Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 121 -

Bunnan biykarlawdı biykarlawdıń haqıyqıy belgisi, yaǵnıy nárse hám qásiyetlerdiń ilgerilep rawajlanıwı, jańalıqtıń jeńilmesligi logikalıq jaqtan óz-ózinen kelip shıǵadı.

Joqarıda aytılǵan úsh proсesstiń birligi házirgi kúnde Ózbekstannıń biyǵárezligin bekkemlew hám rawajlandırıwda óz kórinisin tappaqta. Biz ushın házir jámiyetimizde gónergen soсiallıq múnásibetlerdi ilajı barınsha dialektikalıq izbe-izlik hám ziyreklik penen óz waqtında boldırıw, jańadan payda bolıp kiyatırǵan bazar ekonomikasına keń imkaniyatlar ashıp beredi.

Mámleket tárepinen ámelge asırılıp atırǵan hám xalqımız keń qollap-quwatlap atırǵan bazar múnásibetleri jámiyetimizdegi xojeyinsizlik, qala hám awıllarda miynetti shólkemlestiriwdiń eski usıllarınıń, ómirdiń hámme oblastlarında basqarıwdıń buyrıqpazlıq usıllarınıń, jámiyetke zálel keltiriwshi ekologiyalıq hám ruwxıy buzılıwlardıń saplastırılıwına alıp keledi.

Rawajlanıwdıń baǵdarı tuwralı túrli dáwirlerde túrlishe kóz-qaraslar bolǵan. Uzaq waqıtlar rawajlanıwdıń baǵdarın natuwrı túsiniw aqıbetinde filosoflar hámme nárseler dáwirlik tákirarlanıwshı ózgeristen, yaǵnıy, dóńgelek ishinde mudamı aynalıstan ibarat degen. Bazı bir alımlar rawajlanıwdı tuwrı sızıq penen barıwshı yaki tákirarlanıp barıwshı basqıshlardan ibarat dep túsingen. Máselen, franсuz alımları Lamark, hám Sent-Iler tiri tábiyatta rawajlanıw úziliksiz hám sekiriwlersiz tuppa-tuwrı joldan ilgerilep baradı dese, italiyalı filosof J. Viko jámiyet óz basınan mudamı tákirarlanıp turıwshı úsh basqıshtı (balalıq, jigitlik hám qartayıw dáwiri) keshiredi degen.

Sonı da da aytıw kerek, rawajlanıw proсesinde málim dárejede tákirarlanıwdı ushıratamız. Biraq olardıń hár biri aldıńǵı halattıń qarapayım ózgerissiz tákirarlanıwınan ibarat bolmay, bálki jańasha, ózgeshe joqarıraq basqıshta payda bolıwı, bunnan biykarlawdı biykarlaw qarapayım hám tuwrı jol menen payda bolmay, bálki ózine tán jol menen spiral tárizli baǵdarda boladı. Bundaǵı rawajlanıw proсessine muwapıq biykarlaw hám biykarlawdı biykarlaw momentlerinde baslanatuǵın waqtınsha izge sheginiw, tákirarlanıwlar menen bir qatarda ilgerilep baratuǵın rawajlanıwdı hám kóre biliw biykarlawdı biykarlawdıń mánisin quraydı.

Tariyxta, máselen Ózbekstan sharaytında birneshe mártebe jámiyetti izge qaytarıwshı úlken joǵaltıwlar hám qurbanlarǵa alıp kelgen qurǵaq biykarlawlar bolǵan. Haslında, real tariyxıy rawajlanıw ideallastırılǵan kórinisten jıraq bolıp, óz qatnasların joǵaltpaǵan halda, bekkemlep barıwshı basqıshlardan ibarat.

Házirgi kúnde Ózbekstanda eski hám gónerip atırǵan nárselerdi biykar etiw hám olardıń ornına jańaların qurıw, jaratıw ushın gúres dawam etpekte. Jámiyette júz berip atırǵan bazar ekonomikası tuwdırılıp atırǵan ózgerislerdi hár bir adam tuwrı túsinip alıwı tiyis. Respublikanı sapalı jaqtan ózgertiw onı joqarı rawajlanǵan mámleketler qatarına kirgiziw ushın házirgi dáwirde hárbir adamnan kóbirek kúsh-ǵayrat sarıplawdı, óz iskerligine baha beriwde qalıs, prinсipial bolıwdı hám pidákerlikti talap etedi. Ózbekstannıń ǵárezsizligin bekkemlew ushın tek ekonomikalıq ózgerisler qurıw jeterli emes. Sonıń menen birge siyasiy, mádeniy hám ruwxıy ózgerisler hám boldırıw iskerlikli soсiallıq siyasat alıp barıw, insan boyınsha ǵamxorlıq, onıń ómirlik máplerin qorǵaw hám zárúr.

Ǵárezsizlik bizden bilimdanlıqtı hám joqarı dárejede qánige bolıwdı talap qıladı. Endilikte ózgeristi ilim hám texnikanı basqarıw, miynetti shubhasız, joqarı dárejede shólkemlestiriw sıyaqlılar hár tamanlama tayarlıqsız hám tereń bilimlersiz bolıwı múmkin emes.

Ǵárezsizlik rawajlanıwǵa tosqınlıq qılıwshı administrativlik - buyrıqpazlıq mexanizmin buzıp taslaw, Ózbekstannıń soсiallıqekonomikalıq hám ruwxıy rawajlanıwdıń isenimli mexanizmin jaratıw.

Ǵárezsizlik ulıwma insanıy minez-qulıq normaların buzıw hallarınan, beziw, soсiallıq ádalat prinсiplerin izbe-izlik penen ámelge asırıw. Bul degen sóz benen istiń, huqıq penen

- 122 -

wazıypanıń birligin támiyinlew, hadallıq hám hújdan menen islep, joqarı ónimli miynetti shólkemlestiriw, oǵan haqı tólewde teńlestiriwshilik tendenсiyalarına, kútiwshilikke keyiplerdi biykarlaw.

Solay etip, bolmıs hám biliwge say biykarlaw hám biykarlawdı biykarlaw dawam ete beredi. Bul proсesste dialektikanıń hámme prinсipleri ámelge asa beredi.

Dialektikanıń negizgi kategoriyaları

Jekelik, ayrıqshalıq hám ulıwmalıq

Dúnyanıń materiallıq birligi tuwralı másele onıń konkret kórinisleriniń kóp túrliligin biykarlamaydı. Materiallıq dúnya hár túrli predmetler, qubılıslar, proсessler sıpatında ómir súrip, óziniń individuallıq, jekelik belgilerine, qásiyetlerine iye.

Jeke predmetler menen qubılıslardıń waqıt penen keńislikte bir-birinen otnositelli bólek bolıwı hám belgili ózinshelikke, tutaslıqqa, individuallıqqa iye bolıwı dialektikanıń jekelik kategoriyasında sáwlelenedi.

