Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 111 -

esitiw, dám seziw, iyis seziw, seziw. Bul sezim organlarına seziwlerdiń bes túri sáykes keledi. Olar: kóriw (jaqtı hám túr), esitiw, dámlik, iyis seziw hám seziwlik (taktillik).

Seziw, sonday-aq organizmniń ishinde ótip atırǵan, máselen, as sińiriw, muskullardıń qısqarıwı, bóliniw sıyaqlı proсesslerdiń tásiyrinde hám ámelge asadı.

Adam qanday predmetti baqlamasın, ol minnetli túrde eń aldı menen seziw organlarına qolaylı hám jeńil belgilerdi, aytayıq, túr, forma, ses, qattılıq, jumsaqlıq, iyis h.t.b. sáwlelendiredi.

Seziwlerdiń hár bir organı nervlik tamamlanıwǵa iye. Seziwler obektiv dunyanıń qubılıslarınıń yamasa predmetleriniń jeke qásiyetleriniń obrazları, sáwlesi, súwreti. Seziwler hám elesletiwler obektiv dunyanıń subektiv obrazı. Bul degen sóz, yaǵnıy obrazdıń subektivligi degen sóz, ol adam basına alıp kelingen hám qayta islengen materiallıq.

Álbette adam mudamı predmetlerdiń jeke bóleklengen qásiyetlerin emes, al onı tutas sáwlelendiredi. Qálegen predmet kóp túrli qásiyet hám qatnaslardan turadı. Máselen, bir qısım qar, ol aq, belgili formaǵa, kólem, salmaq h.t.b. iye. Olardıń hámmesin adam birim-birim emes, al tutas qabıllaydı hám mánisine jetedi.

Predmettiń obrazınıń seziw organına tutas tásir etiwi qabıllaw dep ataladı. Ádette qabıllawlardıń tiykarında seziwlerdiń hárqıylı túrleriniń birlespesi boladı. Seziwler hám qabıllawlar adamnıń jámiyetlik mitynet iskerliginiń tiykarında rawajlanadı. Adamnıń qabıllawı haywannıń qabıllawına qaraǵanda rawajlanǵan, jetilgen. Adam qabıllawların priborlardıń járdeminde kúsheyte aladı.

Seziw hám qabıllawlardıń tiykarında adam miyinde elesletiwler payda boladı. Sırtqı dunyanıń predmetleri hám qubılısları adamnıń seziw organlarına belgili waqıtqa ǵana tásir etedi. Sońınan bul tásir tamamlanadı. Biraq bul tásiriniń izi, este qalıwı izsiz joq bolmaydı, yadta saqlanadı. Miydiń sırtqı dunyanıń tásiyrin saqlaw hám este qaldırıw hám olardı kerekli momentte qaytadan jańǵırtıw uqıbı yad dep ataladı.

Bir waqıtları adamnıń seziw organlarına tásir etip, al sońınan bul predmetlerdiń joqlıǵında hám miyde saqlanǵan izi boyınsha tiklengen predmetlerdiń obrazları elesletiwler dep ataladı. Elesletiwler-haqıyqatlıqtı biliwdiń seziwlik basqıshınıń joqarǵı forması. Bar elesletiwlerden adam hártúrli kombinaсiyalar, elesletiwler quradı, demek ózi heshqashan kórmegen predmetlerdiń obrazların jaratıwı múmkin. Hárqıylı elesletiwlerdi jańa obrazlardıń tutas kartinasına birlestiriw hám onı qayta islew qıyallaw dep ataladı.

Qıyallaw adamnıń miyiniń seziwler hám qabıllawlarǵa qaraǵanda quramalı forması. Biraq biliw hám dóretiwshilik bunda toqtamaydı, tereńge ótedi. Al bul abstrakt oylaw járdeminde ámelge asadı.

2. Logikalıq biliw hám onıń formaları

Adamnıń ómiri, miynet iskerliginiń talapları qıyın hám kóp túrli. Olar adamnıń aldına zatlardıń tiykarına ótiwdi qoyadı. Ómirdiń eń qıyın máselelerine juwap beriw múmkinshiligi oylaw menen baylanıslı. Oylaw adam miyinde zatlardıń tiykarǵı qásiyetleriniń, sebeplik qatnaslarınıń hám nızamlı baylanıslarınıń ulıwmalastırılǵan sáwleleniwi.

Oylawdıń járdeminde túsinikler hám pikirlewler payda boladı hám olardıń tiykarında oy juwmaqlarına uqıplılıq rawajlanadı. Túsinikler, pikirler hám oy juwmaqları oylawdıń tiykarǵı formaları.

Túsinik-predmetlerdi olardıń ulıwma hám tiykarǵı belgilerinde sáwlelendiretuǵın oy. Eger biz, máselen, qabıllawda Ivan ya Bazarbaydıń sırtqı kelbetin, al elesletiwlerde ulıwma adamnıń tiplik kelbetin (tuwrı ayaq basıwın, qolların, ayaqların, basın h.t.b.) sáwlelendirsek, adam tuwralı túsinikte bul belgilerdi sáwlelendiriw menen sheklenbeymiz, al onıń júdá tereń, bas belgilerin ashamız. «Adam» túsiniginiń mazmunı onıń óndiris quralların óndiriw hám onıń sırtqı dunyaǵa tásirinde paydalanıw, miyge, sanaǵa, sóylewge iye jámiyetlik qubılıs ekenligin qamtıydı.

- 112 -

Ilimiy hám kúndelikli, turmıslıq túsinikler boladı. Ilimiy túsinikler: «massa», «energiya», «differenсial», «ximiyalıq element» h.t.b. Ekinshileriniń ishine adamlar kúndelikli ómirde is alıp baratuǵın predmetler kiredi. Olar máselen, «ctol», «ayna», «úy» h.t.b. Túsinikler adamnıń basında bir-birinen bóleklengen halda ómir súrmeydi. Qubılıslardıń óz-ara baylanısların hám ǵárezliligin sáwlelendiriw ushın twsinikler óz-ara baylanısta boladı. Olar belgili baylanısta, pikirler túrinde ómir súredi.

Pikir - bul oydıń sonday forması, onda túsiniklerdiń baylanısınıń járdeminde birnárse tuwralı oy ya tastıyıqlanadı ya biykarlanadı. Sóylewde pikir gáp túrinde kórinis tabadı. Haqıyqatlıqqa baylanıslı pikirler haqıyqıy ya jalǵan bolıwı múmkin. Adamnıń oyınıń haqıyqıylıǵı ya jalǵanlıǵı praktika arqası tastıyıqlanadı hám tekseriledi.

