Filosofiya (Lekciyalar tekstleri)

- 101 -

7-tema. Filosofiyada sana probleması. Joba

1.Sananıń kelip shıǵıwı hám mánisi.

2.Sananıń dúzilisi.

3.Sananıń formaları hám tipleri.

4.Sananıń funkсiyaları.

ÁDEBIYATLAR

I. A. Karimov. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T. 1998.

I. A. Karimov. Ózbekistan XXI ásirge umtılmaqta. T. 1999. V. S. Bibler. Mıshlenie kak tvorchestvo. M. 1975.

D. I. Dubrovskiy. Problema idealnogo. M. 1975.

M. K. Mamardashvili. Soznanie kak filosofskaya problema. Voprosı Filosofii. 1999 /10.

Tulenov J. Gafurov Z. Falsafa. T. 1997.

E. V. Ilenkov. Idealnoe //Filosofskaya enciklopediya. t. 2. s. 219-227.

Sana kólemi boyınsha keń hám tereń kategoriya. Ol subektiv reallıqtı, adam tárepinen, onıń miyi hám psixikası arqalı sırtqı dúnyanı ideallıq dárejede sáwlelendiriw bolıp tabıladı. Usı sebepli sana adamnıń ruwxıy dúnyası, onıń sanalı túrde dunyadaǵı hám bolmısı tuwralı keshirmeleri, sırtqı dúnyaǵa qatnası boladı.

Adam esi bar, aqılı bar qubılıs sıpatında sırtqı dúnyada aktiv orientaсiyaǵa iye. Sanaǵa iye bolǵanlıqtan adamnıń ruwxıy dúnyası, onıń emoсiyaları, keshirmeleri, qáwpi hám ármanları úmit-arzıwları, qıyalı ómir súredi. Basqasha aytqanda adam tek sanası arqalı ǵana h9m9 sar.

Adamnıń sanası, onıń janınıń ishki dúnyası tek filosofiyanıń ǵana emes, adam tuwralı kóp ǵana arnawlı ilimlerdiń (psixologiya, pedagogika, psixiatriya, joqarı nerv sistemasınıń fiziologiyası) izertlew obekti.

Ilimler sananı adamzat iskerliginiń faktorı sıpatında qarap, tábiyat penen jámiyettiń araqatnasın tártipke salıwshı, soсiallıq qarım-qatnastıń produktı sıpatında qaraydı. Bul jaǵdayda sana biliwlik (gnoselogiyalıq), bahalılıq (aksiologiyalıq), eriklik hám kommunikativlik (soсiallıq) parametrlerge iye.

Antiklik dáwirden usı búginge deyingi aralıqta sananı óz izertlewiniń obekti etpegen birde-bir filosof joq shıǵar.

Álbette adamzat sanasın analizlew ele tolıq dárejede emes desek qátelespeymiz. Ele tanıp bilinbegen, anıq emes, alımlardıń kóz-qarasınan sırtta qalǵan momentler ele kóp.

Sana-bolmıstıń soсiallıq jámiyetlik bolmısınıń tariyxıy produktı. Sonıń ushın sananı túsiniwdiń gilti-adamnıń, soсiumnıń tariyxında. Aqırı, sana bolmısınıń soсiallıq formasına aktiv, dóretiwshilik xarakter engizedi. Sana-bizdi qorshaǵan ortanı sáwlelendiriwdin joqarǵı forması, adamnıń qorshaǵan ortada hám ózine baylanıslı orientaсiyasınıń forması. Jeke adamnıń sanası jámiyetlik sananıń rawajlanıwısız múmkin emes.

Ilimde hám filosofiyada sana probleması bul psixikalıq, fiziologiyalıqtıń hám soсiallıqtıń ara-qatnası tuwralı problema. Eger aqılı bar adam (h9m9 sar…) materiyanıń

rawajlanıw shını bolsa, oy-oylawshı materialdıń adamnıń bas miyiniń, onıń bas yarım sharları korasınıń qásiyeti. Sananıń payda bolıwı sóylewdiń, tildiń payda bolıwı menen baylanıslı. Aqırı, til, sóylew - praktikalıq sana, adamzattıń soсiallıq tájiriybesin alıp keliwshi.

Til hám biliw tıǵız baylanıslı, til oydıń materiallıq qabırshaǵı, oydıń, aqıl-oydıń reallıǵı tilde kórinedi. Oydıń mazmunı haqqında adam onıń materiallasıwında kóredi. (Máselen, awızsha, jazba pikirde).