Hár bir predmet, waqıya hár qashan jeke. Biraq jekelik túsinigi bir predmet haqqındaǵı ǵana bilim emes, al kóp hám birneshshe predmetlerden turatuǵın, óz strukturası, funkсiyası, shıǵısı jaǵınan tutaslıqqa iyelerin de qamtıydı. Máselen, jekelik túsinigine Kún sisteması, sonday-aq Galaktika kiredi. Bir jaǵdayda biziń Galaktikaǵa kiretuǵın sistemalardan, ekinshi jaǵdayda basqa galaktikalardan bólek. Biraq predmetler menen qubılıslardıń bir-birinen bólekligi hár qashan otnositelli, sebebi olar bir-biri menen ulıwma tárep, qásiyet hám belgilerge iye. Bul ulıwma qásiyetler, belgiler obektivlikke iye, olardıń kelip shıǵıwınıń ulıwma dáregi bar, funkсiyalarında ulıwmalıq bar. Ulıwmalıq olardıń adamzattıń talapların qanaatlandırıwında hám tarixiy rawajlanıw proсesindegi bir roli menen de anıqlanadı.

Bul ulıwma tárepler, qásiyetler hám qatnaslar predmetlerdiń belgili toparına, klasına tiyisli bolıp, obektiv xarakterge iye boladı hám «ulıwmalıq» kategoriyasınıń mazmunın quraydı.

Jeke qubılıslardıń tiykarǵı, qaytalanbalı belgilerin sáwlelendiretuǵın ulıwmalıq anaw ya mınaw dárejede keń bolıwı múmkin. Basqa ulıwmalıqqa kirmeytuǵın júdá keń ulıwmalıq ǵalabalıq boladı. “alabalıqqa materiya, sana, keńislik, waqıt mısal bola aladı. “alabalıqqa dialektikanıń kategoriyaları mısal bola aladı.

Ulıwmalıq hám jekelik kategoriyaları bir-biri menen ajıralmas baylanısta. Jekeliksiz ulıwmalıq joq, ulıwmalıqsız jekelik joq. Qálegen zatta ulıwmalıq hám jekelik hám bar. Sonıń menen birge hár bir zat ayrıqshalıq hám boladı. Ayrıqshalıq kategoriyası ulıwmalıq penen ayrıqshalıqtıń dialektikasınıń óz-ara baylanısın sáwlelendirip, olardıń arasındaǵı ayrıqsha zveno boladı. Bul sonı ańlatadı, ayrıqshalıq jekelikke baylanıslı ulıwmalıqqa iye, júdá ulıwmalıqqa baylanıslı az ulıwmalıqqa iye.

Ayrıqshalıq kategoriyası jeke qubılıslardaǵı ulıwma nızamlılıqlardıń kórinisiniń hár túrli tárep hám formaların sáwlelendiredi. Bular málim qubılıstıń qásiyetleriniń speсifikalıǵı menen belgilenedi. Ulıwmalıqtıń jekelikte kórinisin belgileytuǵın ulıwma nızamlıqlardı tanıp biliw praktika ushın úlken áhmiyetke iye.

Sonday-aq haqıyqatlıqtaǵı ulıwmalıq, demek obektiv-ulıwmalıq hám oylawdaǵı ulıwmalıqtıń logikalıq kategoriya sıpatında ara qatnası máselesi hám praktika ushın áhmiyetli problema. Haqıyqatlıqtaǵı ulıwmalıq onı tanıp biletuǵın subektsiz, onıń abstraktlı oylawınıń rawajlanıwınıń dárejesine ǵárezsiz ómir súredi. Oylawda ulıwmalıqtıń payda bolıwı ushın abstraktlı oylawdıń rawajlanıwınıń belgili dárejesi talap etiledi, predmetlerde bas ulıwmalıqtı ayırıp biliw talap etiledi. Logikalıq oylawdaǵı ulıwmalıq ilimiy túsiniklerde, kategoriyalarda, nızamlarda sáwlelenedi.

- 123 -

Ilimiy túsinikke individuallıq predmetler menen qubılıslardıń barlıq belgilerin kirgiziw múmkin emes. Biraq anaw ya mınaw túsinikke anıqlama bere otırıp, kóp individuallıq belgilerdiń ishinen baslıların hám predmettiń belgilewshi mánisin ayırıp alıw múmkin.

Jekelik penen ulıwmalıqtıń dialektikası máselesine kelsek, jekeliktiń ózinshelik bolmısı sonıń menen birge onıń ulıwmalıq penen birge ajıralmas birligin talap etedi. Sebebi, jekelik absolyut emes, al basqa qubılıs hám zatlardan otnositelli dárejede bóleklengen bul kóp jeke predmetler hám qubılıslarǵa tán ulıwma belgi, qásiyetlersiz ómir súriw múmkin emes. Jekelik ulıwmalıqtan bayıraq. Aqırı, hár bir jeke predmet ulıwma belgi hám qásiyetler menen birge óziniń individuallıq (ayrıqsha) belgilerine hám iye. Biraq ulıwmalıq jekelikten tereńirek, sebebi ol jekeliktiń bas tárepi, tiykarı boladı. Ulıwmalıq hár bir jekelikte ishki, turaqlı, tiykarǵı baylanıslardı ashadı.

Jekelikte ulıwmalıqtıń onıń bas tárepleriniń biri sıpatında bolıwı sonı kórsetedi, jekelik belgili mániste ulıwmalıq boladı. Máselen, Ernazar - adam, qara tal - terek.

Ulıwmalıq hám jekelik rawajlanıwdıń obektiv proсessiniń basqıshları boladı. Jańa birden payda bolmaydı, al jeke qubılıslar formasında payda boladı. Biraq ol kóbeyedi, kúsheyedi, jetiledi, sóytip jekelikten ulıwmalıqqa hám ǵalabalıqqa aynaladı.

Biliw proсessindegi jekelik penen ulıwmalıqtıń mánisi biliwdiń konkret-seziwlik hám abstrakt-logikalıq formalarınıń ara-qatnası tuwralı másele bolıp tabıladı.

Dúnyanı biliw jekelikten ǵalabalıqqa qaray boladı. Aytayıq, bul proсessti energiyanıń aynalıw hám saqlanıw nızamınıń ashılıw tariyxı menen baylanıstırsaq, jámiyetlik óndiristiń birinshi basqıshlarında adamlar ottı ısqılaw arqalı aladı. Bul jeke háreketler bolǵan sáykes pikirde -»ısqılaw - jıllınıń dáregi» degen pikirde kórinis taptı. Ilimniń, praktikanıń uzaq rawajlanıwınıń barısında adamlar qálegen mexanikalıq háreket ısqılawdıń járdeminde ıssılıqqa aynalıw múmkinshiligine iye (ayrıqsha pikir) degen juwmaqqa keldi. Bul pikirde hárekettiń jeke formasınıń (mexanikalıq) hárekettiń jeke formasınıń baylanısı hám ayırmashılıǵı tastıyıqlanadı. Soń ala ilim praktika ashqan faktlardı ulıwmalastırıw, hárekettiń hár túrli formalarınıń basqalarına aynalıwı mınaday juwmaqqa alıp keldi: hárekettiń qálegen forması hár qanday jaǵday ushın belgili sharaytlarda tuwra ya janapay túrde hárekettiń basqa formasına aynalıw múmkinshiligine iye hám májbúr (ǵalabalıq pikir).

