaw haywan menen teńlestirip biliwde júdá xarakterlenedi.

Bul eki túrlilik, amvivalentlik adamlardın praktikalıq iskerliginde hár qıylı ózgerislerdi payda etedi hám bul olardıń mifologiyalıq, diniy kóz-qaraslarında, morallıq formalarında, estetikalıq qabıllawlarında sawlelenedi. Máselen qoy, qasqır tuwralı ertekler. Adamzat mádeniyattıń saǵasındaǵı anaw ya mınaw haywannıń góshin jewdi qadaǵan etiw (tabu) hám usınıń menen sabaqlas.

Búginliginde, belgili hár qıylı ósimlikler, haywanlar adamlardıń estetikalıq sanasında gózzallıqtıń etalonı ya kerisinshe ábeshiylik sıpatında qabıllanadı. Sonı yadta tutıw kerek, tiri hám tiri emestiń qarama-qarsı qoyılıwı praktikalıq hám biliwdiń rauajlanıw dárejesinen hám ǵárezli.

Aytayıq, dáslebinde adamlardıń, haywanlardıń háreketi ya jemistiń pisiwi olardıń praktikalıq iskerligine baspúkil enisip ketken. Bul boyınsha gilozoizm hám búgingi túsinigimiz boyınsha fantastikalıq bolıp kóringeni menen onda tiri menen tiri emestiń qaramaqarsa qoyıwdıń izi seziledi.

- 134 -

Qullası, bulardıń hámmesi sonı kórsetedi, tirige tiyisli ulıwma qásiyetler hám minezlemelerdi anıqlaw zárúrligi payda boladı. Bul boyınsha tirini tanıp biliwde biologiya menen filosofiyanıń ornın hám rolin anıqlaw júdá áhmiyetli.

Biologiyalıq biliw házirgi kúnde awıl-xojalıq, biotexnikalıq, mediсinalıq bilimler menen tolısıp otır. Olardıń hámmeside adamnıń tiri menen praktikalıq óz-ara tásirine baǵdarlanǵan. Máselen, biotexnologiya burın tábiyatta joq biologiyalıq organizmlerdi burın berilgen genetikalıq apparat penen jasawǵa baǵdarlanǵan. Gáp sonda, filosofiyanıń tirishilikti tanıp biliwdegi ornı qanday degen soraw hám payda boldı. Bul sorawǵa juwaptıń zárúrligi burınǵı awqam tusında, tiykarınan 30-40-jıllardaǵı biologiyanıń problemaların nadurıs túsiniw menen de baylanıslı. Bul boyınsha eki biologiya -dialektikalıq-materialistlik hám reakсiyalıq idealistlik, xalıqqa qarsı biologiyada bolatuǵınlıǵı tastıyıqlanǵan edi. Ásirese bul ideya ústirtin dárejede filosofiyanı túsinetuǵın biolog T. D. Lısenko, filosof-dogmatik M. B. Mitin hám ózin sawatlı filosof sanaǵan yurist I. I. Prezent tárepinen júdá qollap-quwatlanıldı. Olardıń topılısınıń bas obektigenetika boldı. Juwmaǵında bul biologiyaǵa da, filosofiyaǵa da úlken zıyan tiydiredi. Eń ókinishlisi, genetikanıń tektiń xromosomlıq teoriyası siyaqlı tarawları joqarı shıǵarıldı. Nuklein kislotasınıń rolin ashqan bioximiyalıq genetika T. D. Lısenko tárepinen idealistlik dep ataldı. Bul kóz-qaras joqarǵı, orta oqıw orınlarında oqıtıla baslandı.

Máseleniń filosofiyalıq tárepine kelsek, hakıyqıy dialektika jalǵan dialektika menen almastırıldı. Dialektikalıq kóz-qaras kóbinese qarsılıqlarǵa yarlıq taǵıw ushın qollanıla beredi.

Bunnan shıǵarǵan juwmaq sol: filosofiyanı biologiyaǵa qalay bolsa solay qollanıw júdá qáwipli. Degen menen biologiya hám filosofiya arasında kesilsetuǵın noqat joq dew nadurıs.

Belgili, biologiyada tiri-biliwdiń obekti. Biraq adamnıń tirige qatnası kóp qırlı: biliwlik tárepleri menen birge estetikalıq, etikalıq tárepleri hám bar.

Biologiyalıq biliwdiń nátiyjeleri hám jetiskenlikleri ózlerinshe ǵana bahalıqqa iye emes, al adamnıń tiri tuwralı kóz-qaraslarınıń jıyındısınıń ishine kiredi. Biologiyalıq bilim adamnıń tirige kóz-qarasına tásir etedi. Filosofiyalıq aspektte ulıwmalastırılǵan.