Anaw ya mınaw pikirge adam tikkeley baqlaw jolı menen ya oy juwmaǵınıń járdeminde keledi. Oy juwmaǵında adamzat oylawınıń dóretiwshilik xarakteri kórinis tabadı.

Oy juwmaǵı - bul oylaw proсesi hám onıń nátiyjesinde eki ya birneshe pikirlerden jańa pikir kelip shıǵadı. Máselen, adam barlıq metallardıń elektr toǵın ótkizetuǵınlıǵın bilgenlikten, mıstıń hám tok ótkizetuǵınlıǵı tuwralı juwmaq shıǵara aladı.

Ilimiy biliwde gipotezanıń áhmiyeti hám joqarı. Ol óz ishine baqlawǵa tiykarlanǵan faktlardı ulıwmalastırıwǵa, bilimlerdiń jámi dáliylenbegen bolsada, tiykarınan shamalawlardı, boljawlardı óz ishine aladı. Praktika gipotezanı juwmaǵında teoriyaǵa aynaldıra otırıp maqullaydı ya biykarlaydı.

Oylaw proсessinde ideyalar payda boladı. Ideya haqıyqatlıqtıń sáwleleniwi menen maqsetke ılayıq umtılıwdıń birligi. Máselen, «Kitap jazıw ideyası payda boldı» deydi. Ideya oydan háreketke, ideallıqtan reallıqqa ótiwdiń zárúrli basqıshı, ideya oylawdıń basqa formaları menen tıǵız baylanısta boladı. Ideya bul túsinik, pikir hám oy juwmaǵı.

Ideyada adamzat oylawınıń konstruktivlik dóretiwshilik xarakteri kórinedi.

Progressiv jámiyetlik ideyalar haqıyqatlıqtı anıq sáwlelendire otırıp, massanı háreketke mobilizaсiyalaydı.

Adamzat oylawı salıstırmalı ózinshelikke iye. Bul degen sóz adamnıń oyı qabıllanǵan predmettiń hám olardıń baylanısınıń tek ǵana kóshirmesi emes, al dóretiwshilik penen sáwlelendiriwi. Bunda oy waqıyalardıń tábiyiy barısınıń aldına kiredi. Bul mániste sana haqıyqatlıqtı tikkeley sáwlelendiriwden ajıralıwı múmkin. Oylawdıń járdeminde adam ilimiy boljawdı ámelge asıradı.

Biliwdegi seziwlik hám raсionallıq birlikte. Sezimlik qabıllaw menen oylawdıń birliginiń hám ayırmashılıǵınıń obektiv tiykarı - zatlardaǵı ishki hám sırtqı táreplerdiń real birligi hám ayırmashılıǵı. Biraq raсionallıq penen seziwliktiń birligi olardıń arasındaǵı birlikti ǵana emes, qarama-qarsılıqtı da boldıradı. Seziw organlarınıń kórsetkishlerine kritikasız qatnas jasaw hár túrli adasıwlarǵa alıp keliwi múmkin. Máselen, waqıyalardıń waqıtlıq izbeizligin qabıllaw geyde sebeplik baylanıs sıpatında, máselen, Kúnniń Jer dógereginde aynalıwı haqıyqatlıq sıpatında kóriniwi múmkin.

Raсionalistler seziwlik biliwdi moyınlaǵısı kelmeydi. Empirikler sezimlik biliwdiń áhmiyetin biykarlawǵa urınadı.

Bul máselege dialektikalıq podxod bul eki kóz-qarastı hám metafizikalıq kóz-qaras sıpatında qaraydı.

Haqıyqatlıqtı adamnıń tanıp biliwinde intuiсiyanıń roli joqarı. Intuiсiya zattıń qubılıstıń mánisine tikkeley dálillewdiń kómegin tiykarlamay aq enisiw. Máselen, tájiriybeli vrach tez ruwxıy keselge dushar bolǵan adamnıń tek túrine qarap aq, onıń awırıwınıń mánisin abaylaydı. Intuiсiyanıń mánisi sonda, adam argumentlestiriwdiń aralıq zvenoların jiberip aq, juwmaq islenetuǵın tiykarǵa muwapıq baylanıslardı tolıq sanalı túrde bilmey aq juwmaqqa keliwi múmkin. Intuiсiyanıń qudireti, kúshi úlken tájiriybe, teoriyalıq hám praktikalıq oylaw tiykarında boladı.

- 113 -

Intuiсiyaǵa dialektikalıq podxod onı biliwdiń forması sıpatında qaraydı hám ondaǵı oy menen sezimniń birligin kóredi.

Intuitivistler intuiсiyanı adamnıń ayrıqsha mistikalıq qalatı ayrıqsha ekstaz, diniy qaysarlıq sıpatında túsindirip, usı proсesste adamǵa hesh qanday biliw alǵı shártsiz shınlıq ashıladı deydi de. Al shın mánisinde intuiсiya obektiv reallıqtıń logikasın sáwlelendiretuǵın oydıń jámlengen logikası.

Qullası, irraсionalistlerdiń adamnıń aqıl-oyınıń biliw múmkinshiliklerin biykarlap, birinshi planǵa qáte túsindirilgen intuiсiyanı shıǵarıwı natuwrı. Bul ilimge jat.

7. Gnoseologiyada shınlıq probleması.

Biliw oydıń obektke enisiwi, kiriwi, al bul proсesstiń biliwlik maqseti shınlıqqa jetisiw bolıp tabıladı. Shınlıq degen neW

Filosoflar arasında shınlıqtı túsiniwge baylanıslı ulıwmalıq joq. Jańa dáwir filosfiyasınıń tiykarın salıwshı F. Bekon, máselen, shınlıqtıń eki túrliligi teoriyasın kóterip shıqtı. Ol bul jerde filosofiyada hám teologiyada biliwdiń predmetin, funkсiyaların hám usılların anıq ajırattı. Teologiyanıń predmeti-quday, qudaytanıw. Teologiyanıń funkсiyası - diniy táliymattı tiykarlaw hám qorǵaw.