Tiykar hám qubılıs

Jámiyetlik praktika hám ilimlerdiń rawajlanıwı sonı kórsetedi, obektiv dúnyanıń predmetleri hám qubılısları biziń tikkeley qabıllawımızǵa qolay sırtqı táreplerdi hám tikkeley baqlaw qıyın, ishki jasırın táreplerdi hám óz ishine aladı.

Tiykar predmetler hám qubılıslardıń ishki, eń negizgi óz-ara baylanısların ańlatadı. Qubılıs - bul haqıyqatlıqtıń predmetleriniń, proсessleriniń sırtqı, az turaqlılıqqa iye tárepi. Qubılıs - tiykardıń kórinisi. Qubılıslar tikkeley sezim organları, sonday-aq biziń seziw organlarımızdı tolıqtıratuǵın hám kúsheytetuǵın janapay túrdegi hár túrli qurallardıń - teleskop, mikroskop, quramlı fizikalıq priborlardıń járdeminde qabıllanıwı múmkin.

Tiykar kategoriyası tábiyattıń ya jámiyettiń jeke bir qubılısınıń emes, al kóp qubılıslardıń ulıwma tiykarın ashadı. Bunıń ústine tiykar kategoriyası qubılıslardaǵı qálegen ulıwmalasqan emes, al bul qubılıslardıń tábiyatın hám rawajlanıwın belgileytuǵın ulıwmalıqtı ańlatadı. Buǵan miynet (tiykar) hám qubılıslar (tovarlar hám olardıń almasıwları) mısal bola aladı.

Tiykar kategoriyası mazmun kategoriyasına jaqın. Ayırmashılıǵı sonda, tiykar kategoriyası qubılıslardaǵı bas belgilewshi ishki tiykardı bólip kórsetedi. Tiykar - bul mazmundaǵı baslısı. Aytayıq, qarama-qarsılıqlardıń birligi hám gúresi nızamın rawajlanıw proсesiniń tiykarǵı mazmunı sıpatında minezley otırıp, onı rawajlanıw proсesiniń tiykarı sıpatında qaraydı. Sebebi bul proсess tutas, onıń mazmunı dialektikanıń bir nızamı emes, al barlıq nızamları arqalı belgilenedi, sonlıqtan olar bir ǵana qarama-qarsılıqtıń birligi hám gúresi nızamı menen sheklenbeydi.

- 124 -

Tiykar kategoriyası nızam kategoriyasına hám jaqın. Belgili shegaralarda tiykar hám qubılıs tikkeley sáykes keledi. Aqırı nızam hám ishki, tiykarǵı baylanıslardı sáwlelendiredi. Eger nızamdı universumnıń háreketindegi tiykarǵısı dep túsinsek, anaw ya mınaw proсesstiń rawajlanıw nızamın onıń tiykarı dep túsiniw durıs boladı.

Tiykar hám qubılıs bir reallıqtı hár túrli tereńlikte sáwlelendiredi hám sonlıqtan olar tikkeley sáykeslikke iye emes.

Qubılıs penen kórinisti (uqsaslıqtı) qaraǵanımızda sońǵısı tiykarınan tiykardıń onıń kórinis forması menen sáykes kelmewi menen baylanıslı. Aytayıq, ásirler boyı tikkeley qabıllanıwı múmkin qubılıslar menen sheklenip, Kún Jerge baylanıslı aynalısta boladı dep túsindik. Bul astronomiyada Ptolomeydiń geoсentristlik sistemasına tiykarlandı. Biraq sońınan astronomiya ilimi toplaǵan bilimler nátiyjesinde Jerdiń óz kósheri dógereginde aynalıwı dáliyllendi. Gáp sonda, bul nızamlıqtı ashıwǵa kesent bergen nárse adamnıń aldında tiykardıń kórinis momenti sıpatındaǵı háreketi. Degen menen tiykardı ashıw kórinis penen hám (uqsaslıq - vidimost, kajimost) baylanıslı.

Filosofiya tariyxında tiykar hám qubılıs kategoriyasına kóp ǵana oyshıllar dıqqat awdardı. Máselen, Aristoteldiń pikirinshe, tiykar barlıq kategoriyalardıń real negizi. Tiykar kategoriyası - bul subekt, al basqa kategoriyalar, mısalı, waqıt, jaǵday, san, sapa h.t.b. bular tiykardıń ayrıqsha táreplerin bildiretuǵın predikatlar. Usı sebepli hám tiykarsız basqa kategoriyalardı belgilewge bolmay qaladı. Aristotelde eki túrli tiykar ataladı: birinshi hám ekinshi tiykar. Birinshi tiykar bul jeke zattıń real bolmısı, al ol zattıń belgili bir túri. yaǵnıy forması - ekinshi tiykar.

Máselen, Berdaq shayır. Tariyxıy real bolǵan adam. Al, ulıwma adam yamasa onı súwretleytuǵın adam haqqında túsinik ekinshi tiykar bolıp tabıladı. Degen menen bul tiykarlardıń óz-ara baylanısın Aristotel tolıq túsindire almadı.

Kant bul máseleni gnoseologiya aspektinde qarap, tiykar hám qubılıstı eki túrli dúnyaǵa tiyisli dep qaraydı. Kant bul oylawımız bile almaytuǵın tiykar sıpatında «ózinshe zattıń» bolmısın moyınlap, qubılıstı biziń sezimlerimizdiń qásiyetleriniń nátiyjesi dep qaraydı.

Basqasha aytqanda, qubılıs biziń sezimlerimizdiń dúnyasın bildiredi. Biraq bul subektiv qubılıslar obektiv jasaytuǵın ózinshe zattıń qásiyetlerine tuwrı keleme ya kelmeyme, hesh waqıtta bile almaymız. Demek, Kant óz táliymatında tiykar menen qubılıstıń qatnaslıǵın gnoseologiyalıq tárepten qaraydı hám bul máseleniń sheshiliwin ashıq qaldıradı.

Gegel Kanttıń tiykardı hám qubılıstı bir birinen ajıratıp qaraǵan táliymatına qarsı shıǵadı hám olardı dialektikalıq birlikte qaraydı. Gegeldiń pikirinshe, haqıyqıy tiykar - absolyutlik ideya. Tiykar hám qubılıs kategoriyalarınıń óz-ara baylanısı absolyutlik sananıń rawajlanıwınıń belgili bir basqıshın hám tárepin súwretleydi.