Sana, onıń kelip shıǵıwı, mánisi hám rawajlanıwı haqqında máseleler hár túrli filosofiyalıq mekteplerde hám baǵdarlarda hár túrli sáwlelengen. Sana fenomenin analizlewde

- 102 -

filosoflar antikalıq dáwirde-aq eki bólekke bólinedi. Olar-materialistler hám idealistler. Sana fenomenin analizlew boyınsha hár qıylı podxodlar bar. Olar materializm, idealizm, dualizm, gilozoizm, panteizm.

Materialistlik sistemalardıń kópshiligi sananı sáwleleniwdiń ayırıqsha forması dep qaraydı. Bul boyınsha sáwleleniw-hárekettegi, rawajlanıwdaǵı materiyanıń atributlarınıń biri. Al sana materialistlik poziсiyalar boyınsha sırtqı dúnyanıń adamnıń miyinde sáwleleniwiniń jokarǵı forması, tiri tábiyattıń evolyuсiyasınıń juwmaǵı, materiallıq birliktiń - adam miyiniń qorshaǵan ortanı ideallık obrazlar formasında sáwlelendiriw uqıbı.

Materialistler sananı materiyanıń evolyuсiyası xám sáwleleniw formalarınıń qıyınlasıwı kóz-qarasınan qarasa, idealistler ushın sana - bul dóretiwshi, demiurg, demek tábiyat óziniń rawajlanıw barısında oydı payda etpeydi, kerisinshe oy tábiyattı dóretedi. Sonday-aq, tábiyat - bul oylawshı subekttiń sezimleriniń kompleksi.

Obektiv idealistlerdiń pikirinshe, ideallıq xaqıyqıy, jetilgen bolmıs. Materiallıq bolmıs bolsa, jetilmegen, illyuzorlıqqa iye. Rux, aqıl-oy, ideallıq materiyanıń aldında ya birge júredi

(Platonnıń ideyalar dúnyası, Gegeldiń absolyutlik ideyası). Ideyalar dúnyası, absolyut ideya aktiv, materiya, tábiyat-passiv. Aristoteldin pikirinshe aktiv rux materiyaǵa zárúrli túr beredi.

Subektiv idealizm subektten biyǵárez obektiv reallıqtıń barlıǵın maqqullaydı. Adam jasap turǵan dúnya - oylawshı subekttiń sezimleriniń, kóz-qaraslarınıń, keshirmeleriniń jıyındısı ǵana (Fixte, D. Berkli, Yum). Bunday ya usıǵan uqsas poziсiyada neopozitivizm, kritikalık raсionalizm hám ekzistenсializmniń geybir wákilleri turadı.

Subektiv idealizmniń shetten shıqqan forması-solipsizm. Ol tek adamnan hám onıń subektiv dúnyasınan kelip shıǵadı hám obektiv dúnya tek adamnıń sanasında ómir súredi.

XIX-XX ásirler aralıǵında solipsizmniń subektiv-idealistlik ideyaların Germaniyada E. Max, R. Avenarius, Rossiyada N. O. Losskiy h.t.b. rawajlandırdı.

Dualizm (máselen, R. Dekart) bolmıstıń tiykarında bir-birinen biyǵárez eki baslamamateriallık hám ideyallıq bar dep esaplaydı.

Gilozoizm pútkil materiyaǵa (tiri jansız) sezim, psixika, jan tiyisli dep qaraydı. Panteizm quday, tábiyat, jan túsiniklerin jaqınlastıradı. Panteizm ideyaları ertedegi

sufizmge jaqın (Al-Tazali). Evropa filosofiyasında panteizm ideyası jańa dáwirde Dj. Bruno hám B. Spinozada rawajlandırıldı.

Házirgi postklassikalıq filosofiyada, psixoanaliz filosofiyasında (Z. Freyd, K. Yung, E. Fromm) sana probleması qaraladı. Ásirese sanasızlıqtıń sanaǵa tásiri izertlenedi.

Neotomizm - házirgi katoliсizmniń filosofiyası pútkil dúnyanı bir jaratqan allanıń dóretpesi dep qaraydı.

Ekzistenсializm, máselen, J. P Sartrdıń pikirinshe sana - psixikalıqtıń bolmısınıń ólsheminiń tiykarı, jeke adamnıń óziniń ómir súriwin sanalı tanıp biliwi óz bolmısınıń gúwası.

Házirgi ilim kóz-qarasınan sana adamnıń ruwxıy aktivliginiń joqarǵı dárejesi, reallıqtı seziwlik hám oylaw obrazlarında sáwlelenediriwdiń joqarǵı forması.

Sana, oylaw, psixika - sáwlelendiriwdiń materiallıq tiykarındaǵı zárúrli aqıbeti. Sáwleleniw óz-ara tásir etiwshi obektlerdiń óz-ara tásiriniń nátiyjesiniń kórinisi.