Filosofiyanıń predmeti - tábiyat, filosofiyanıń maqseti-tábiyat nızamların úyreniw, tábiyattı biliw metodın islep shıǵıw. Sonlıqtan hám teologiyanıń hám filosofiyanıń metodları hár qıylı. Teologiya sezimnen tısqarı ashılıwǵa hám shirkewdiń abıroyına súyense, filosofiya oydıń haqıyqatlıqqa sáykes keliwine, shınlıqqa súyenedi.

Búgingi idealizm ushın shınlıq bıraz amerika pragmatizminde subektivlikke iye, ne paydalı bolsa, sol shınlıq. Sonday-aq konvenсionalizm hám neopozitivizmde qanday nárse ulıwma moyınlanǵan, ulıwma áhmiyetke iye bolsa, sol shınlıq. Materializm ushın shınlıqbiziń sanamızda sırtqı dunyanıń adekvat, durıs, burmalanbaǵan sáwleleniwi.

Shınlıq-biziń dunya tuwralı bilimlerimizdiń hám kóz-qaraslarımızdıń dunyanıń ózine, obektiv reallıqqa sáykesligi bolıp tabıladı. Shınlıqqa bul qatnastıń avtorı-Aristotel.

Obektiv shınlıq- bul biziń bilimlerimizdiń sonday mazmunı, ol bir adamnan ya pútkil adamzattan biyǵárez boladı.

Biziń bilimlerimiz obektiv xarakterge iye. Sebebi olar bizden biyǵárez obektiv jasawshı dunyanıń sáwlesi. Obektiv shınlıqtı moyınlaw hám biziń seziw, elesletiwlerimzdi sırtqı dunyanıń subektiv obrazı sıpatında tán alıw-bul, demek filosofiyalıq materializm poziсiyasında turıw degen sóz.

Obektiv shınlıqtı moyınlamaw, biykarlaw-agnostiсizm hám idealizm poziсiyasında toqtaw degen sóz.

Obektiv shınlıqtı moyınlaw absolyut shınlıqtı moyınlawdı ańlatadı. Biraq sonıń menen birge biliwdiń hárbir tariyxıy bóleginde hárbir konkret adamnıń hám pútkil adamzattıń bilimi absolyut emes, al salıstırmalı (otnositelli) xarakterge iye.

Absolyut shınlıq-bul biliwdiń obekti tuwralı tolıq tamamlanǵan bilim, ol biykarlanıwı múmkin emes, al salıstırmalı (otnositelli) shınlıq-bul biliw predmeti tuwralı tolıq emes, tamamlanbaǵan shınlıq. Usı sebepli absolyut shınlıq-bul tolıq kólemdegi obektiv shınlıq, al otnositelli shınlıq tamamlanbaǵan formadaǵı, tolıq emes kólemdegi shınlıq. Hárbir otnositelli shınlıqta absolyut shınlıqtıń momenti bar. Sebebi qálegen otnositelli shınlıq obektivlikke iye bolsa, ótkinshi emes, absolyut biykarlanbaytuǵın bilimniń momenti bar.

Biziń bilimlerimizdiń tereńlesiwi hám keńeyiwi bizdi hár dayım absolyut shınlıqqa jaqınlatadı. Otnositelli shınlıqtı tanıp biliw bizdi absolyut shınlıqqa jaqınlatadı. Biraq obektiv dunyanıń sheksiz hám úzliksiz rawajlanıwı sebepli tutas alǵanda, biziń bilimlerimiz absolyut emes, al otnositelli xarakterge iye. Otnositelli hám absolyut shınlıqtıń biliw proсesindegi ózara baylanısın analizley otırıp, zamanımızdıń iri fizigi Nils Bor 1913-jılı óziniń ataqlı tolıqtırıwshılıq prinсipin (prinсip dopolnitelnosti) usınadı. Bul prinсip boyınsha belgili

- 115 -

shegaralarında ǵana saqlaydı. Hámmemiz bilemiz, deneniń temperaturalarınıń aynalıw diapazonı onsha úlken emes jaǵdayda adamnıń normal dárejede ózin-ózi seziwi hám adam organizminiń ómiri múmkin boladı. Hár túrli zatlardıń agregatlıq halınıń temperaturalıq ólshemleri ómir súredi. Bunday ólshemlerdi biliw praktikada keń qollanıladı. Aytayıq, suw suyıq halında 0 den 100 gradusqa shekem ómir súredi, nulden tómen temperaturada suw muzǵa aynaladı, 100 gradusta qaynap baslaydı. Sınaptıń suyıq halındaǵı -39 gradustan +357,

Sınap -39 gradusta qatadı, al 357 gradusta qaynap baslaydı. Agregatlıq halattıń ólshemin biliw, máselen, metallurgiyada hám júdá áhmiyetli. Usında sınaptı alıw tiykarlanǵan. Sınabı bar qazılmanı 500 -550 gradusta qızdırıwda sınap shıǵarıladı hám sońınan kondensatorlarda uslanadı, ol jerde temperatura 20gradusta qollap-quwatlanadı.

Analogiyalıq jol menen - shıǵarıw hám kondensaсiya arqalı сinktiń hám basqa da reńli metallardıń pirometallurgiyası ámelge asırıladı.

Solay etip biz sanlıq ózgerislerdiń sapalıq ózgerislerge ótiwine tikkeley keldik.

Sanlıq qatnaslardıń sapalıq qatnaslarǵa ótiw nızamı sanlıq hám sapalıq ózgerislerdiń ózara baylanısın bildiredi.

Nızamnıń mánisi mınada: zatlarda mudamı bolatuǵın aqırın sanlıq ózgerisleri shegarasına jetiw menen sapalı ózgerislerge alıp keldi. Buǵan baylanıslı Gegel bılay deydi: gúnasız kóringen sanlıq ózgeris hiylekerlikke iye, onda sapalı ózgeris tutıldı.

Sanlıq hám sapalıq ózgerislerdiń baylanıslarınıń konkret formaları kóp ǵana tábiyattanıwlıq - ilimiy nızamlarda kórinis tabadı. D. I. Mendeleevtiń ximiyalıq elementleriniń periodlıq nızamı usınday. Biraq san ózgerisleriniń sapa ózgerislerine ótiw nızamı konkret-ilimiy nızamlardan ayrılıp turadı. Ol sheksiz ulıwma, filosofiyalıq xarakterge iye hám dúnyaǵa kóz-qaraslıq funkсiyanı atqaradı, eń aldı menen uzaq húkim súrgen dúnyaǵa sanlıq mexanistlik kóz-qarastı buzadı.