Tiykar hám qubılıs óz-ara ulıwma táreplerge hám iye: a) hár qanday tiykar qubılısta boladı, qubılıs bolsa tiykardıń ol ya bul haldaǵı kórinisi. á) tiykar hám qubılıs obektiv xarakterge iye bolıp, olar insan sanasına baylanıslı bolmaǵan halda hám bar. b) tiykar hám qubılıs hám mudamı ózgeriste hám rawajlanıwda boladı. Biraq tiykar hám qubılıs qaramaqarsılıq xarkterge hám iye.

Tiykar hám qubılıstıń dialektikası sonday qubılıslardıń háreketsheń, ózgerisshilligi tiykardıń hám ózgermeytuǵınlıǵın, qatıp qalǵanlıǵın ańlatpaydı.

Tiykardıń ózgerisi ya joq bolıp ketiwi qubılıslarda ózgeris ya olardıń joq bolıwın belgileydi. Máselen, postsoсialistlik jaǵday.

Qubılıs penen tiykardıń dialektikası sonda, tiykar tek jeke kóp túrli qubılıslardı tek shama menen jaqın dárejede qamtıydı, al sońǵıları, demek, tiykarǵa tolıq kirmeydi. Bul nárse sonı ańlatadı, tiykar qubılıslardan jarlıraq, sebebi ol óz ishine onıń tárepleriniń kóp túrliligin qamtımaydı. Sonda da tiykar - olardıń ulıwma tiykarı. Mısal: tovar, onıń kóp túrliligi hám qunı.

- 125 -

Tiykar hám qubılıstıń ara-qatnası, olardıń dialektikalıq óz-ara tásiri konkret sharayıtlardan ǵárezli.

Dialektikanıń tiykar hám qubılıs kategoriyaları konkret pánlerdiń bul oblastta erisken jetiskenliklerin ulıwmalastırıw tiykarında mudamı bayıp, rawajlanıp baradı. Olar insan praktikası hám bárshe pánler jetiskenliklerinen kelip shıqqan. Usı aspektten tiykar hám qubılıs kategoriyaları insan bilimleri hámme oblastlarına tiyisli bolıp, dúnyanı biliwdiń metodologiyalıq wazıypası esaplanadı.

Tiykar hám qubılıs baylanısları ilim hám praktikada bekkem orın tutadı. Bunda qubılıstı tiykardan ajırata biliw zárúr. Tiykardı qubılıstan ajıratıp bilmeslik ilim hám praktikada qátelerge alıp keledi.

Mazmun hám forma

Dúnyanıń hár bir predmeti, qubılısı, haqıyqatlıqtıń proсesi mazmun menen formanıń dialektikalıq birliginen turadı.

Mazmun haqıyqatlıqtaǵı qubılıslar menen predmetlerdiń toparlarınıń, belgili klasslarınıń, belgileriniń, tárepleriniń jıyındısın ishine aladı.

Forma mazmunnıń ómir súriw, rawajlanıw, ańlatıw usılı. Ol mazmun menen ajıralmas baylanısta. Mazmun belgili konkret shólkemge, strukturaǵa iye. Forma kategoriyası mazmunnıń sáykes shólkeminiń, dúzilisiniń, strukturasınıń kórinisi. Máselen, óndiriwshi kúshler óndiris usılınıń mazmunı, óndiris qatnasları - óndiris usılınıń forması.

Mazmun hám forma kategoriyaları pútin hám bólek kategoriyaları menen baylanıslı. Pútin kategoriyası bóleklerdiń hár túrli formalarınıń belgili sapalıq birlikke baylanısların ańlatadı. Pútinniń bólekleri sanlıq jaqtan ǵana emes, sapalıq jaqtan hám pútinnen ayrılıp turadı. Máselen, suw belgili sapa, belgili kólemge iye (sanlıq belgi) iye bolsa, suwdıń molekulası onı quraytuǵın kislorodtıń hám vodorodtıń molekulalarınan sanlıq hám sapalıq jaqtan ayrılıp turadı. Sol sebepli pútindi bóleklerdiń summası menen sheklep, tutas bólekten kóp dep túsindiriw natuwrı boladı. Pútin onıń bólekleriniń baylanıslarınıń forması boyınsha hár qıylı bolıwı múmkin. Bul baylanıslardıń formaları úsh tiykarǵı túrge bóliniwi múmkin:

á. Pútin onı quraytuǵın bóleklerdiń qarapayım sisteması. Bunday bóleklerdi kóbeytiw yamasa azaytıw ya olardıń ornın almastırıw pútinniń sapalı ózgerisine alıp kelmeydi.

ǵ. Pútin bóleklerdiń sonday shólkemlesiwi, onda ol sapalıq jaqtan olardan ayrılıp turadı. Bul bóleklerdi azaytıw yamasa kóbeytiw pútinniń sistemasındaǵı olardıń ornın ózgertkenge barabar sapalı ózgerislerge alıp keledi. Bul ximiyanıń mısallarınan anıq.

q. Pútin organizm: ya biologiyalıq, ya jámiyetlik. Bul jerde bóleklerdiń baylanısınıń forması pútindi belgili sapa sıpatında ǵana emes, al bul pútinniń funkсiyaların hám belgileydi. Bunday pútinde bólek óziniń otnositelli ózinsheligin joǵaltadı. Organizm - bul organlardıń summası ǵana emes, al organ pútinnen tısqarı ómir súrmeydi, jámiyet - bul adamlardıń qarapayım summası emes, al adam jámiyetsiz jasay almaydı.

Mazmun hám formanıń dialektikası tuwralı aytsaq, mazmun formanı belgileydi, forma mazmunlı, olar bir-birine ótip otıradı. Máselen, óndiris qatnasları óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıw forması. Biraq óndiris qatnasları nadstroykaǵa baylanıslı mazmun, al nadstroykaforma boladı.

Mazmunnıń formanı belgilewshilik xarakteri formanıń passivligin ańlatpaydı. Kóp jaǵdayda mazmunnıń rawajlanıwı formaǵa baylanıslı. Máselen, házirgi rawajlanıw payıtındaǵı menshiktiń hár túrli formaları.

Mazmun hám formanıń baylanısı óz xarakteri boyınsha hár qıylı boladı, usınıń aqıbetinde rawajlanıw proсesi hám hár túrli ótedi. Jańa mazmun oǵan sáykes ortaǵa enisedi hám sonda rawajlanıw proсesi tez ótedi. Sebebi, bunday jaǵdayda forma mazmunnıń rawajlanıwına tolıq keńislik berdi, biraq onıń rawajlanıwına aktiv túrde jaǵday jasaydı. Biraq mazmun óziniń rawajlanıwında jiyi-jiyi formadan ozıp otıradı. Bunday jaǵdayda forma belgili

- 126 -

etapta mazmun menen konfliktke túsedi hám onıń rawajlanıwına ǵana jaǵday jasap qoymastan, onıń rawajlanıwın irkedi.