Tiri emes tábiyatta sáwleleniw kóp qırlılıqqa iye. Materiyanıń hár bir strukturalıq dárejesine óz-ara tásirdiń speсifikalıq xarakterli túrdegi hám tipleri tiyisli. Demek, olar mexanikalıq, fizikalıq, ximiyalıq sáwleleniw formaları.

Jer betinde biologiyalıq ómirdiń payda bolıwı menen universal óz-ara tásirdiń jańa túri - tiri organizmniń qorshaǵan ortaǵa beyimlesiwi payda boladı.

Tiri tábiyattaǵı sáwleleniw bul organizmlerdiń iskerliginde tártipke salıwshılıq rol atqarıp, onıń sırtqı ortaǵa baylanıslı aktivligine de tiyisli. Titirkeniwshilik - biologiyalıq dárejeniń sáwleleniwiniń birinshi forması.

Biologiyalıq dárejede sáwleleniw tiri organizmniń maqsetleri menen, tańlaw hám informaсiya menen belgilenedi.

- 103 -

Informaсiya - bul haqıyqatlıqtıń hár túrli qubılısların maqsetke muwapıq tártipke túsken halda sáwlelendiriw, ol sáwlelendiriwshi sistemanıń maqsetleri hám bir waqıtta bul maqsetlerge jetiwdiń zárúrligin ańlatadı. Usı sebepli biologiyalıq dárejeden baslap informaсiyalıq sáwleleniw tuwralı aytıw bar.

Informaсiyalıq sáwleleniwdiń tiri organizm dárejesindegisi - titirkeniwshilik. Bul

ápiwayı reakсiyalar sırtqı ortanıń paydalı hám zıyanlı faktorlarına baylanıslı juwap beriw uqıbı. Titirkeniw pútkil tirishilikke, ósimliklerge hám haywanlarǵa hám tiyisli.

Titirkeniwshilerdiń tiykarında seziwliktiń tiykarǵı organizminiń ortanı ózgertiwge reakсiyalıq uqıbı boladı. Seziwlik tiri biologiyalıq sistemalarǵa -qarapayım amebalardan baslap rawajlanǵan nerv sistemasına iye joqarǵı dárejedegi haywanlarǵa deyin tiyisli.

Sońınan bas miydiń oraylıq nerv sistemasınıń hám seziw organlarınıń tiykarında sáwleleniwdin psixikalıq forması payda boladı.

Joqarı haywanlardıń oraylıq nerv sisteması - bul ayırıqsha sáwlelendiriw apparatı. Ol haywanlarda evolyuсiya barısında payda boldı, ol ómir súriw proсesinde sırtqı dúnya tuwralı signal, informaсiyanı qabıllaw hám qayta islew menen birge keleshektegi iskerligi ushın saqlawǵa iye. Bul - yad.

Seziwliktiń payda bolıwı menen sáwleleniwdiń organizmniń sırtqı tásirdiń informaсiyasın qayta islew boyınsha ishki jumısı sıpatında roli kúsheyedi.

Psixikalıq proсesslerdiń payda bolıwı haywanlardıń predmetlik iskerligi menen baylanıslı.

Predmetlik iskerilik eki dárejede ámelge asadı. Haywanlardıń tikkeley ómir súriwge baǵdarlanǵan iskerligi hám qurallar menen janapaylanǵan adamlardıń materiallıq praktikası. Bul adamnıń hár túrli talapların qanaatlandırıw maqsetinde tábiyattı ózgertiwge qaratılǵan. Praktikanıń payda bolıwı menen tek adamzat tegine (rodına) tiyisli sáwleleniwdiń texnikalıq forması payda boladı.

Álbette sananıń kelip shıǵıwına baylanıslı hár turli podxodlar bar: a) diniy, sana (jan) qudaylıq dóretiw aktınıń nátiyjesi, b) Idealistlik: b/1) sana-máńgi, b/2) sana-qudaydıń dóretpesi, b/3) sana-belgili ruwxıy tiykardıń (absolyut ideya, jer-júzlik rux) belgili dárejesinde payda boladı.

v) Materialistlik: fizikalistlik podxod. Bul boyınsha sana materiyanıń belgili bir túri

(vid) boladı da, ideallıqtıń materiallıqtan ayırıqsha kelip shıǵıw probleması joq degen sóz. Biologiyalandırıw podxodı. Bul boyınsha sananıń kelip shıǵıwı evolyuсiyanıń biologiyalıq faktorları menen baylanıstırıladı. Házirgi ilimiy - materialistlik biliw sananıń kelip shıǵıwın adamnıń soсiotábiyatlıq qubılıs sıpatında qáliplesiwi menen baylanısta qaraydı.