Gegel ózgerislerdiń azayıwı hám ulǵayıwı tuwralı sheklengen túsinikti sınǵa ala otırıp, onı «jaman sheksizlik penen» salıstırdı hám onı bir túrli, monotonlı, sanlıq ózgerislerde shek joq qubılıs sıpatında qaradı: 1+1+1+1. . Bul «jaman sheksizlikke» «haqıyqıy sheksizlikti»- sapalı shegaralardıń ótiwi menen, jańa payda bolıwlar menen baylanıslı azayıw hám kóbeyiwge qarsı qoydı.

Sanlıq ózgerislerdiń sapalı ózgerislerge ótiw nızamı dúnyanı qıyın, kóp sapalı, óz ishine elementar bóleklerdi, atomlardı, molekulalardı, kristallardı, taw parodaların, planetalardı, planetalar sistemasın, galaktikalardı, metagalaktikalardı alatuǵın dúnyanı túsiniwge baǵdarlaydı. Olardıń barlıǵı bir-birinen tek razmeri, massası hám basqa da sanlıq xarakteristikaları arqalı ǵana ayrılıp turadı, ol hár túrli sapalı birliklerden túrli, bolmıstıń speсifikalıq, kóp túrli túrlerin ańlatadı. Basqasha aytqanda, nızam dúnyanıń kóp sapalılıǵın zatlardıń hár túrli sanlıq xarakteristikası menen ajıralmas baylanısta qaraydı.

Sapalı ózgeristiń sanlıq ózgeristen taǵı bir ayırmashılıǵı sol, ol sekiriw túsinigi arqalı hám kórinis tabadı.

Sekiriw - sanlıq ózgerislerdiń sapalıq ózgeriske ótiwi yamasa bir sapalıq halattıń ekinshisine ótiwi (ólshemniń, shektiń artıwı nátiyjesinde), sekiriwdiń mısalları: juldızlar hám planetalar, sonıń ishinde Kún sistemasınıń payda bolıwı, Jer betinde tirishiliktiń payda bolıwı, ósimliklerdiń hám haywanlardıń jańa túrleriniń, adamnıń, onıń anasınıń qáliplesiwi, adamzat jámiyeti tariyxında jámiyetlik - ekonomikalıq formaсiyalardıń payda bolıwı hám almasıwı, soсiallıq revolyuсiyalar.

Sekiriwge mısallardı júdá kóp keltiriw múmkin. Sanlıq ózgerislerdiń toplanıwı menen sekiriwge alıp keliwi múmkin. «Metalldıń sharshawınan» mashinanıń detalınıń sınıwı. Metall detaldıń kısımı artında turǵan strukturanıń mikroskopiyalıq ózgerisleri erte me, kesh pe sınıwǵa alıp keledi. Eger mikrojarılıwlar birinen soń biri payda bola berse, olardıń sanı aqırınlap ósedi, metall sterjenniń jarılıwı tez boladı. Temperaturanıń ósiwiniń nátiyjesinde beloktıń suyıq halınan qattı halına ótiwi boladı. Yadrolıq janılǵınıń sanın mudamı kúsheytiw

- 116 -

múmkin. Biraq plutoniydiń belgili massasına jetiwde tutas yadrolıq reakсiya payda boladı hám energiyanıń jarılısı boladı. Bul mısallardı sekiriwdiń bir sapalı halattan ekinshisine ótiwdiń júdá anıq hám pútkil sistemanıń qayta qurılıwı menen baylanıslı. Sekiriwler basqasha da boladı: Jańa sapanıń elementleriniń toplanıwı, góne sapanıń elementleriniń joq bolıwı. Bunday «sekiriwler» uzaq hám mudamı boladı.

Tábiyatta, jámiyette, mádeniyatta ekinshi tiptegi sekiriwlerge kóp mısal tabıw múmkin. Máselen, kóp ǵana geologiyalıq proсessler aqırınlap iske asadı. Aytayıq, tas kómirdiń, nefttiń, rudanıń payda bolıwı. Jer betinde ómirdiń payda bolıwı hám uzaq proсess. Ósimlikler menen haywanlardıń jańa túrleri hám uzaq waqıt qáliplesti.

Sapalı ózgerislerdiń gey bir túrleri hám intensivli hám mudamı aqırın formada ótiwi múmkin. Máselen, suwdıń qaynawı menen tábiyiy sharayatlarda suw saqlaǵıshlardaǵı suwdıń puwǵa aynalıwı. Sonday aq aqırın ótetuǵın ximiyalıq reakсiya menen katalizatordı qosıw menen ya qızdırıw menen ótetuǵın reakсiya. Sekiriwlerge ádette adamlar ushın buzılıwlar menen ótetuǵın tábiyattaǵı, jámiyettegi apatshılıqlar hám kiredi. Buǵan mısallar vulkanlardıń atılıwı, jer silkiniwler, kúshli dúbeleyler. Biraq apatshılıqlar aqırınlap bildirmey hám boladı. Máselen, adamzatqa dónip turǵan qáwip. . .

Mudamı hám áste aqırınlıq penen ótetuǵın sekiriwlerdiń, ózgerislerdiń sanlıq áste aqırınlıǵınan ayırmashılıǵı bar maW Sekiriwdiń kriteriyi - sapalıq ózgeris. Ózgeristiń tezligi, onıń intensivligi sapalı ózgerislerdiń speсifikalıq belgileri bola almaydı. Sanlıq ózgerisler hám tez, intensiv, al sekiriwler júzlegen, mıńlaǵan, millionlaǵan jılǵa sozılıwı múmkin.

Filosofiyalıq kóz-qarastan sanlıq hám sapalıq ózgrislerdiń kriteriyi proсesstiń dawamlıǵı emes, al onıń xarakteri boladı.

Sekiriwler iri, kishi h.t.b. boladı. Kishi sekiriwler jiyi-jiyi bolsa, irileri kishi masshtabtaǵı sekiriwlerden quraladı. Kishi sekiriwler masshtablı sekiriwlerge baylanıslı olardıń sanlıq tayarlıǵı boladı.