Forma menen mazmunnıń dialektikalıq óz-ara baylanısı, taza mazmunǵa sáykes kelmeytuǵın góne formalardıń almasıwı jámiyetlik rawajlanıwdıń hámme barısı menen tastıyıqlanadı. Máselen, jámiyet rawajlanıwı barısındaǵı óndiris qatnasıqlarınıń biraz progressiv óndiris qatnasıqları menen almasıp barıw proсesi.

Jámiyettiń rawajlanıw proсesinde mazmun menen formanıń ara qatnasınınıń normal ámelge asıwı hám subektiv faktorǵa hám baylanıslı.

Sonday-aq mazmun menen formanıń óz-ara qatnasında jańa mazmunnıń ele oǵan juwap beretuǵın góne formalardı qollanıwı da bar.

Múmkinshilik hám haqıyqatlıq

Haqıyqatlıq termini hár túrli mániste qollanıladı. Keń mániste bizlerdi qorshaǵan dúnyanı, tábiyattı demek bolmıstı ańlatadı. Bizdi qorshaǵan bolmıs mudamı hárekette hám rawajlanıwda boladı. Rawajlanıw barısında ósimliklerdiń, haywanatlardıń, jámiyetlik qubılıstıń h.t.b. túrleri birden kelip shıqpaydı. Qubılıslardıń, proсesslerdiń payda bolıwınıń aldında payda bolıw dáwiri, ornıǵıw basqıshları bolıw kerek. Basqasha aytqanda, jańa sapaǵa sekiriw stadiyasınan burın bul sapanı kem-kem tayarlaytuǵın zattıń yamasa qubılıstıń payda bolıwınan burın ózgerisler, jaǵdaylar payda bolıwı kerek. Belgili bir dáslepki shárt retinde bolatuǵın rawajlanıw stadiyasın múmkinshilik kategoriyası sáwlelendiredi.

Múmkinshilik belgili bir zattıń, onıń sapasınıń basqa bir zatqa, sapaǵa ótiw imkaniyatın bildiredi.

Rawajlanıw hár waqıtta belgili bir baǵdarǵa iye. Júweriniń dáninen, onıń rawajlanıwınıń nátiyjesinen tek júweri payda boladı. Eriktiń shańǵalaǵınan, onıń rawajlanıwınıń nátiyjesinen tek eriktiń miywesi payda boladı.

Múmkinshilik bul mániste rawajlanıwdıń baǵdarın kórsetetuǵın túsinik bolıp tabıladı. Múmkinshilikler rawajlanıwdıń zárúrliginen kelip shıǵadı.

Múmkinshilik dep zatlardıń hám qubılıslardıń ishki tábiyatınan kelip shıǵatuǵın, biraq ele iske asırılmaǵan hám tolıǵı menen payda bolmaǵan baǵdarlarǵa, imkaniyatlarǵa aytamız. Múmkinshilik abstrakt hám reallıq bolıp bólinedi.

Eger uzaǵıraq keleshekte iske asırılıwı múmkin, házirgi tariyxıy jaǵdaylarda iske asırıw bolmasa onday imkaniyatlardı abstrakt múmkinshilik dep ataymız.

Eger wazıypalar konkret jaǵdaylar menen baylanıslı bolsa hám onnan kelip shıqsa onı reallıq múmkinshilik retinde qaraymız. Máselen burınǵı jámiyetten qalǵan hákimshilikbuyrıqpazlıqtan, onıń stereotiplerinen qutılıw, bazar ekonomikasına tiykarlanǵan, huqıqıy mámleket, puqaralıq jámiyet ornatıw.

Rawajlanıw barısında abstraktlı múmkinshilik real múmkinshilikke aynalıwı múmkin. Tarixiy konkret jaǵdaylar jetkilikli dárejede bolsa, real múmkinshilik haqıyqatlıqqa ótedi. Máselen, ayǵa ushıp barıw erteklerde aytılǵan abstrakt múmkinshilik edi. Ilimiy-texnikalıq rawajlanıwǵa baylanıslı dáslep real múmkinshilik, sońınan amerikalı kosmonavtlar ayǵa barıp kelgennen keyin haqıyqatlıqqa ótti. Abstraktlı múmkinshilikti iske asırıw ushın sırtqı jaǵdaylardıń bolıwı ele jetkiliksiz. Abstraktlı múmkinshilik óz halında haqıyqatlıqqa óte almaydı. Abstrakt múmkinshilik áwelden real múmkinshilikke ótedi. Sonnan keyin jaǵdaylardıń jıyıntıǵı hám dárejesi tolı hám jetkilikli bolǵannan keyin ol haqıyqatlıqqa ótedi. Hár bir zatta ya qubılısta rawajlanıwǵa ya ózgeriwge múmkinshilikler bar. Biraq onıń qaysısı iske asadı, ol konkret jaǵdaylardan ǵárezli.

Haqıyqatlıq degen neW Haqıyqatlıq iske asırılǵan múmkinshilik. Múmkinshilik penen salıstırǵanda, ol rawajlanıwdıń jańa basqıshı, jańa momenti sıpatında kelip shıǵadı. Máselen: qawınnıń hám biydaydıń tuqımları, eriktiń hám shabdaldıń shańǵalaqları - múmkinshilikler, eriktiń hám shabdaldıń miyweleri haqıyqatlıq. Jaydıń planı - múmkinshilik, al salınǵan jay - haqıyqatlıq.

- 127 -

Hár bir jańadan bolǵan haqıyqatlıq tek belgili bir qarama-qarsılıqlardıń sheshiliwiniń nátiyjesinde kelip shıǵadı. Máselen, jámiyetimizdiń jańa sistemaǵa ótiwi, bazar ekonomikasına tiykarlanǵan huqıyqıy mámleket hám puxaralıq jámiyet qurıw.

Haqıyqatlıq kategoriyası zatlardıń ishki zárúrli táreplerin de, tiykarǵı baylanısların da súwretleydi. Haqıyqatlıq zatlardıń payda bolıwınıń, jasawınıń hám jıyılıwınıń rawajlanıw nızamları menen baylanısın bildiredi. Haqıyqıylıq haqqında kategoriyanıń basqa bir zatlardıń pishimin súwreteytuǵın kategoriyalardan (mısalı, qubılıs, sırtqı forma, bolmıs h. t. b) óz mazmunınıń ayırmashılıǵı usaǵan kelip shıǵadı. Máselen, aspanda ushqan samoletti hámme kóredi, al onı soqqan konstruktor bul samoletti haqıyqıy kóredi. Sebebi, ol samolettiń ishki qurılısın, onıń ushıwınıń prinсipin, onıń elementleriniń baylanısın kóz aldına keltiredi. Demek, haqıyqatlıq kategoriyası zatlardıń tek sırtqı pishimin hám jasawın súwretlemey, al ishki baylanısların hám mazmunın súwretleydi. Sonıń ushın, Gegel haqıyqatlıqtı bul tiykarlı bolmıs dep belgileydi.