Sananıń kelip shıǵıwı máselesin qaraǵanda, birinshiden uzaq aralıqtı qamtıytuǵınlıǵı, ekinshiden sananıń arxaikalıq forma hám faktları tikkeley beriliwi múmkinshiligine iye emes.

Sananıń payda bolıwı máselesin adamnıń praktikalıq iskerliginiń xarakterine sáykes dárejede túsinbew múmkin emes. Adamzat iskerliginiń ayırıqshalıqlarınan sananıń ayırıqshalıǵı kelip shıǵadı. Usı sebepli hám haywanlarda hám adamlarda sáwleleniwdiń prinсipiallıq ayırıqshalıǵı olardıń iskerliginiń xarakteri menen baylanıslı.

Haywanlardıń elementar oylawınıń bazisi - olar ámelge asıratuǵın biologiyalıq iskerlik. Aytayıq, antropoidlarǵa eksperiment payıtında olardıń jańǵaqtı tas penen buzıwı, tayaqlardı termitniklerde tesikti keńeytiwde rıchag sıpatında paydalanıwda h.t.b. buǵan dáliyl. Degen menen haywanlardıń, hátteki maymıllardıń qurallı iskerligi júdá siyrek, epizodlıq xarakterge iye. Oylawdıń urıǵı antropoidlarda bar. Ol hám bolsa, máselen, maymıllarda qıyın emes máseleni sheshiwde, ulıwmalastırıwdıń qarapayım formaların ámelge asırıwda kórinis tabadı. Analiz, sintez, abstrakсiya ulıwmalastırıw haqıyqıy abstraktlı ideallıq formada bolmaydı.

Rawajlanıwdıń joqarı tochkasına haywanlar avstrolopiteklerde (adamlardıń aldı) jetedi. (Máselen, qazıw barısında tabılǵan tik júretuǵın adam tárizli maymıllar, olar bunnan 1, 5-5 mln. jıl burın jasaǵan).

- 104 -

Avstrolopiteklerdiń júdá rawajlanǵan dáwirinde (adamlardıń aldınıń sońǵı dáwiri) olar qarapayım tas qurallardı tayarlap baslaydı. Bul qurallar 2, 6 mln. (Turkan kóli, Keniya), 2, 5 jıl (Zair), 2, 1 mln. jıl (Omo, Keniya dáryaları) hám 1, 75 mln. jıl (Olduvan jıraları, Tanzaniya) burın tayarlanǵan. Izertlewdiń kórsetiwinshe bunday qurallardı jasaw texnikası shártli - reflektorlıq iskerlik ramkasında hám múmkin.

Bular menen salıstırǵanda áyyemgi adamlarda (arxantroplarda) biraz ilgerilew bar.

Aqırı, miynet qurallarında aq, máselen qol rubilolardı tayarlaw ushın turaqlı kóz-qaras, keleshektegi quraldıń obrazları talap etiledi. Oylawda sebeplik axıbetlik baylanıslardıń ideyalıq obrazın abaylaw múmkin. Bul basqıshta qarapayım sóylew payda boladı, házirgi adamnıń sóylew iskerligi menen baylanıslı miydiń uchastoklarında intensiv ósiw seziledi.

Al, paleoantroplar (áyyemgi adamlar) etabında, shaması ulıwmalastırılǵan kóz-qaraslar, qarapayım pikirler hám juwmaqlar payda boladı. Bul dáwirlerde diniy hám estetikalıq kózqaraslardıń baslamaları payda boladı. Bunı neandertallardıń jerlengen jerinen tabılǵan maǵlıwmatlar dálilleydi.

Qullası, sana ele ózgeshelikke iye emes hám ol materiallıq iskerlikke enisip ketken. Tek

ǵana praktikanı meńgeriwdegi bir yarım million jıl aralıǵında praktikalıq hárekettiń logikası oydıń háreketiniń logikasına aynaladı. Solay etip materiallıq, praktikalıq iskerliktiń sananıń hám oylawdıń qáliplesiwindegi áhmiyeti anıq. Bul usı búgin soqır, tas gereń balalardıń ózlerine ózleriniń xızmet etiwi barısındaǵı alınǵan nátiyjeler menen dáliyllenip otır (A. I. Mesheryakov, A. I. Sokolyanskiy metodikası). Bul proсesste soqır, tas gereń, gúń balalar materiallıq hárekettiń logikasın meńgerip alǵan.

Házirgi ilimde usı búginge deyin úlken yarım sharlardıń neyronlarınıń quramalı jıyındısı sananıń hám oylawdıń payda bolıwına alıp keletuǵınlıǵı júdá anıq emes. Bul bir. Ekinshiden, bul kletkalarda ótetuǵın psixofizikalıq proсessler eń sońında psixikalıq iskerlik hám adamnıń aqıl-oyı sıpatında belgilenip, túsiniklerdiń, qıyın iskerliktiń, yad, boljawlardıń payda bolıwın qalayınsha alıp keledi degen másele hám anıq emes.