Taǵı bir moment. Qálegen qubılıstı sistema sıpatında qaraw múmkin. Belgili waqıt aralıǵında hár bir sistemanıń ómir súriwin támiynlewshi tiykarǵı podsistemalar elementler hám baylanıslar anaw ya mınaw dárejede turaqlı bolıp qaladı, turaqlı belgilerin hám minezlemelerin saqlaydı hám sóytip onıń tutaslıǵın, ózi menen óziniń otnositelli birdeyligin támiynleydi. «Sapa» yaǵnıy «sapalıq belgilik» kategoriyası sistemanıń bul belgili waqıt aralıǵındaǵı otnositelli turaqlılıǵın sáwlelendiredi. Basqasha aytqanda, sapa «zatlardıń» sistemalar sıpatında belgili strukturaǵa iye basqa zatlar menen óz-ara baylanıs hám qatnaslarda ómir súrip, anaw ya mınaw funkсiyanı orınlaytuǵın tutas xarakteristikası.

Sistemalıq podxod kóz-qarasınan sapalı-boldırıwshı faktorlar qandayW Bul máselede úsh poziсiya bolıwı múmkin. Predmettiń sapalıq belgiliginiń tiykarında zatlıq quram bolıwı múmkin. Bul ximiyalıq birlespelerdegi elementlerdiń quramınıń ózgerisinde jaqsı kórinedi. Biraq substratlıq podxod sapalı ózgerislerdiń barlıq sebeplerin asha almaydı. Sapalıq jaqtan hár qıylı zatlar bir, olar bir sostavqa, biraq hár qıylı strukturaǵa (tas kómir, almaz, grafit) iye.

Predmettiń sapalı belgililiginiń áhmiyetli faktorı onıń strukturası - sistemadaǵı elementlerdiń baylanısınıń belgili usılı boladı. Strukturalıq podxodtıń tiykarında sapa obekttiń sostavlıq elementleriniń turaqlı óz-ara qatnası boladı hám bul onıń speсifikasın minezleydi, bir obektti ekinshisinen ajıratıwǵa múmkinshilik beredi. Biraq bul obekt hám sheklengen. Strukturaǵa uqsas sapalı hár qıylı sistemalar bar. Sapalıq belgililikti sistemanıń funkсionallıq qásiyetleri menen (funkсionallıq podxod) baylanıstırıw bar. Bul úsh podxod jámlengen túrde ǵana predmettiń sapalıq belgililigin belgileytuǵın faktorlardıń tutas kartinasın bere aladı. Al, endi ózgeris, sapalı jańa ózgerislerdiń payda bolıwın genetikalıq metodtı paydalana izertleydi.

Álbette sanlıq hám sapalıq ózgerislerdiń dinamikası hám onıń sistemalıq podxodtıń túsiniklerinde búginliginshe túsindiriliwi tek ilimiy biliw ushın ǵana emes, ámeliy iskerlik ushın hám áhmiyetke iye. Máselen, elimiz ǵárezsizlikke eristi. Lekin, onı saqlaw, bekkemlew

- 117 -

hám rawajlandırıw bizden hár qashan shıdam hám jigerlilik talap etedi. Aqırı, Ózbekstannıń óz rawajlanıw jolı soxta revolyuсiyalıq sekiriwlersiz, fojiali aqıbetlersiz hám kúshli soсiallıq larzalarsiz, evolyuсiyalıq jol menen normal, mádeniyatlı rawajlanıwǵa ótiw - tańlap alınǵan joldıń tiykarǵı mazmunı hám mánisi». (Islam Karimov. O’zbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli. T. «O’zbekiston», 1992. 10-b.).

Qarama - qarsılıqlardıń birligi hám gúresi nızamı

Qarsılıqlar obektiv hám ǵalaba xarakterge iye. Aytayıq, obektiv dúnyanıń qálegen materiallıq birligi, hár bir proсesi yamasa qubılısı rawajlanıwdaǵı qarama-qarsı tárep hám tendenсiyalardıń óz-ara tásirinen, qarsılıqlardıń payda bolıw, qáliplesiw hám sheshiliwinen turadı.

Hárekettiń ózi qarama-qarsı táreplerden - úzliklilik hám úzliksizlikten turadı. Hárekettegi dene bir waqıtta bir orında turadı hám turmaydı. Bul qarama-qarsılıqtıń mudamı payda bolıwı hám bir waqıtta sheshiliwi háreket boladı.

Tábiyat penen jámiyettiń qarama-qarsılıqlı xarakteri ilim hám praktikanıń maǵlıwmatları menen tastıyqlanadı. Házirgi fizika, máselen, barlıq mikroobektlerdiń tolqın tárizli hám korpuskulyar qásiyetlerge iye ekenligin aytadı.

Jámiyettiń tiykarın hám oǵan xarakterli ishki qarsılıqlar, birinshi gezekte óndiriwshi kúshler menen óndiris qatnaslarınıń arasındaǵı qarama-qarsılıq quraydı.

Adamzat biliwi hám qarama-qarsılıqlı. Aqırı, biliw proсesi mudamı oylawdıń obektke jaqınlasıwı hám tábiyattı adamnıń oyında sáwlelendiriw óli», abstrakt jaǵdayda emes, al hárekettiń máńgi proсesinde, qarama-qarsılıqlardıń payda bolıwında hám olardıń sheshiliwinde boladı.

Solay etip, qarsılıqlar rawajlanıwdıń tiykarın quraydı, olar obektivlikke iye, tábiyat hám jámiyet, pútkil bizdi qorshaǵan dúnya menen ajıralmas birlikte.

Dialektikalıq qarsılıqlar qarsılıq, qarama-qarsılıq, ayırmashılıq, konflikt, birdeylik h.t.b. kategoriyaları arqalı ashıladı.

Qarsılıq hám qarama-qarsılıqtı teń mánisli túsinikler sıpatında túsiniw bar. Shınında da, málim qubılıs qarsılıqlı yamasa ol qarama-qarsılıqlardıń birliginen turadı dew bir sóz esabı. Degen menen qarsılıqtı qarama-qarsılıqlardıń arasındaǵı qatnas sıpatında qaraw durısıraq boladı.

Proсessler hám qubılıslar rawajlanıwdıń qarama-qarsı táreplerdiń ya tendenсiyalarınan turatuǵın qarsılıq sıpatında boladı. Solay etip, «qarama-qarsılıq» túsinigi («protivopolojnost») qarama-qarsılıqtıń hár bir tárepin ańlatıwǵa, al «qarsılıq» - usı táreplerdiń óz-ara qatnasların, qarama-qarsılıqlardıń óz-ara qatnasların ańlatıwǵa baylanıslı qollanıladı.