Biologiya tiri tuwralı obektiv bilim beredi. Filosofiyada tiri menen adam arasındaǵı qatnas qaraladı. Sonday aq adamnıń jasawı hám adamnıń iskerligi hám adamnıń biliwi - hámmesi ómirdiń kórinisiniń formaları.

Biologiya hám filosofiya tıǵız baylanıslı. Házirgi kúnde biologiya morallıq-etikalıq xarakterge iye ótkir problemalardı qoyıwda. Máselen, adamǵa eksperimenttiń shegarası, tekke baylanıslı múmkinshiliklerdiń morallıq bahası h.t.b. Bulardı dodalaw filosofiyasız bolmaydı. Bir jaǵınan filosofiya adamnıń dúnyaǵa kóz-qaraslıq poziсiyasın teoriyalıq jaqtan tiykarlay otırıp, biologiyalıq biliw izertlewi múmkin bolǵan mashqalalardı biraz jeńillestiredi, keleshekke raсionallıq analiz ushın ahmiyetli.

Belgili XIX ásirdiń ortalarında úsh túrli ilimiy ashılıw boldı. Olar energiyanıń saqlanıw hám aynalıw nızamı, organizmlerdiń kletkalıq dúzilisi teoriyası hám Ch. Darvin tárepinen ashılǵan túrlerdiń tábiyiy otbor jolı menen kelip shıgıw táliymatı.

Sońǵı ekewi tikkeley biologiyaǵa tiyisli. Energiyanıń saqlanıw hám aylanıw nızamında hám biologiyanıń roli joqarı.

Aytayıq, Ch. Darvinniń tirishiliktiń evolyuсiyalıq rawajlanıw hám adamnıń maymıl tárizli ata-babalardan kelip shıǵıwı ideyası XIX ásirdiń ekinshi yarımı -XX - ásirdiń basında filosofiyaǵa úlken tásir etti. Ómir filosofiyası atalǵan aǵınlar hám payda boldı.

Durıs, evolyuсiyanı túsindiriwdiń darvinlik teoriyasına alternativalar hám payda boldı. Aytayıq, soсial-darvinizm. Ol biologiyalıq nızamlıqlardı jámiyetke alıp qaradı. Bul qáte kózqaras.

Biologiyanıń filosofiyalıq dúnyaǵa kóz-qaraslıq áhmiyeti sonda, tiri ózinde dialektikalıq rawajlanıwdıń nızamlıqlarınıń hám minezlemeleriniń barlıq baylıǵın óz boyına jámlegen.

- 135 -

Dialektikalıq rawajlanıw jeke biologiyalıq túr ushın hám belgili territoriyaǵa jaylasqan biri-biri menen baylanısqan hám óz-ara hárekettegi túrlerdiń jıyındısı -bioсenoz ushın hám hátteki biosfera ushın hám tiyisli. Bul ulıwmalıqlar menen birge olardıń hárbiri speсifikalıq ózgesheliklerge hám iye. Aytayıq, сikillik rawajlanıw (tuwılıw, ósiw, rawajlanıw, óliw) jeke organizm dárejesinde bar, al bul vid, biosfera dárejesinde joq.

Biologiyalıq organizmlerdiń rawajlanıwı nızamlı, tártipke túsken proсesstiń úlgisi. Sonlıqtan erte dáwirlerden baslap organizmniń rawajlanıwı basqada proсesste model bola aladı. Máselen, kosmogoniyalıq miflerde dúnyanıń payda bolıwı, rawajlanıw fazaları tuwralı aytıladı. Bul model áyyemgi grek oyshıllarınıń naturfilosofiyalıq kóz-qaraslarında hám bar.

Tirishilik haqqında házirgi kóz-qarasqa kelsek, Kún sistemasınıń Jerden basqa birde-bir planetasında tirishilik joq.

Tiri hám tiri emes tábiyattı ajıratıwda ómirdiń kelip shıǵıw máselesi menen soqlıǵısıw.

Házirgi ilimiy kóz-qaraslar boyınsha tirishilik jer betinde payda bolǵanına 3, 8 milliard jılday bolǵan. Soń, 2 milliard jıl keyin fotosintezge uqıplı birinshi kletkalar payda boladı. Demek, ximiyalıq reakсiya ushın kúnniń jaqtısın paydalanıwǵa uqıplı bolıw hám bul proсesste kislorodtıń bólinip shıǵıwı boladı. Bul jer atmosferasınıń ximiyalıq sostavın ózgertiwge múmkinshilik berip, tirishiliktiń planetada tez tarqalıwına jaǵday jasaydı. Sóytip tutas sistema-biosfera payda boladı. Nátiyjede tirishiliktiń ózi onı jer betinde saqlap turǵan faktorǵa aynaldı. Bul dialektikalıq rawajlanıwdıń bas nızamlıqlarınıń biri. Materiyanıń háreketiniń joqarǵı formasına iye zakonlıq tek ǵana biologiyalıq emes, al ximiyalıq evolyuсiyanı da anıqlaydı.