Belgili bir zat, qubılıs, jaǵday bir tárepleme qaraǵanda haqıyqatlıq, ekinshi tárepinen qaraǵanda múmkinlik bolıp tabıladı. Máselen, orta mektepti pitkerip, oqıwshılar bir tárepten orta bilimge iye xızmetker, bir tárepten joqarı bilim alıwǵa múmkinshiligi bar xızmetker.

Rawajlanıw proсessiniń qarama-qarsılıqlı tábiyatı kóplegen tendenсiyalardı (baǵdarlardı), imkaniyatlardı tuwdıradı. Bul imkaniyatlardı eki tiykarǵı rawajlanıw baǵdarlarına bóliwi múmkin: a)progressiv múmkinshilik yamasa góne haqıyqatlıqtan abstrakt múkinshilikke-real múmkinshilikten jańa haqıyqatlıqqa hám regressiv rawajlanıw, basqasha aytqanda, jańa haqıyqatlıqlı -real múmkinshilikke-abstrakt múmkinshilikke -góne haqıyqatlıqqa ótiwi. Bul gúreste progressiv tendenсiyalar toqtatılıwı ya keyin sheginiwi múmkin. Biraq aqırında progressivli tendenсiya jeńedi.

Jámiyetlik ómirde múmkinshiliktiń haqıyqatlıqqa ótiwine subektiv faktordıń roli kúshli.

Sebep hám nátiyje

Sebeplik baylanıslar obeketivlik dúnyanıń ulıwmalıq baylanıslarınıń ishine kiredi. Sebeplik nızamı materiallıq bolmıstıń ǵalabalıq, universallıq nızamı bolıp tabıladı.

Sebeplik qatnasıq yaki baylanıstıń eki belgileytuǵın hám belgilemeytuǵın tárepi boladı. Belgileytuǵın tárepi sebep, belgilemeytuǵın tárepi nátiyje. Usı sebepli qatnasıqlardıń bunday túrin sebepli - nátiyjeli qatnasıq dep ataydı.

Egerde, belgili bir qubılıs yamasa zat, proсess, baylanıs, jaǵday, h.t.b. óz-ara qatnasıǵında basqa bir qubılıstıń payda bolıwın, onıń tábiyatın, ózgeriliwin, joyılıwın aldınan belgilese, sol waqıtta bul qubılıstı sebep dep belgileymiz. Máselen, temperaturanıń kóteriliwi, muzdıń eriwine sebep bolsa, sananıń payda bolıwına sebep bolǵan nárse - soсiallıq materiyanıń rawajlanıwı boladı. Qattı dawıl terektiń sınıwınıń ya bastırmanıń qoparılıwına sebebi boladı.

Sebepli baylanıslar ishki hám sırtqı, ulıwma hám ózgeshe, tiykarǵı hám sırtqı, zárúrli hám tosınnan payda bolǵan h. t. b sebepler.

Egerde belgili bir qubılıs ya zat, jaǵday, proсess h. t. b óziniń payda bolıwında,

ózgeriliwinde, joyılıwında basqa bir qubılıstan aldınnan belgilense, onı bizler nátiyje dep ataymız. Máselen, jawın bulttıń nátiyjesi, lampochkanıń janıwı vıklyuchateldiń ashılıwınıń nátiyjesi.

Sebep hám nátiyje ajıralmas birlikte. Málim bir sebeptiń kóplegen nátiyjesi, belgili bir nátiyjeniń bir neshe hár túrli sebebi bolıwı múmkin.

Sebep hám nátiyje ornı menen almasıwı múmkin, basqasha aytqanda sebep nátiyjege aynalıwı múmkin, al nátiyje, sebep retinde kelip shıǵıwı múmkin. Aytayıq, qattı samal bulttıń keliwiniń sebebi, bult onıń nátiyjesi. Óz gezeginde bult jawınnıń sebebi. Al, jawın onıń nátiyjesi, jawın egiske zıyan keltiriwdiń sebebi. Egiske zıyan kelgenligi atızdaǵı zúrááttiń tómenlegenliginiń sebebi h.t.b. Álbette, belgili bir qatnasıqtı, yamasa qubılıstıń arasındaǵı baylanıstı dúnyanıń ulıwma ǵalabalıq baylanıslarınan ajıratıp qaraǵanda sebepli-nátiyjeli

- 128 -

baylanıs retinde belgileri boladı. Demek, dúnyanı barlıq ǵalaba baylanıslardı tek sebeplik baylanıslarǵa keltirip túsindiriwge bolmaydı.

Sebepli-nátiyjeli baylanıs waqıt jaǵınan alǵanda izbe-iz baylanıs bolıp tabıladı. Sonıń menen birge hár bir qatnasıqta yamasa baylanısta waqıttan burın bolǵan qubılıstı sebep dewge bolmaydı. Máselen, báhár jazdan burın, gúz qıstan burın boladı. Biraq, báhár jazdıń, gúz qıstıń sebebi emes.

Sebep hám sıltaw bir emes. Málim bir qubılıs ózinshe sebep bolmay, biraq sebeptiń háreketi ushın túrtki bolsa, ol jaǵdayda bul qubılıstı sıltaw deymiz. Máselen, birinshi jer júzilik urıstıń payda bolıwına sıltaw bolǵan nárse: Saraevoda avstro-venger taxtınıń miyrasxorınıń óltiriliwi.

Sebep hám nátiyje olardı qorshaǵan ortalıq penen ishki baylanısta bolıp tabıladı. Eger bul ortalıq sebeptiń háreketleniwiniń hám nátiyjeniń júzege shıǵıwınıń zárúrli shárti bolsa, onı bizler jaǵday deymiz. Bul mániste jaǵday dep belgili bir sebepli-nátiyjeli baylanıs orın tutqan ortalıqtı aytadı. Jaǵday túsinigi sebepli baylanıstıń onı qorshaǵan qubılıslar menen ishki qatnasıǵın, zárúrli óz-ara ǵárezliligin súwretleydi. Belgili bir sebep birdey bolǵan jaǵdaylarda uqsas nátiyjelerdi tuwdıradı. Sebepli baylanıslardıń bul táreplerine adamzattıń barlıq praktikalıq maqseti, jumısı (isi) tiykarlanǵan. Sebepli baylanıslardıń usı tárepi arqalı tábiyattıń hám jámiyettiń qubılıslarınıń keleshekte payda bolıwın aldın ala kóriwge boladı hám adamzattıń mápine ılayıqlı ózgeriliwi múmkin.