Ayırmashılıq - qarsılıqtıń kórinisiniń bir forması. Aytayıq, tutınıw hám almasıw qunınıń, qunnıń turaqlı hám ekvivalentli formaları. Sonday-aq tovar tutınıw qunı hám qun sıpatında eki túrli jasawǵa iye. Biraq bul eki túrli birdey emes jasaw ayırmashılıqqa ósip shıqsa, ayırmashılıq qarama-qarsılıqqa hám qarsılıqqa ósip shıǵadı.

«Ayırmashılıq» túsinigi bir waqıtta predmetlerdiń bir-birinen ayırmashılıǵın, ekinshi bir momentte dialektikalıq qarsılıqtıń formasın yamasa qarsılıqtıń rawajlanıwındaǵı basqıshtı ańlatadı.

«Qarsılıq» túsinigi menen «konflikt» túsinigin shatastırıwǵa bolmaydı. Qarsılıq predmettiń yamasa qubılıstıń rawajlanıwınıń pútkil barısında ómir súrse, konflikt qarsılıqtıń belgili momenti ǵana bola aladı. Konflikt qarsılıqtıń joqarı ótkirlikke ótiwi, usınıń sebebinen bul halattı jańası menen ózgertiw zárúrliligi payda bolǵanda iske qosıladı.

«Sáykessizlik» hám «qarsılıq» túsinikleri hám bir emes. Bunı óndiriwshi kúshler hám óndiris qatnasları arasındaǵı qatnasları mısalında túsindiriw múmkin.

- 118 -

Dialektikalıq qarsılıq qarama-qarsı táreplerdiń, tendenсiyalardıń birligi, olardıń óz-ara belgileniwi menen xarakterlenedi.

«Qarama-qarsılıqlardıń birligi» túsinigi jiyi-jiyi «qarama-qarsılıqlardıń birdeyligi» túsinigine teń túsinik sıpatında túsinidiriledi. Haqıyqatında olardıń arasında tolıq teńlik joq. Qarama-qarsılıqlardıń birdeyligi qarama-qarsılıqlardıń bir-birine aynalıwına baylanıslı «birlik» termini ishki qarama-qarsılıqlardıń óz-ara belgileniwshiligin ańlatadı. Birdeylik ayırmashılıqtan ajıralmas jaǵdayda hár bir zat bir waqıtta ózi menen ózi hám sonıń menen birge basqa boladı. Qarama-qarsı tárepler tek ǵana birdeylikke iye emes, ayırmashılıqqa da iye. Bul dialektikalıq kóz-qarasqa metafizikalıq kóz-qaras qarsı keledi. Metafizika birdeylik penen ayırmashılıqta mawasasız qarama-qarsılıqlardı kóredi hám olardıń arasındaǵı birlik hám óz-ara tásirdi biykarlaydı.

Qarama-qarsılıqlardıń bir-birinen bólinbeytuǵınlıǵı, birin-biri belgilemeytuǵınlıǵı olardıń bir-birine ótiwinen hám kórinedi. Máselen, qálegen tiri organizmniń ómir súriwi qurıw menen buzıwdıń óz-ara tásirinde kórinedi. «Qarama-qarsılıqlardıń birligi», onıń ústine ulıwma dialektikalıq birlik hár túrli formalarda kórinedi. Bul birlik, burın aytqanımızday-aq, qarama-qarsı tárep hám tendenсiyalardıń bir-birin belgilewinde ǵana emes, al olardıń teń keliwi, birdeyligi hám teń háreketi (ravnodeystvie) túrinde hám boladı. Belgili sharayatlarda birin-biri biykarlawshı tárepler teńlesiwge yamasa teń háreketke jetisiwi múmkin.

«Teń háreket» (ravnodeystvie), «teńlik» túsinikleri qarsılıqlardıń rawajlanıwındaǵı sonday etaplardı sáwlelendiredi, qarama-qarsı tárepler teńlesedi ya bul ya ol tárepke anıq salmaq túsiw bolmaydı. Máselen, organizmniń ómirinde teń háreket momenti organizmniń ósip jetilisiw, erjetiw dáwirinde kórinedi. Bul dáwirde assimilyaсiya hám dissimilyaсiya proсessleri birin-biri teńlestiredi. Ósiw dáwirinde jetekshi roldi assimilyaсiya proсesi, al qartayıw dáwirinde dissimilyaсiya proсessleri jetekshilik rol oynaydı. Qarama-qarsılıqlardıń teń háreketinde turaqlılıq momenti hám kórinis tabadı.

Qarama-qarsılıqlardıń birligi olardıń óz-ara biykarlawınan ajıralmas jaǵdayda. Predmetler hám qubılıslardaǵı qarama-qarsılıqlardıń, qarama-qarsı táreplerdiń gúresi rawajlanıwdıń háreketke keltiriwshi kúshin quradı.

Dialektikalıq qarsılıq qarama-qarsı táreplerdiń hám tendenсiyalardıń birligi, birin-biri belgilewi hám óz-ara biykarlawı boladı. Qarama-qarsılıqlardıń birliginiń otnositelli xarakteri sonda, ol málim predmet ya qubılıs, sapalı halat ómir súrgenshe jasay beredi. Qaramaqarsılıqlardıń gúresiniń absolyut xarakterden málim predmettiń ómir súriw payıtında ǵana emes, onıń ekinshisine ótiwi, góne sapalıq halattı jańası menen almastırılǵannan payıtta hám ómir súriwi boladı.

Qarsılıqlar kóp túrli. Olar nárse hám hádiyselerdiń rawajlanıwında túrlishe rol oynaydı hám hár qıylı wazıypa atqaradı. Olar ádette ishki hám sırtqı, tiykarǵı hám tiykarǵı emes, antogonistlik hám antogonistlik emes qarsılıqlar bolıp bólinedi.

Ishki qarsılıq - bul nárse hám hádiyselerdiń óz ishindegi qarama-qarsı tárepler, kúshler ortasındaǵı qarsılıqlar.

Sırtqı qarsılıqlar nárseler hám hádiyseler ortasındaǵı qarsılıqlar. Biraq qarsılıqlardı bulay bóliw shártli xarakterge iye. Sebebi, bir múnásibette ishki qarsılıq sırtqı qarsılıq bolıwı múmkin. Máselen túrli dúzimdegi mámleketler arasındaǵı qarsılıq sırtqı qarsılıq, al adamzat jámiyeti aspektinen alınsa ol ishki qarsılıq. .