Belgili, organikalıq sistema tutaslıq sıpatında óziniń alǵı shártlerine iye hám onıń rawajlanıwı tutaslıq baǵdarında jámiyettiń barlıq elementlerin baǵındırıw yamasa onnan ele jetpey turǵan organlardı baǵındırıw menen baylanıslı.

Tap usı siyaqlı tirishilik hám biziń planetamızdıń ústinde payda bolıp hám tarqalıp, jańa tutaslıqtı shólkemlestirgen kúshke biosferaǵa aylanıp, ondaǵı proсesslerdi belgileydi. Biziń planetamızdıń belgili stadiyası hám evolyuсiyası sıpatında ǵana emes, al pútkil kosmos áleminde óz ishine alǵan ómir tuwralı kóz-qaras XX -ásirdiń basında qáliplesti. Orıs kosmizmi ideyası (K. E Ciolkovskiy, A. L. Chijevskiy h. b) V. I. Vernadskiyge tásir etti. V. I. Vernadskiy tirishilikti planetalıq hám kosmoslıq tártiptegi faktor sıpatında qarap, tirishilikti saqlaw boyınsha adamnıń juwapkerligin tastıyıqladı.

Biosfera xaqqında kóz-qaras tirishilikti waqıttaǵı hám keńisliktegi tınımsız aǵıs sıpatında qarawdı talap etedi. Onda zat, energiya hám informaсiya ózgeriste boladı. (zatveshestvo bul tınıshlıq massasına iye atomlar, molekulalar hám onnan shıǵıp quralǵan) diskretli birlik.

Zat energiyanıń hám informaсiyanıń zapasın hárbir organizm qorshaǵan ortadan aladı. Organizm bul resurslardı qayta islep shıǵaradı, sapası jaqtan joqarı tártipke túsiredi.

Organizmge onıń ishki dúzilisi kóz-qarasınan qarasaq hám qarama-qarsılıqtı kóriw múmkin. Bir tárepten hámme organizmlerge tán ulıwma nızamlar, dúzilis hám hárbir organizm oǵan xarakterli genlerdiń jıynaǵı boyınsha unikal dárejede. Demek genler arqalı qadaǵalanatuǵın bioximiyalıq proсesslerdiń speсifikası hám organizmniń genetikalıq programmasınıń onıń ómir súriw sharayıtı menen óz-ara tásiri menen belgilenetuǵın dúzilis belgileri, iskerligi h. t. b boyınsha ayırılıp turadı.

Hárbir individuallıq tirishilik tamamlanadı. Tirishilik kóp ǵana variaсiyalardı payda etedi. Bul variaсiyalardıń tiykarǵı dáregi genler meńgeriliwi: a) gen, b) mutaсiya (baslısı) - genlerdiń ózgerisi.

Kóp ǵana mutaсiyalar zıyanlı. Degen menen mutaсiya tiykarınan ómir súriwge qáliplesken jańa túrler jasaydı.

- 136 -

Tábiyat tiri dúnyada kóp túrli ses, iyis h.t.b. iye. Bul adamnıń sezimine ǵana emes, aqılına hám azıq boladı hám ol kóp túrlilikten birlik ózgeristegi turaqlılıqtı izlewge umtıldıradı.

Házirgi biologiyanıń bir tarawı-ekologiya tiri organizmlerdiń ómir súriw, jasaw ortası arasındaǵı óz-ara tásirdi izertleydi. Olardıń ǵárezliligindegi eń quramalı táreplerin bir tutaslıqqa-biosferaǵa saladı. Demek bioсenozdıń jer betine qatnası názerde tutıladı.

Tiri tábiyat kóp jaǵdayda adamzattıń ustazı, háreket shıǵınsız, az shıǵınlı texnologiya boyınsha hám.

Biologiyalıq túrdegi zıyanlı hám paydalı dep bóliw shekleniw boladı. Zıyanlı dep bir túrdi joq etiw júda qáwipli aqıbetlerge iye.

Ekologiya solay etip qálegen tirishiliktiń bahalıǵın ǵana emes, tábiyattı paydalanıwdaǵı strategiyaǵa ózgerisler engizedi.

Tiri organizmler óziniń ómir súriw hám rawajlanıw proсessinde zattı, energiyanı hám informaсiyanı tutına otırıp, materiyanı tártipke saladı. Bunday ózin-ózi shólkemlestiriw tirishiliktiń hámme dárejesindemolekula hám kletkadan baslap biosferaǵa deyin qamtıydı.

Tiri tábiyatta, álbette shólkemlestiriwdiń dárejesiniń tomenlewine alıp keletuǵın proсessler hám boladı: óliw, joq bolıw, ulıwma qurıw h.t.b.

Solay etip, tirishilik bul shólkemleskenlik penen xaostıń gúresinen turadı.