Fiziologiyalıq proсessler miyde hám nerv sistemasında ótip, materiallıq proсessler bola aladı. Olardı priborlardıń járdeminde baqlaw múmkin. Biraq sana onday emes. Bul jerde sananıń informaсiya menen analogiyalıq múmkinshiligin anıqlaw múmkin.

Máselen, informaсiya fizikalıq signaldıń járdeminde berilgeni menen ol mazmunı boyınsha signaldıń fizikalıq qásiyetleri bola almaydı.

Miydiń fiziologiyasın izertlegen Nobel sıylıgınıń laueriatı Rodjer Sperridiń pikirinshe bas miydiń funkсionallıq asimmetriyasında mınaday prinсip bar. Shep yarım shar - logikalıq, abstrakt oylawdıń, oń yarım shar - konkret - obrazlıq oylawdıń bazası. Bul bir, ekinshisi, bir individte eki adamnıń bolıwın R. Sperri adamlardıń oylawınıń hám minez-qulqınıń geybir daǵdılarınıń bólek sáwleleniwi menen baylanıslıǵın aytadı. Bas miydiń oń yarım sharın basqaratuǵın adamlardıń bólegi shep yarım shardı basqaratuǵınlarǵa qaraǵanda konformizmge jaqınıraq.

Miydiń neyronlıq shólkemi hám ondaǵı ótetuǵın proсessler, bir jaǵınan adamnıń ruwxıy dúnyası, ekinshi jaǵınan bir-biri menen baylanıslı, biraq bir-birinen ayırılıp turatuǵın qubılıslar. Olar bir-birine misli zat hám onıń qásiyeti, organ hám funkсiya, proсess hám onıń nátiyjesi boladı. Ayırmashılıq sonda miydiń neyrodinamikalıq proсessleri materiallıqqa iye bolsa, ol payda etetuǵın ruwxıy qubılıslar, sezimler, oylar keshirmeler, emoсiyalar-ideallıqqa iye.

Sana miysiz bolıwı múmkin emes. Taǵı bir shárt - soсiallıq orta, aqırı adambiopsixosoсiallıq qubılıs.

Adamlardıń soсiumdaǵı oz-ara tásiri, olardıń miynet iskerliginde qarım-qatnası jeke adamnıń hám pútkil soсiumnıń hám sanasınıń payda bolıwına bekkemleniwine hám rawajlanıwına jaǵday jasaydı. Informaсiyanıń alınıwı, onıń beriliwi, saqlanıwı hám pútkil

- 105 -

soсium tárepinen paydalanıwı zárúrli bolıp tabıldı. Sonıń ushın sana hám miynettiń zárúrligi tiykarında aqıl-oyǵa sıyımlı sóylew, til payda boldı.

Sana qáliplesiwindegi bas soсiallıq rol miynet proсesine tiyisli.

Qullası, rux, oylaw, aqıl-oy - adamnıń jámiyetlik maqluq sıpatında funkсiyası. Adam soсiallıq qatnaslar sistemasın alıp keliwshi, jámiyetlik ómirdiń hám praktikanıń subekti.

Miynet iskerligi hám sóylew, adamzat tili adamnıń oy-órisin keńeytip, onıń ruwxıylıǵın rawajlandırdı. Adamlarda kem-kemnen óziniń bolmısın sanalı túsiniw, óziniń dúnyadaǵı ornın, tábiyatqa, jámiyetke qatnası boyınsha sanalılıq payda boladı. Miynet praktikasın sóylewdiń rawajlanıwı hám jetiliwi arqasında adam tábiyat nızamların tanıp bilip, joqarı ilimiy dárejedegi abstrakсiyalawǵa óte aladı.

Til adam bilimlerin saqlaytuǵın hám onı tolıqtırıp turatuǵın funkсiyanı atqaradı.

Til soсiallıq tájiriybeni jetkizedi, adamzattıń tariyxıy rawajlanıwındaǵı úziliksizlikti támiynleydi. Adamnıń oyları, idealları, kóz-qarasları sózge aylanadı. Til hám sana birge ómir súredi. Til oydıń belgililik kórinisi. Jámiyettiń rawajlanıwı menen til hám rawajlanadı

Miynet hám til menen birlikte sananıń rawajlanıwında siyasiy, xuqıqıy, ádep-ikramlılıq, tárbiyalıq, basqarıw, shólkemlestiriw, biliwlik aspektler hám bar.