Sebepli -baylanıslardı moyınlaw-deterministlik kóz-qaras, táliymat, zatlardıń tábiyatı tuwralı teleologiyaǵa qarama-qarsı túsinik beredi. Ilimiy oylaw zatlardıń tábiyatın túsindiriw jolında ne sebepten degen soraw qoysa, teleologiyalıq kóz-qaras ne ushın degen soraw qoyadı. Teleologiya kóz-qaras boyınsha zatlardıń payda bolıwı hám rawajlanıwı qúdiretli kúshtiń niyeti menen qoyılǵan maqset penen aldınan belgilenedi. Buǵan biologiyada Ch. Darvin qarsı soqqı berdi.

Zárúrlik hám tosınlıq

Zárúrlik ishki, bas baylanıslardan, táreplerden shıǵatuǵın ótkendegi rawajlanıwdıń hámmesi menen shártlengen, usı sebepli, qalay bolmasın bolatuǵın, bolıp atırǵan qubılıs, proсessler hám h.t.b. tán. Tosınlıq ishki bas baylanıslardan emes, al rawajlanıwdıń sırtqı baylanısları menen táreplerinen shıǵadı.

Zárúrlik proсesstiń mánisi menen belgilenedi, tosınlıq proсesstiń mánisi menen belgilenbeydi, bolıwı da, bolmawı da múmkin.

Zárúrliktiń bas belgisi onıń ulıwma xarakterge iye bolıwı. Máselen, tábiyatta zárúrlikjıldıń waqtınıń belgili ózgerisi, tún menen kúnniń almasıwı, ximiyalıq reakсiyalardıń belgili jaǵdayda ótiwi.

Tiri organizmler ushın zat almasıw zárúrli. Jámiyetlik urısta antogonizmge tiykarlanǵan rawajlanıw basqıshları ushın belgili soсiallıq tóńkerislerge alıp keletuǵın toparlardıń gúresi zárúrli.

Qullası, zárúrliktiń eki áhmiyetli belgisin ayırıp kórsetiwge boladı. Birinshiden, bul zárúrliktiń ulıwmalıq, turaqlı qásiyetke iye ekenligi, ekinshiden, zárúrliktiń rawajlanıwdıń nátiyjesi ekenligi.

Zárúrliktiń taǵı bir áhmiyetli belgisi dúnyanıń zatlarınıń hám qubılıslarınıń ishki, tiykarǵı baylanısların kórsetiwinde. Zárúrli baylanıslar hám qatnasıqlar belgili bir qatarda zatlardıń hám qubılıslardıń ulıwmalıq turaqlı táreplerin bildiredi. Zárúrliktiń bul belgisi ásirese statikalıq nızamlarda hám itimallıq táliymatta súwretlenedi. Bul jaǵdayda zárúrlik kóplegen waqıyalar (zatlar hám qubılıslar) arqalı olardıń turaqlı baylanısı hám tárepi retinde kórinedi. Zárúrliktiń bunday forması óziniń háreketiniń mısalı, kvantlıq maydan haqqında táliymattıń nızamlarında, soсiallıq statistikalıq maǵlıwmatlarında, kóp sanlı bir qatar elementlerdi, mısalı, ximiyada Avagadronıń nızamında, lotereya hám ruletkaǵa usaǵan qumar

- 129 -

oyınlarında, qamsızlandırıw mákemeleri shuǵıllanatuǵın wazıypalarda, h.t.b. óz háreketine iye.

Tosınlıq dep neni túsinesizW

Eskertkenimizdey aq belgili bir zat, qubılıs, baylanıs qanday gúres bolsa da sózsiz kelip shıǵıwı kerek bolsa, olardı zárúrli dep belgiledik. Egerde belgili bir qubılıstıń payda bolıwı yamasa bolmawı zárúrli túrde kelip shıqpasa bul qubılıstı tosınlıq deymiz. Máselen, kóshede mashinanıń avariyaǵa ushırawı h.t.b.

Tosınlıq, álbette sebepsiz qubılıs emes, sebebi bar. Biraq onıń sebebi zatlardıń ishki tiykarǵı tábiyatınan kelip shıqpaydı. Sonıń ushın bizler kútpegen jaǵdayda payda bolǵan qubılıslardı tosınlıq deymiz.

Zárúrlik hám tosınlıq tárepler qarama-qarsılıqlı birlikte. Zárúrlik hám tosınlıq túsinikleri obektiv zatlardıń ishki hám sırtqı tárepleriniń ózgesheligin hám óz-ara baylanısın sáwlelendiredi.

Filosofiya tariyxında bunı maqullaytuǵın kóz-qaraslar hám bolǵan. Máselen, bul máselege metafizikalıq podxodta birewiniń bolmısı ekinshisiniń bolmısın biykarlamaydı. Mısalı, franсuz materialistleri obektiv dúnyada tek zárúrliktiń bolmısın moyınlaydı. Máselen, Golbaxtıń pikirinshe, dúnyanıń ǵalabalıq proсesi bul haqıyqatında sebepler menen nátiyjelerdiń hesh bir ózgertiwge bolmaytuǵın birligi. Zárúrlik bul qutılıwǵa bolmaytuǵın nárse. Soǵan baylanıslı adamnıń táǵdiri onıń mańlayında tuwılǵanda aq jazılǵan.

Tosınlıq túsiniginiń payda bolıwın adamzat biliwiniń sheklengenligi menen baylanıstıratuǵın kóz-qaraslar hám bar. Demek, tosın qubılıs dep sebebi belgisiz qubılıstı aytamız. Haqıyqatında dúnyada sebepsiz nárse joq, yaǵnıy tosınnan nárse joq dewge boladı. Bul jerde metafizikler zárúrlikti sebep penen shatastırıp, tosınlıqtı biykarlawǵa háreket etedi.

Tayanısh sózler: ulıwma baylanıs, rawajlanıw, dialektika, metafizika, nızam, san, sapa, ólshem, sekiriw, qarama-qarsılıqlardıń gúresi hám birligi, biykarlaw, kategoriya.

9-tema. Tábiyattı filosofiyalıq túsiniw

J O B A

1.Házirgi filosofiyalıq konсepсiyalarda tábiyat probleması. Tábiyat tusinigi.

2.Ekologiyalıq problemanıń payda bolıwı, onıń filosofiyalıq, jámiyetlik-siyasiy hám basqa da tárepleri.

3.Tiri xam tiri emes tábiyat. Ómir bahalılıq sıpatında.

ÁDEBIYATLAR

I. A. Karimov. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T, 1998.

Axutin A. V. Ponyatie priroda v antichposti i v novoe vremya. M, 1988.