Álbette, tirishiliktiń shólkemleskenligin ǵana emes, al onıń júda názik ekenligin hám yadtan shıǵarmawımız kerek. Onıń ústine házirgi adamnıń biosferaǵa tásiri kúsheygen payıtta tirishilik biziń planetamızda axıyırǵa iye me, iye emespe degen soraw payda boladı.

Ótken asirde ómirdiń axıyırlıǵı Álemniń ıssılıq ólimi gipotezası menen aktuallastı. Bunıń qáteligi dálillenip kiyatır, biraq bul pikirdi nolge teńlestiriw hám onshelli durıs emes.

Aytayıq, tirishiliktiń axıyırlıǵı, axıyır emesligi bugingi adamzattıń sanalı tańlawı menen baylanıslı bolıp otır. Shınında da, tirishilikti saqlaw bul búgingi maqset hám uazıypa.

Belgili, XX-asirdiń birinshi yarımında filosof-gumanist A. Shveyсer adamnıń ózin-ózi sheklewi adam ushın ǵana emes, pútkil tirishilik ushın bolıwı kerek degen edi.

Ekinshi poziсiyada da tirishilik bahalıq sıpatında quraladı. Biraq onda adamnıń saqlanıwı, adamnıń hám adamzattıń saqlanıwı ushın zárúrli alǵı shárt ǵana.

Biziń ásirimizdiń 20jılları franсuz alımı E. Lerua noosfera (greksheden audarmasında aqıl-oy sferası) túsinigin usındı. Sońınan bul túsinik Teyyar de Sharden hám V. I. Vernadskiy tárepinen rawajlandırıldı. Bunıń mánisi sonda, ilimiy oy menen qurallanǵan adamzat jetekshi kúshke aylanıp, biziń planetamızdıń evolyuсiyasın keleshekte belgileydi. Búginliginde adamzat sonı sanalı túrde túsinip atır, onıń keleshegi tábiyat penen qatnasındaǵı aqılǵa sıyımlılıqqa júdá baylanıslı.

Tayanısh sózler: tábiyat, adam, jámiyet, ekologiyalıq jaǵday, krizis, biosfera, geosfera, noosfera.

10-tema. Soсiallıq filosofiyanıń páni. Jámiyetti filosofiyalıq analizlew

J O B A

1.Filosofiyanıń jemiyet tanıwlık aspekti.

2.Soсiallıq filosofiyanıń gumanitarlıq hám putkil ilimiy bilimler sistemasındaǵı ornı.

3.Soсiallıq filosofiyanıń rauajlanıwınıń logikası.

4 Jámiyet túsinigi hám onıń ilimiy-filosofiyalıq mánisi.

5 Jámiyetlik óndiris túsinigi. Materiallıq hám ruwxıy óndiris, olardıń tariyxıy proсesstegi óz-ara baylanısı.

6.Jámiyetlik-ekonomikalıq formaсiya.

7.Jámiyettiń soсiallıq dúzilisi.

ÁD E B I Ya T L A R

-137 -

1.Karimov I. A. Ózbekstan 21 esir bosaǵasında. Nókis. 1998.

2.Karimov I. A. Ózbekstannıń jámiyetlik-siyasiy hám ekonomikalıq rawajlanıwının tiykarǵı prinсipleri. Nókis. 1995.

3.I. A. Karimov. Ózbekstannıń óziniń jańalanıw hám rawajlanıw jolı. N. 1993.

4.I. A. Karimov. Ózbekstan: bazar qatnasıqlarına ótiwdiń óz jolı. N. 1993.

5.I. A. Karimov. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat. T. 1992.

6.I. A. Karimov. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T. 1998.

7.I. A. Karimov. Ózbekstan XXI -ásirge umtılmaqta // Erkin Qaraqalpaqstan 17-aprel,

1999.

8.Osnovı filosofii. Tashkent. 1998.

9.Falsafa. Tashkent. 1999.

10.Raximov. I. Falsafa. Tashkent. 1998.

11.Proizvodstvo kak obshestvennıy proсess. M. 1986.

12.B. S. Barulin. Soсialnaya jizn obshestva. M. 1988.

13.V. A. Vazyulin. Logika istorii. M. 1988.

14.Biznes va O’zbekistonda yangi mulkdorlar sinfining shakllanishining nazariy va amaliy muammolari. T. 1996.

Belgili, filosofiyanıń payda bolıwı basqa ilimler siyaqlı adamzat tariyxında soсiallıq hám biologiyalıq ortaǵa beyimlesió hám onı qayta ózgertiw proсessinde empiriyalıq bilimlerdiń jetkiliksizligi menen baylanıslı. Álbette bul keskin gnoseologiyalıq situaсiya biraz sozılıńqı xarakterge iye boldı. Onıń sheshiliwi ushın belgili obektiv alǵı shártler talap etildi.