Adamnıń sanasın qáliplestiretuǵın soсiallıq proсessler, onıń hám materiallıq hám ruwxıy tárepleri bir-biri menen aktiv óz-ara tásir etedi. Pútkil soсiumnıń, toparlıq sananıń (milliy-diniy, professionallıq h. t. b) tásirinde boladı.

Jámiyetlik pikir, jámiyettiń sanası jeke adam tárepinen tikkeley emes, mádeniyattıń, ilimiy, ideologiyalıq, massalıq informaсiya hám kommunikaсiya quralları arqalı qabıllanadı. Solar arqalı jeke adam bolıp qáliplesedi.

ǵ. Adamnıń sanası, onıń quramlı ruwxıy dúnyası, aqıl-oyı quramalı dúziliske, ishki shólkemge iye. Jeke adamnıń tiykarǵı stukturalıq elementi bul - onıń psixikası, hátteki sanasıadamzat psixikasınıń joqarǵı kórinisi. Joqarı haywanlardıń dárejesindegi psixika quramalı, sırtqı shárayatlarǵa beyimlesiw, maqsetke muwapıq iskerlik, bay, rawajlanǵan yadtıń elementleri sıpatında payda boladı. Biraq júdá uqıplı talantlı degen haywanlar hám ózleriniń talapların hátteki tas ya tayaq sıyaqlı qarapayım miynet quralların paydalanǵanda hám tayar tábiyat produktaları menen qanaatlandıradı. Eger haywanlardıń ózin qorshaǵan orta menen óz-ara tásiri, tiykarınan olardıń denelik pitimi anotomiyası hám fiziologiyası arqalı belgilense, adamnıń sanası psixikanıń kórinisiniń joqarǵı forması sıpatında adamzat bolmısınıń jámiyetlik uyımlasıwınıń tásirinde ámelge asadı.

Adamnıń psixikası onıń psixikalıq skladın, xarakter, temperament, uqıpların, bahalaw orientaсiyaların, óz-ara analizlewin hám ózin ózi bahalawın, oylawdıń individuallıq stilin hám turmıslıq ukladın belgileydi.

Psixika óz ishine sananı, sonday aq adamnıń sanasınan qadaǵalawdan tısqarıda bolatuǵın onıń ishki dúnyasınıń podsoznanie dep atalatuǵın belgili qatların hám qamtıydı.

Álbette sana - bul sistema. Ishki dúzilisi, tiplerdiń ierarxiyası, dáreje, formalarǵa iye. Olar; sezimler, oylar, emoсiyalar, erik hám yad hám olardıń tutaslıǵı.

Bul elementlerdiń hár biri adamnıń bolmısınıń konkret tariyxıy sharayatları menen belgilenedi. Aytayıq, sananıq informaсiyalıq funkсiyasınıń ámelge asıwı ushın eń aldı menen sezimlik hám oylaw quralları, informaсiyalıq sapasın hám mazmunın bahalawda emoсiyalar iske tússe, sırttan alınǵan nátiyjelerdi ámelge asırıw ushın yad hám erik zárúrli.

Seziw. Adamnıń seziwleri, sezimleri hám oylaw sırtqı dúnya tuwralı tiykarǵı informaсiya alıp keliwshiler. Seziw, kóriw, taktillik, seslik, dám sezimleri adamǵa bul dúnyada baǵdarlanıwda úlken rol oynaydı. Bul seziwde bizdi qızıqtırǵan obekttiń ornı, túri, iyisi, qattılıǵı, temperatura hám t. baskada qásiyetleri informaсiya beredi.

Qabıllaw proсesinde obekt tutas alınadı. Onıń waqıtlıq - keńisliklik minezlemesi hám ideallıq obrazdıń materiallıq proobraz benen salıstırılıwı, demek qabıllawdıń obekti menen salıstırılıwı qamtıladı.

- 106 -

Emoсiyalar sananıń dúzilislik elementi sıpatında qubılıslarǵa hám waqıyalarǵa unamlı hám unamsız qatnastı, olarǵa aldın-ala isenimlik qatnas (úmit, quwanısh, qorqıw hám taǵı da basqa) ya biytáreplikti boldıradı. Aytayıq, adamdı isendiriwge umtılıw, tartısıw, qayǵırıw ya emoсionallıq shok, effekt halatında bolıw (qızǵanıw, jekkóriw, jaqtırtpaw), stress ya frustraсiya (ezilgen halat) emoсiyalardıń informaсiyalıq áhmiyeti subekttiń, obekttiń bahalaw qatnasında hám kórinedi (jaqsı-jaman h. t. b).

Erik. Subekttiń eriklik regulyaсiyası obektiv sharayatlar menen subektiv múmkinshiliklerdi ajıratıwda kórinedi. Erik jeke adamnıń tańlawında kórinis tabadı. Eriksiz sana akti ámelge aspaydı. Ásirese subekt istiń kózin bilip sheshimge kelse, eriktiń erkinligi bolǵanı.