Ishki hám sırtqı qarsılıqlar rawajlanıw proсesinde bir qıylı rol oynamaydı. Rawajlanıwdıń tiykarın, mánisin tiykarınan ishki qarsılıq belgileydi. Sırtqı qarsılıqlar rawajlanıwǵa, ishki qarsılıqlar arqalı unamlı yamasa unamsız tásir etiwi múmkin. Máselen, biz házir biyǵárez Ózbekstannıń keleshegi, onı rawajlandırıw jobaların dúzip atırmız. Bunda respublikamızdıń rawajlanıwı, keleshegi kóp tárepten mámlekettiń ishindegi ekonomikalıq siyasiy hám ruwhıy mashqalalardı tuwrı, istiń kózin bilip hal qılıwımızǵa baylanıslı. Biraq respublikamız halıqaralıq birlesiklerde, Biyǵárez Mámleketler Awqamında jasamaqta. Sırtqı

- 119 -

baylanıs hám múnásibetlerdegi mashqalalardı hám tuwrı anıqlap hal qılınbasa, respublikamız aldında turǵan zárúrli wazıypalardı ámelge asırıp bolmaydı. Demek, rawajlanıw tiykarınan ishki mashqalalardı hal qılıwǵa baylanıslı bolsa da sırtqı qatnasıqlırdı hám dıqqattan shette qaldırıp bolmaydı. Turmısta ishki hám sırtqı qarsılıqlardıń óz-ara baylanısın hám óz-ara tásirin júdá esapqa alıp is tutqanda ǵana bári tabıslı bolıwı múmkin.

Qarsılıqlardı óz xarakterine, olardıń nárse hám hádiyselerdiń rawajlanıwındaǵı áhmiyetine qarap tiykarǵı hám tiykarǵı emes qarsılıqlarǵa hám bóliw múmkin. Nárse hám hádiyselerdiń mánisin, olardıń kelip shıǵıw hám rawajlanıw nızamlıqların belgilep beretuǵın qarsılıq tiykarǵı qarsılıq boladı. Tiykarǵı qarsılıq rawajlanıwda basqa bárshe qarsılıqlarǵa tásir etedi. Tiykarǵı emes qarsılıqlar nárse hám hádiyselerdiń málim bir rawajlanıw basqıshında olardıń mánisin belgilemeytuǵın, rawajlanıwdı ózgeriw kúshine iye emes qarsılıqlar bolıp, olardıń rawajlanıwǵa tásiri konkret waqıtqa hám sharayatqa baylanıslı.

Qarsılıqlardıń qaysısı tiykarǵı, qaysısı tiykarǵı emesligin anıqlaw rawajlanıwdıń tiykarǵı sebeplerin tuwrı belgilewdiń jolı. Bul ańsat emes. Tiykarǵı qarsılıqtı basqa qarsılıqlar ishinen tabıw ushın qarsılıqlardı maydanǵa shıǵarǵan sharayattı, situaсiyanı, bundaǵı qaramaqarsı tamanlardı, basqalardan ayırmashılıǵın, hár bir qarsılıqtıń bul tiykarǵa bolǵan qatnasın anıqlaw kerek. Tiykarǵı qarsılıqlardı anıqlaw soсiallıq praktika proсesinde hám praktika nátiyjelerin oylaw arqalı analiz hám sintez qılıw nátiyjesinde ámelge asadı.

Tiykarǵı qarsılıqlar ishinde olardıń biri bas qarsılıq boladı. Bas qarsılıq dep rawajlanıwdıń ol ya bul basqıshınıń mánisin belgilep beretuǵın tiykarǵı qarsılıqqa aytamız. Bas qarsılıq tiykarǵı qarsılıqlar ishinde úlken orın tutadı. Olarǵa baylanıslı rawajlanıw proсesinde belgilewshi rol oynaydı. Jámiyetlik rawajlanıwda bas qarsılıqtı anıqlap alıw mámleket rawajlanıwın tuwrı belgilep alıwda júdá áhmiyetke iye.

Antogonistlik qarsılıqlar jámiyettegi mápleri bir-birine túbirinen qarsı bolǵan kúshler, jámiyetlik toparlar hám klasslar arasındaǵı qarsılıqlar. Antogonistlik qarsılıqlar konfliktke alıp keliwi múmkin. Bunday halda olar bir táreptiń jeńilisi hám ekinshi táreptiń jeńisi menen hal qılınadı. Ulıwma hámme qarsılıqlardı óz waqtında hal qılıw zárúrli, oǵan qarama-qarsı halda olardıń keskinlesip barıwı kútilmegen aqıbetlerdi keltirip shıǵaradı.

Sonıń menen birge qarsılıqlar máselesine, olardı hal etiwdiń forma hám usıllarına hám dialektikalıq oylaw tiykarında qatnas jasaw kerek. Jámiyettegi qarsılıqlar hár qıylı forma hám usıllarda ámelge asırılıwı múmkin. Olardıń geybirewleri góneniń jemirilip barıwı hám jańanıń qarar tawıp barıwı tiykarında hal qılınıp barılsa, basqaları bul qarsılıqlardı shólkemlestirgen qarama-qarsı táreplerdi óz-ara kelistiriw, bir-birleri menen óz-ara sóylesiwler alıp barıw, pitimler dúziw, partnerlikke erisiw tiykarında rawajlanıwdı támiynlewi múmkin. Keyingi waqıtlarda jámiyettegi qarsılıqlardı hal qılıwda qollanılatuǵın usıllardıń biri konsensus (kelisim).

Marksistlik filosofiyada qarsılıqlardı hal qılıwdıń bul usılına dıqqat bólinbedi. Jańasha oylawdıń qarar tabıwı menen jámiyet qarsılıqların hal qılıwda Gegel aytqan konsensus usılınan paydalanıw óziniń maqsetke muwapıqlıǵın kórsetti. Házirgi dáwirde konsensus usılı jámiyet rawajlanıwında úlken rol oynamaqta. Ayrıqsha, uzaq múddetler dawamında bir-birine qarama-qarsı bolıp kelgen mámleketler, jámiyettegi qarama-qarsı tárepler, kúshler, jámiyetlik toparlar, háreketler hám partiyalar ortasındaǵı qarsılıqlardı jámiyettiń ulıwma mápinen kelip shıǵıp hal qılıwǵa konsensus usılı júdá qolay. Bul usıl jáhán xalıqların milliy tatıwlıqqa, ózara birge islesiwge, birlikke, turaqlılıqqa erisiwde júdá áhmiyetli. Konsensus usılı óz-ara tınısh jol menen alıp barılatuǵın sóylesiwler, referendumlar, xalıqaralıq huqıq normaları tiykarında eń zárúrli hújjetler qabıl qılıw arqalı alıp barılmaqta. Ásirese, bunda xalıqaralıq shólkemler (BMSh siyaqlı) teń huqıqlı aǵzası bolıwǵa da baylanıslı.