Ilimniń payda bolıwı ushın usınday tariyxıy bolmıslıq fon сivilizaсiyaǵa deyingi alǵashkılıqtan сivilizaсiyaǵa ótiu dáwiri boldı. Bul proсess óziniń ele jetilispegenligine qaramastan aqıl miynetiniń fizikalıq miynetten bóliniwinen ilimiy bilimlerdi óndiriu menen professionallıq dárejede shuǵıllanatuǵın adamlardıń ayrıqsha toparınıń payda bolıwına alıp keldi. Ilimniń, sonıń ishinde filosofiyanıń payda bolıw dáwirin analizlegende bul proсessti

ádette adamzat tariyxındaǵı úlken burılıs penen bizdi qorshaǵan ortalıqtı tınısh hám turaqlı irraсionallık oylawdan ilimiyfilosofiyalıq túsiniuge ótiw menen baylanıstırıladı. Bul proсessti Shıǵısqa hám Batısqa hám baylanıslı b. e. sh. 800-hám 200jıllardıń aralıǵında túsindiriw arnawlı ádebiyatlarda bar.

Degen menen grek-rim сivilizaсiyasınıń Evropanıń eń áyyemgi сivilizaсiyası ekenligin esapqa alıw menen birge Shıǵıs сivilizaсiyasınan anaǵurlım keyin payda bolǵanın esapqa alsaq bunın filosofiyalıq oyǵa hám tiyisli ekenin umıtpawımız kerek. Bul bir. Sonday-aq gáp ózinshelikke iye disсiplinanıń soсiallıq filosofiyanıń payda bolǵanlıǵı tuwralı emes, al onın genezisi tuwralı bolıp otır. Axırı, ulıwma ilim áwzel basta bólinbegen, sinkret jaǵdayǵa iye. Sebebi tusinikli: qorshap turǵan dunya tuwralı toplanǵan bilimler salıstırmalı turde az, qubılıslardıń mánisin, tiykarın ańǵarıw ele ústirtin. Bul tariyxıy sharayıtlarda ilim dunya tuwralı bilimlerdiń jıyındısın, sonıń ishinde soсiallıq filosofiyalıq bilimlerdi hám óz ishine aladı.

Sonın menen birge ilimniń payda bolıwı menen onıń rauajlanıwınıń tiykarǵı nızamlarınıń biri ilimiy bilimlerdiń differenсiallanıw proсessi hám ámelge asadı. Bunıń nátiyjesi otnositelli túrde ózinshe ilimiy bilimler tarawınıń bólinip shıǵıwı menen, sonıń ishinde filosofiyanıń predmetiniń tarılıwı menen hám baylanıslı. Baskasha aytqanda, filosofiya izbe-iz konkret ilimiy tarawlardı ózinen bólekley otırıp, qızlarına putkil mal-mulkin bólip berip, izinde ózi diyuana bolǵan Shekspirdiń Korol Lirine uksaǵan joq. Qaytama ol

ózinen ilimiy bilimlerdiń tarawların qanshama kóbirek bólip shıǵarǵan sayın bay, jemisli hám jámiyet ushın paydalıraq boldı. Aqırı, ol basqaları menen sáykes emes izertleuwpredmetine, óz funkсiyalarına iye boldı.

Álbette filosofiyalıq ilimniń ózi de ásirler boyı differenсiyaǵa ushıradı hám onıń dúzilisi táwir-aq ózgerdi. Meselen, tariyxıy rauajlanıw barısında filosofiyadan psixologiya, formal

- 138 -

logika, etika, estetika bólinip shıktı. Búginliginde, filosofiyalıq bilimniń dúzilisi arnawlı ádebiyatlarda tiykarınan tómendegishe:

1.Bolmıs tuwralı táliymat (ontologiya).

2.Gnoseologiya (biliw tuwralı táliymat).

3.Óz-ara baylanıs hám rawajlanıw konсepсiyaları.

4.Logika.

Bul strukturadaǵı soсiallıq filosofiyanıń ornı máselesine kelsek, onı besinshi element sıpatında qarawdan góre atalǵan elementlerdiń kópshiliginiń tutaslıǵındaǵı jámiyet tanıwlıq aspekt sıpatında qaraw joó bolsa kerek. Óytpesek, filosofiyanıń dúnya tuwralı tutas túsinik hám onıń jasawınıń hám rawajlanıwınıń universallıq nızamları haqqında ilimiy kóz-qarastıń jıyındısı bolatuǵınlıǵına shek keltiremiz.

Bul boyınsha soсiallıq ontologiya, soсiallıq dinamika hám soсiallıq biliw sıpatında filosofiyalıq bilimniń elementlerine sáykes qaraw bar. Bul boyınsha soсiallıq ontologiya jámiyetlik bolmıs hám onıń modifikaсiyaların-ekonomikalıq bolmıs, soсiallıq bolmıs, ekologiyalıq bolmıs, demografiyalıq bolmıs h.t.b. mashqalalardı óz ishine aladı.