Berdimuratova A. K. Filosofsko-metodologicheskiy analiz ekologicheskogo krizisa na poroge XXI veka. T. 1999.

Berdimuratova A. K. Obostrenie ekologicheskogo krizisa v sredneaziatskom regione (na materialax Priaralya). Filosofiya i obshestvo. M. 1999. Q. 3.

Berdimuratova A. K. Prichinı Aralskoy tragedii i ee posledstviya. Problemı perestroyki i novoe politicheskoe mıshlenie. M. 1991.

Sattorov Yu. S. Soсialno-filosofskie aspektı ekologicheskix problem. T. 1985. Mamashakirov S. Ekologiyaning ijtimoiy-falsafiy muammolari. T. 1993. Otaboev Sh. T. , Nabiev M. N. Inson va biosfera. T. 1995.

Xoshimova E. S. Ekologiyada zonal va regional munosabatlar dialektikasi. T. 1990. Karimov T. K. Ijtimoiy tarakkiet va davrning jaxonshumol muammolari. T. 1997. Falsafa. T. 1999.

Osnovı filosofii. T. 1998.

- 130 -

Ádette tábiyat túsinigi putkil álemdi óz ishine aladı. Bul mániste ol materiya túsinigine jaqın. Degen menen bul túsinik biraz sheklengen mániste qollanıladı, hám adamnıń, adamzattıń jasawınıń ómir keshiriwiniń tábiyiy sharayıtlarınıń pútkil jıyındısın ańlatadı.

Ádette bul túsinikti anıqlawda onı oǵan qarama -qarsı túsinik penen - mádeniyat penen salıstırıp qaraw bar.

Mádeniyat adam balası tárepinen iygerilgen, meńgerilgen, qayta islengen mánisinde qollanıladı. Al tábiyat bolsa kerisinshe óz nızamlarına ılayıq ómir súrip, adamǵa qarsı turadı. Solay eken mádeniyat adam tárepinen qayta islengen, ózgertilgen, meńgerilgen tábiyat, al adamnıń iskerligi bul mániste tábiyiylıqtıń mádeniylikke aylanıwı boladı. Qullası adam óziniń iskerligi barısında ózin tábiyatqa qarama-qarsı qoyǵanı menen, onıń bólegi ana-tábiyattıń tuwındısı bolıp tabıladı.

Tábiyat adamnıń jasawı ushın tábiyiy sharayıt, onıń qayta ózgertiw iskerliginiń maydanı. Sonday aq tábiyat adamnıń biliwlik qatnasınıń obekti tábiyatqa bahalıq (aksiologiyalıq) qatnas hám bar. Onıń ústine adam óz praktikası barısında jámiyettiń óndiriwshi kúshleriniń rawajlanıwı proсesinde tábiyat aldında juwapkerde.

Adam menen tábiyat arasında qarama-qarsılıqlı óz-ara qatnas adamnıń tábiyatqa qatnasınıń hár túrli poziсiyalarınıń deregi boldı hám bul adamzat oyınıń tariyxınan belgili.

Aytayıq, bir kóz-qaraslarda tábiyat mádeniyattan pás qubılıs, aqırı onda shólkemlespegenlik, aqılǵa sıyımsızlıq basım degen túsinik húkim súrdi. Al ekinshi bir kózqaraslarda, kerisinshe tábiyat jetiliwdiń úlgisi, mádeniyattan hám adamnan hám artıqmashılıqqa iye qubılıs sıpatında túsindirildi hám tábiyattan úyreniw, oǵan baǵınıw talap etildi. Tábiyattı soqır stixiyalıq kúshlerdiń húkimdarlıǵı dep túsindiriwler, sonday-aq buǵan kerisinshe, tábiyatta aqılǵa sıyımlı nızamlar ómir súredi dep tastıyıqlawlar hám boldı.

Antikalıq oylaw sistemasında tábiyat háreketsheń, ózgeristegi tutaslıq sıpatında túsindirilip, antikalıq filosoflar kosmos tiykarınan adamnıń aqıl-oyına túsinikli tábiyat dep tastıyıqlandı. Sonıń ushın ideal tábiyat penen kelisimdegi ómir.

Orta ásirlik xristianlıq mádeniyattıń kóz-qarası boyınsha tábiyat jamanlıqtıń dáregi, al adamnıń ómiri qudaylıq baslama jolı menen gúnalı tábiyiy baslamanıń, deneniń gúresinen ibarat.

Degen menen soń ala tábiyattı qudaylıq dóretpe dep túsindiriw ondaǵı raсionallıq baslamanı izlewge, qudaylıq plandı ashıwǵa iytermeledi. Bul kóz-qaras orta ásir tusında payda bolıp, tábiyat-tanıwdıń payda bolıwında úlken rol oynadı.

Tikleniw dáuirin alsaq, adamnıń tábiyatqa qatnası ózgeredi. Adam birden ózin qorshaǵan tábiyattan gózallıqtı hám ullılıqtı ashadı. Soń ala filosofiyada hám romantizm estetikasında tábiyat buzılǵan adamzat сivilizaсiyasına qarsı turatuǵın baspana sıpatında túsindirilip baslaydı. Romantizmniń tiykarın salıwshılardıń biri J. J. Russo adamnıń tábiyiylıq halattan soсiallıqqa ótiwi biziń barlıq baxıtsızlıǵımızdıń dáregi dedi.

Sanaat kapitalizminiń qáliplesiwi dáwirinde adamnıń tábiyatqa qatnasınıń taǵı bir tipi payda boladı. Ol hám bolsa ilim menen texnikanıń tábiyat ústinen húkim súriwin qollapquwatlaw (máselen, F. Bekon). Bunday ustanovka I. S. Turgenevtıń Bazarovınıń awzılarında aytıladı. Tábiyat xram emes, al ustaxana hám adam onıń jumıskeri.

Dáslepki tábiyiy-ilimiy materializmde hám tek tábiyatqa ǵana emes, al adamǵa baylanıslı hám tutınıwshılıq qatnas húkim surdi.

Biziń ásirimizdiń ekinshi yarımında adamnıń ilimiy texnikalıq kúshi tez ósip ketti hám ol sheksiz qadaǵalawsız dárejede bolıp, qáwip tuwǵızatuǵın dárejege jetti. Búginliginde jámiyet penen tábiyat arasında aqılǵa sıyımlılıq, adamgershilik qatnastıń bolıwın talap etip atır. Bul maselege kelmesten burın tábiyiy hám jasalma ortanı anıqlap alayıq.

Bizdi qorshaǵan tábiyiy orta geo - hám biosferadan turadı. Bul materiallıq sistemalar adamnan biyǵárez payda bolǵan hám biyǵárez ómir súredi, biraq waqıttıń ótiwi menen adamnıń iskerliginiń obektine de aynaladı. Aytayıq kosmoslıq texnologiyanıń hám kosmosta