Qarsılıqlardı úyrenip atırǵanda konkret sharayattı hám esapqa alıw kerek: Dáwir hám sharayattıń ózgeriwi menen antogonistlik hám antogonistlik emes qarsılıqlardı sheshiw formaları hám ózgeriwi múmkin. Sebebi qarsılıqlar hám ózgerip, bir-birine ótip turadı.

- 120 -

Hár bir oblastqa tán qarsılıqlardıń ózine tán hal bolıw formaları bar. Tábiyattaǵı qarsılıqlar, ádette stixiyalı, óz-ózinen payda bolıp, rawajlanıp, soń ózlerine tán nızamlıqlar tiykarında hal qılınadı.

Ishki hám sırtqı, tiykarǵı hám tiykarǵı emes, antogonistlik hám antogonistlik emes qarsılıqlardı bir-birinen ayırıw zárúrli. Biraq olar ortasında birotala shegara joq. Reallıqta birbirine ótip otıradı.

Biykarlawdı biykarlaw nızamı

Rawajlanıw proсessi biykarlawdı biykarlaw jolı menen hám ámelge asadı. Bul boyınsha biykarlaw túsinigin anıqlap alıw zárúr.

Bolmıstıń hámme oblastlarında mudamı góne ómiri tamam bolıp atırǵan nárse hám hádiyselerdiń hám jańa nárse, hádiyselerdiń payda bolıw proсessi bolıp turadı. Bundaǵı eskiniń jańa menen almasıwı biykarlaw dep ataladı. «Biykarlaw» atamasın filosofiyaǵa Gegel kirgizgen. Biykarlaw dialektikada kúndelikli sanada islenetuǵın túsinikten parıq qıladı.

Biykarlawdı dialektikalıq túsiniw jańanıń eski menen qarapayım almasıwı bolmastan, bálki jańa eskiniń jaǵdayında payda bolıp, ondaǵı dúziw tamanlardan paydalanıp, qarar tabıwdı tán alıw «Ishki biykarlaw» rawajlanıwdıń háreketlendiriwshi kúshi dep Gegel biykarǵa aytqan emes. Dialektikalıq biykarlaw bir waqıtta «joq» dew menen «awa» dep, yaǵnıy biykarlaw menen birge tastıyıqlawdı hám óz ishine aladı. Ol hámme nárseni pútinley biykarlawshı nigilistlik kóz qarastan aytılıp, bir payıtta bolatuǵın buzılıw menen jaralıwdı, qullası nárse hám hádiyselerdiń joǵalıwı hám payda bolıwın baylanıstırıp ilgeri rawajlanıw halatın sáwlelendiredi. Bul dialektikalıq biykarlawdıń belgili bir tárepin shólkemlestiredi.

Dialetikalıq biykarlawdıń eki tárepi bar: birinshisi, eskiniń ornına jańanıń keliwi tábiyiy-tarixiy proсess bolǵanlıǵı ushın rawajlanıwdıń haqıyqıy shárti esaplansa, ekinshisi, ol jańanıń eski menen baylanıslı ekenligin kórsetedi.

Biykarlawdı biykarlawdıń mánisi sonnan ibarat, álemdegi hámme nárse hám hádiyseler mudamı rawajlanıwda bolıp, bir halattan ekinshi halatqa ótip otıradı hám aqıbetinde rawajlanıwdıń úziliksiz ekenligi kelip shıǵadı. Hár bir payda bolǵan nárse ya hádiyse ózine deyin payda bolǵan sapa hám muǵdardıń biykar etiliwiniń nátiyjesi, sonıń menen birge bunıń ózi hám waqıttıń ótiwi menen biykarlanadı. Demek, hár bir nárse hám hádiyseniń ózgeriwi hám rawajlanıwı hárqashan eki hám onnan kóbirek biykar etiwler menen ámelge asadı. Bunda bir biykarlaw nárse hám hádiyselerdegi ózgeriw hám rawajlanıwdıń bir momentin esapqa alsa, «biykarlawdı biykarlaw» ataması olardıń shınjırın, bir neshe dáwirin sáwlelendiredi.

Biykarlawdı biykarlawdıń taǵı bir belgisi sonda, rawajlanıwdaǵı periodlıqtıń tamam bolıwshı halqasında yaǵnıy náwbettegi biykarlaw basqıshında onıń aldıńǵı basqıshındaǵı bazı belgiler tákiraralanadı (dán ósimlikten jáne dánlerge aynaladı).

Biykarlawdı biykarlawdıń ámelge asıwında rawajlanıw tuwrı sızıq formasında emes, al sheńber formasında boladı, onıń sońǵı tochkası baslanǵısh tochkaǵa jaqınlasadı. Biraq bul jaqınlasıw onıń aqırǵı tochka menen tutasıwı emes, al joqarı basqıshta bolǵanlıqtan rawajlanıw spiral formaǵa iye boladı. Bul spiraldıń hár bir jańa oramı aldıńǵı oramǵa qaraǵanda joqarıraq basqıshta júzege kelgen boladı. Mine bul mániste rawajlanıwdıń dialektikalıq táliymatında spiral tárizli ataması islenedi.

Dialektikalıq biykarlawǵa baylanıslı rawajlanıwdıń spiral tárizli xarakteri óziniń úsh momentine iye: birinshiden, biykarlawdı biykarlawda, dáslep nárse hám hádiyse ózgerissiz qala almaydı, bunda jańa sapa jemirilip atırǵan nárse tiykarında payda boldı. Bunı destrukсiya deydi. Ekinshiden, biykar etilip atırǵan nárse menen payda bolıp atırǵan nárse arasındaǵı ózara baylanıstı, olardıń bir-birine bolǵan múnásibetin ashıp berdi. Bunı kumulyaсiya deydi.

Úshinshiden, biykar etilip atırǵan nárse aldın erisken tabıslardı, onıń rawajlanıwına tiyisli bazı belgi hám qásiyetlerdi saqlaw, olardı paydalanıw tiykarında júz beredi. Bunı konstrukсiya deydi.