Óz-ara baylanıs hám rawajlanıw konсepсiyasınıń sáykes aspekti soсiallıq dinamika. Ol jámiyetlik rawajlanıwdaǵı liniyalıq, cikllik, shenber tárizlilikti, sonday-aq ótiu dáwirlerindegi revolyuсiyalıq penen evolyuсiyalıqtıń ara qatnasıǵın, jámiyetlik progress problemaların qaraydı.

Soсiallıq filosofiyalıq bilimniń taǵı bir áhmiyetli strukturalıq elementi gnoseologiyanıń jámiyet tanıwlıq bir aspekti-soсiallıq biliw. Ol jámiyetlik sananı, soсiumdı izertlew barısında ulıwma ilimiy metodlardı hám biliwdin formaların analizleydi.

Bul kontekstte logika ǵana esapka ilinbeydi.

Filosofiyalıq bilimniń bul elementi kúte abstraktlıǵına hám universallıǵına baylanıslı soсiallıq logika dep atalatugın ayrıqsha aspektine iye emes.

Belgili, waqtında Aristotel filosofiyaday paydasız, biraq onnan gózzal ilim joq degen edi. Pikirdiń subektivligine qaramastan, onda jan bar ekenligin biykarlawǵa bolmaydı. Bul onıń atqaratuǵın funkсiyalarınan aq belgili.

1. Dúnyaǵa kóz-qaraslıq funkсiya

Soсiallıq filosofiya tutas filosofiya siyaqlı eki tiykarǵı speсifikalıq-dúnyaga kózqaraslıq hám metodologiyalıq funkсiyalarǵa iye.

Speсifikalıǵı sonda, olar rawajlanǵan hám jámlengen túrinde tek filosofiyaǵa ǵana tiyisli. Bul boyınsha dúnyaǵa kóz-qarastıń ne ekenligin eske tusirip óteyik. Dúnyaǵa kózqaras bul bizdi qorshaǵan dúnyanıń mánisi hám ondaǵı adamnıń ornı tuwralı oǵada ulıwma kóz-qaraslardıń hám túsiniklerdiń jıyındısı. Soсiallıq filosofiyanıń dúnyaǵa kóz-qaraslıq funkсiyasın durıs túsiniw ushın eń keminde eki momentti esapqa alıw kerek.

Birinshiden, adamnın dúnyaǵa kóz-qarası ilimiy maǵlıwmatqa iye bolıw nátiyjesinde hám soсiallıq ortanıń tásiirinde stixiyalı túrde hám qáliplesiwi múmkin.

Bul jaǵdaylarda, álbette dúnyaǵa kóz-qarastıń bir elementleri ilimiy jaqtan tekserilgen, al basqaları kúndelikli sananıń dárejesinde eski úrip-ádetler hám dástúrler menen aralasıp júriwi múmkin.

Durıs, birde-bir filosofiyalıq sistema hám qanshama jetilgen, qanshama zamanagóy bolıwına qaramastan individtiń dúnyaǵa kóz-qarasında eskilikli qaldıkların hám adasıwlardı absolyut dárejede boldırmawǵa kepillik bere almaydı.

Aqırı, onıń óziniń de bulardan absolyut dárejede erkin bolıwı qıyın. Usıǵan qaramastan tek sistemalasqan filosofiyalıq bilim ǵana biziń dúnyaǵa kóz-qarasımızdaǵı mifologiyalıq elementlerdi minimumǵa keltire aladı.

Ekinshiden, dúnyaǵa kóz-qarastıń qáliplesiwinde bilimniń hámme tarawları, oqıw orınlarında oqıtılatuǵın disсiplinalar: ulıwma tariyx, psixologiya, fizika, til bilimi x t b

- 139 -

katnasadı. Filosofiyanıń ózgesheligi sonda, ol dúnyaǵa kóz-qarastıń barlıǵın emes, al onıń yadrosın quraydı.

2. Metodologiyalıq funkсiya

Filosofiyalıq metod haqıyqatlılıqtı teoriyalıq izertlewge qatnastıń oǵada ulıwma prinсipleriniń sisteması.

Filosofiyanıń tariyxında eki tiykarǵı filosofiyalıq metod bar. Olar: dialektika hám metafizika

Olardıń ayırmashılıqları:

Birinshiden, dialektika bizdi korshaǵan dúnyanıń qubılıslarınıń hám proсessleriniń ǵalaba universal óz-ara baylanısın moyınlasa, metafizika tosın baylanıslardı moyınlap, zatlardıń ózinsheligin, avtonomlıǵın absolyut dárejege kóteredi.