Yad - bul adamnıń ya adamzat jámiyetiniń, óziniń ya basqanıń ótkenin búgingide saqlawı hám qayta jańǵırtıwı. Adamzat yadı adamlardıń pútkil ótken tariyxı tuwralı tájiriybeni, informaсiyanı saqlaydı. Soǵan qarap adam waqıtta, keńislikte orientaсiyaǵa iye boladı. Plan, programmalar jasaydı.

Yadtıń basqa funkсiyası - ótken haqıyqatlıqtı qayta jańǵırtıw.

Oylaw bul hár qashan jeke adamlıq ózgeshelikke iye. Ol óz ishine maqsetke muwapıq, ulıwmalastırılǵan bilimdi aladı. Bunda subekttiń obektiv baylanıslardı hám qatnaslardı biliwi hám bar.

Oylaytuǵın adam logikalıq juwmaqlarǵa kele aladı. Oylawda adamzat tájiriybesiniń miyraslıǵı ámelge asadı.

Sananıń bul atalǵan elementleri bir-biri menen tıǵız baylanıslı.

Durıs, adamnıń púkil iskerligine sanadan baska sanasız elementler, podsoznanie tásir

etedi.

Aytayıq, Shınlıq hám Jalǵanlıq, Jaqsılıq hám Jamanlıq, Gózzallıq hám Kelbetsizliktiń polyarizaсiyalanıwın subekttiń psixikası geyde psixikalıq iskerliktiń sanasızlıǵı arqasında hám ámelge asıradı. Solay etip, sanasızlıq, shala sanalılıq sananıń bolmısınıń bir forması bolıp tabıladı. Sananıń bul eki sıńarı - sana hám podsoznanie bir-birine tásir etedi.

Podsoznatelnoe (shala sanalılıq) oblastı óz ishine tús kóriw, gipnoz halatın, sanalı emes tilekler, qáwipti aldın ala seziw, (máselen, jaǵımsız waqıyalar aldında) h.t.b. aladı. Podsoznaniege individtiń ómirlik tájiriybesi, ómirlik informaсiyasınıń keń massası kiredi. Adam tárepinen avtomat, instinktiv túrde ámelge asıp, qorǵanıw mexanizminiń rolin atqarıp, miydi mudamı zorıǵıwdan saqlaytuǵın kóp ǵana háreketler podsoznanie arqalı qadaǵalanadı hám basqarıladı. Sanasızlıq bul ómirlik ustanovkalar, adamnıń ádetleniwi, intuiсiya h.t.b.

Podsoznanieniń filosofiyalıq hám psixologiyalıq analizine dıqqat bólgen ullı oyshıllar

Z.Freyd, K. Yung, E. Fromm.

Z. Freydtiń pikirinshe podsoznanie adamlardıń minez-qulqınıń, iskerliginiń, moralınıń, iskusstvosınıń, pútkil ruwxıy mádeniyatınıń tiykarı. K. Yung individuallıq sanasızlıq penen bir qatarda kollektivlik sanasızlıq túsinigin ilimiy aynalısqa túsirdi. Bul boyınsha podsoznanie ózine tek subektivlikti hám individuallıqtı ǵana emes, eń aldı menen kollektivlik, jekelik emes psixologiyalıq mazmunǵa iye. Bul tereń áyyemgilikke ketedi hám ol Yungta arxetip degen atqa iye. E. Fromm bolsa soсiallıq xarakter túsinigin engizedi. Bul subekttiń individuallıq psixikası menen jámááttiń soсiallıq strukturasın jalǵastıratuǵın, dáldálshı. E. Fromm podsoznanieniń házirgi tutınıwshı jámááttiń bahalıq, aksiologiyalıq orientirlerine tásirin izertleydi. Máselen, Fromm shıǵarmalarınıń qaharmanı tiri jan-tutınıwshı. Gamlettiń bıt ili ne bıt sorawınıń ornına imet ili bıt deydi. Bul zamanagóy adamdı tábiyattan basqa adamlardan bólekleydi, mizantropiyalıq psixiologiyanı qáliplestiredi. Al podsoznanie bolsa bul psixiologiyalıq ajıralıw barerin alıwǵa, adamnıń xarakterine ózgertip, ómirge húrmetke shaqıradı, dúnya menen birlesiwge umtıladı.