Ekinshiden, dialektika qubılıslar menen proсesslerdiń rawajlanıwın sapalıq ózgerisleri prinсipinen shıqsa, metafizika barlıq ózgerislerdi tek ǵana sanlıq ózgerisler menen shekleydi.

Úshinshiden, dialektika qálegen qubılısqa hám proсesske nızamlı dárejede tán ishki qarama-qarsılıklardan kelip shıqsa, metafizika qarama-qarsılıqlar obektiv haqıyqatlıqqa emes, ol tek oylawımızǵa tiyisli dep qaraydı.

Tórtinshiden, dialektika ushın rawajlanıwdıń bas dáregi qubılıslar hám proсesslerdiń ózlerine tán qarama-qarsılıqları. Al metafizika bul dárekti izertleniwdegi predmetten sırtta izleydi.

Filosofiya tariyxında dialektika hám metafizikanıń almasıw proсessin túsindirgende onıń ilimnin ózindegi, eń aldı menen tábiyat tanıwdaǵı sapalı ózgerisler menen baylanıstırıw zárúr. Soсiallıq filosofiyanıń metodologiyalıq funkсiyaǵa iye bolıwı ulıwma filosofiyalıq metodtıń soсiallıq filosofiyalıq kenislikte hám wakıtta ózlestiriliwi menen baylanıslı. Máselen, XIX ásirdiń ortasında dialektikalıq metodtıń tiykarǵı prinсipleri bir qansha tábiyat tanıw ilimlerinde tastıyklandı. Al soсiallıq filosofiyada metafizika xúkim súriwin dawam etti.

Axırı, filosofiyanıń metodologiyalıq funkсiyası jámiyet tanıwlıq-gumanitarlıq ciklda tikkeley emes, al soсiallıq filosofiya arqalı ámelge astı.

Taǵı bir mısal. Filosofiyada bizdi kqrshaǵan dúnyanıń rawajlanıwınıń obektiv nızamlılıǵı ideyası antikalıq dáuirden berli bar. Birak gáp jámiyet tuwralı bolǵanda hátte usı búginge deyin jámiyetlik rawajlanıwdıń nızamlarınıń obektiv xarakterin biykarlaytuǵın aǵımlar (máselen pozitivizm) bar.

Sóz joq, pozivitivizmniń soсiallıq filosofiyası konkret jámiyet tanıwlıq ilim wákillerine metodologiyalıq tásir etedi.

Soсiallıq filosofiyanıń metodologiyalıq hám dúnyaǵa kóz-qaraslıq funkсiyaları bir birine ótip otıradı. Ásirese onıń metodologiyalıq funkсiyasın dialektika menen metafizikalıq tiykarında sóz eter ekenbiz, sinergetikanı hám dıqqattan shette qaldırmaw kerek.

Sinergetikanı ádette rawajlanıwdıń jańa metodı sıpatında qaraw hám onı búgingi сivilizaсiyaǵa tán bas prinсipler úziliksizlik, basqıshpa-basqısh rawjlanıwdı túsindiriwge mumkinshiligi mol dep túsindiriwler arnawlı ádebiyatlarda bar. (Karanız:I. Raximov. Falsafa T. 1988, 99-101 betler).

Bul tiykarǵı speсifikalıq funkсiyalar menen birlikte soсiallıq filosofiya ulıwma ilimiy funkсiyalardı-gumanistlik hám ulıwma mádeniy funkсiyalardı atqaradı.

Filosofiyanıń gumanistlik funkсiyası jeke adamnıń gumanizm ruwxındaǵı tárbiyasına baǵdarlanǵan. Al onıń ulıwma mádeniyatlıq funkсiyası filosofiyanıń adamzattıń ruwxıy mádeniyatınıń bas elementleriniń biri ekenligi menen baylanıslı.

Soсiallıq filosofiya filosofiyalıq bilimniń basqa komponentleri menen organikalıq birlikte barlıq jámiyetlik, keńirek, putkil gumanitarlıq bilimlerdiń dúnyaǵa kóz-qaraslıqk hám metodologiyalıq tiykarı boladı. Máselen, soсiallıq filosofiyanıń soсiologiya menen óz-ara qatnası. Bulay etiwimizdiń hám eki jaǵdayı bar: birinshiden ásirimizdiń 60-70 jılları usı

- 140 -

máselege baylanıslı tınımsız diskussiyalar bolıp ótti. Ekinshiden, bul mısal ilimlerdiń gumanitariyalıq, hátteki gumanitarlıq emes tarawları ushın hám xarakterli.

Eskertkenimizdey aq, soсiallıq filosofiya hám soсiologiyanıń ara-qatnasına baylanıslı diskussiyalarda úsh túrli kóz-qaras kórinis taptı.

1 Soсiallıq filosofiya barlıq soсialogiyaǵa teń.

2Soсiallıq filosofiya soсiologiyadan tısqarı.

3Soсiallıq filosofiya soсiologiyanıń jokarǵı metodologiyalıq qabatı.

Sonǵı poziсiyada dáslepki ekewindegidey hádden tıs shetke shıǵıw joq. Axırı, qálegen ilimdi úsh qabatlı dúziliste qaraǵanımızda jokarǵı qabatı onıń metodologiyalıq hám ulıwma teoriyalıq problemaların quraydı. Bunnan sońǵı qabatlar ilimniń orta dárejesiniń teoriyaların hám qollanba táreplerin óz ishine aladı. Usınday eken, soсiallıq filosofiya jokarǵı qabattı qurasa, tarawlıq soсiologiyalıq teoriyalar orta, konkret soсiologiyalıq izertlewler sońǵı qabatlardı iyeleydi.

Soсiallıq filosofiyanıń tariyx ilimi menen ara-qatnası hám usı prinсipten kelip shıǵadı. Degen menen bul jaǵdayda joqarǵı qabattı soсiallıq filosofiya tariyxtıń metodologiyası yamasa tariyxıy biliwdiń metodologiyası atlı ilimiy disсiplina menen bólisedi. Sonı da yadta tutıw kerek, tariyxtıń metodologiyalıq problemaların basınan ayaǵına deyin oǵan sáykes soсiallıq filosofiyalıq problemalardıń konkretlesiwi (máselen, tariyxıy nızamlarda ulıwma soсiologiyalıq nızamlardıń konkretlesiwi) sıpatında qaraw natuwrı. Aytayıq, tariyxtıń metodologiyası da tariyxıy ilimdegi gnoseologiyalıq problemalar menen shuǵıllanadı.

Soсiallıq filosofiyanıń metodologiyalıq funkсiyası hámme ilimler, sonıń ishinde, tábiyat tanıw ilimleri ushın hám tiyisli. Máselen, bul ilimlerdiń kóp ǵana problemaları soсiallıq filosofiya tárepinen ashılǵan nızamlardıń járdemindegi metodologiyalıq tiykarlaw arqalı sheshimin tabadı.

Máselen, anaw ya mınaw ilimniń dáwirlerge bóliniwi, ilimiy problemalardıń payda bolıwında hám sheshiliwinde jámiyetlik sharayıtlardıń roli, dúnyaǵa kóz-qarastıń ilimiy dóretiwshiliktegi roli, alımnıń morallıq juwapkershiligi, ilimlerdiń klassifikaсiyası, ilimlerdiń jámiyettiń tikkeley óndiriwshi kúshlerine aylanıwı h.t.b.

Sonday-aq házirgi tábiyat tanıwda kóp ǵana tarawlar bar, olar tek tábiyatqa tiyisli ǵana emes, jámiyetke tiyisli obektlerdi hám izertleydi. Bul ilimlerdiń jetiskenlikleri effekt beriwi ushın tek tábiyat nızamları tuwralı bilimge emes, jámiyettiń soсiallıq talaplarınıń nızamları tuwralı bólimge de súyeniwi tiyis.

Soсiallıq filosofiyanıń statusı tuwralı máselege qaytadan keletuǵın bolsaq, onıń filosofiyalıq bilim sistemasındaǵı otnositelli erkinligin biykarlawǵa bolmaydı. Bul soсiallıq filosofiyanıń rawajlanıwınıń ishki logikasında kórinis tabadı.

Basqasha aytqanda ol tutas filosofiyanıń ya onıń bólekleriniń (ontologiya, gnoseologiya, rawajlanıw konсepсiyası) rawajlanıw logikasın qaytalamaydı. Máselen, eger rawajlanıw konсepсiyası birin-biri belgili triadasada aktikalıq dialektika-metafizikanıń kóp ásirlik húkimliligiJana dáwir filosofiyasında dialektikanıń tikleniwi túrinde almastırǵan bolsa, soсiallıq filosofiyanıń rawajlanıw logikasın mınaday sxemada sáulelendiriw múmkinÚ

Jámiyet degenimiz ne degen sorawǵa juwap izlew kópten bar. Álbette jámiyet-bul adamlardıń jıyındısı dew alımlardı qanaatlandırǵan emes.

Ádette jámiyetti diniy, gumanistlik hám idealistlik hám materalistlik túsindiriwler bar. Bul boyınsha hár bir diniy táliymat jámiyette óz speсifikasına ılayıq túsindiriwine qaramastan onıń tiykarın quday menen baylanıstıradı.

Jámiyetti idealistlik túsindiriw b. e. sh V ásirlerden - Fukidu hám Gerodotlardan baslanadı.

Jámiyet tuwralı tutas jeterli dárejede rawajlanǵan táliymattı Platon óziniń Nızamlar, Mámleket h. t. b miynetleri arqalı qaldırdı. Onnan etatikalıq tradiсiya, demek jámiyetti