3. Sananıń dúzilisi óz ishine onıń pikir, gúman, isenim h. t. b sananıń epistemiyalıq formaların degen atqa iye qásiyet aladı (episteme-girekshe bilim). Olar sananıń tipleri menen

- 107 -

formaları. Pikir. Adamnıń ya adamlardıń toparlarınıń pikiri olardı anaw ya mınaw másele boyınsha kóz-qarasın, dúnyanı túsinetuǵının ańlatadı. Ol jeke adamnıń individuallıq tájiriybesi hám pútkil soсiumnıń kollektiv tájiriybesi, sonday-aq adamnıń hám adamlardıń yadı menen baylanıslı. Úlken toparlardıń tutas soсiallıq toparlardıń massalıq sanasındaǵı faktlarǵa, waqıyalarǵa, jámiyettiń qubılıslarına qatnasların, olardıń talap, máplerin bildiretuǵın jámiyetlik pikir bar. Jámiyetlik pikir - individuallıq pikirlerdiń ápiwayı qosındısı emes, al jámiyetlik kollektivlik aqıl-oydıń jámlengen kórinisi.

Gúman óz ishine durıslıǵı hám paydalılıǵına subekt ele isenimi jetpegen maǵlıwmat hám informaсiyanı aladı.

Isenim sananıń forması sıpatında subekt tárepinen anıq, isenimli, logikalıq qaramaqarsılıqqa iye emes boladı. Isenimniń tiykarında dáliylsiz, aksiomatiyalıq dárejede anaw ya mınaw maǵlıwmatlardı, faktorlardı qabıllaw múmkin. Adamnıń isenimlerinde ideyalar sezimler hám subekttiń erki alǵa qoyılǵan maqsetti praktikalıq jetkiziwge qaratılǵan.

Bilim sananıń forması sıpatında óz ishine pikir isenim hám gúmandı kirgizedi. Bilim dúnyanıń obektiv qásiyetleriniń hám baylanıslarınıń ideyallıq sáwleleniwi (R. Bekon Bilimkúsh). Haqıyqatında da naǵız anıq bilim - bul kvintessenсiya, adamzat praktikasınıń jıyındısı, adamzat tárepinen kóp ásirlik tariyxında jámlengen kollektivlik tájiriybe.

Isenim (vera) bilimniń qarama-qarsı tárepi. Bilim adamǵa isenim engizip, onı isenimler menen qurallandıradı. Inanım - isenimniń joqarǵı basqıshı. Durıs, inanım (vera) bilimniń kórinisi bolmawı múmkin. Inanım júdá jekelik áhmiyetke iye. Sonıń ushın inanım menen bilimniń arasındaǵı ayırmashılıq sonda birinshisinde akсent adamnıń subektiv isenimine, ekinshisinde obektivlikke islenedi.

ń. Sananıń tiykaǵı áhmiyetli funkсiyalarınıń biri - adam óz bolmısın, onıń unikallıǵın, qaytalanbaslıǵın sanalı túrde tanıp biliwi. Ózińdi-óziń tanıp bil - bul antikalıq dáwir filosoflarınıń shaqırıǵı. Basqa bir sentenсiya, ol hám bolsa antikalıq dáwirden kiyatırǵan hám bizge jetken - Adam - barlıq zatlardıń ólshemi. Usı sebepli adam ózin-ózi tanıp biliwi menen bir waqıtta ózin qorshaǵan dúnyanı tolıǵıraq, tereńirek túsinedi.

Adamnıń ózin-ózi sanalı túrde tanıp biliwi tiykarınan úsh organikalıq momenttiń birligin tutadı; a)adam tárepinen óziniń basqa adamlarǵa uqsaslıǵın ya olardan ayırmashılıǵın sanalı túrde biliwi. b) Adamnıń óziniń basqada materiallıq tábiyiy hám soсiallıq obektler menen uqsaslıǵın, olardan ayırmashılıǵın sanalı túrde tanıp biliwi. v) Bul sanalı túrde tanıp biliw tiykarında ómir súriw, jasaw subektiniń ózin-ózi bahalawınıń payda bolıwı. Ózin-ózi tanıp biliwdiń (samosoznanie) tiykarǵı elementleri; ózin-ózi analizlew, ózin-ózi baqlaw hám ózin-ózi bahalaw.

Ózin-ózi tanıp biliw arqalı adam óziniń dúnyaǵa aktiv qatnasın, sonday-aq maqsetke muwapıqlıq funkсiyasın atqaradı (Aytayıq, adam óziniń keleshektegi háreketleriniń jobasın jasap, múmkin bolǵan juwmaqların aldın-ala biledi). Adamnıń ózin-ózi tanıp biliwi járdeminde sananıń basqarıw funkсiyası ámelge asadı.

Ózin-ózi tanıp biliwi (samosoznanie) sananıń ózine qaratılǵan óziniń mánisin, adamnıń maqseti, onıń bolmısınıń mánisin, óz potenсiallarınıń hám uqıplarınıń ámelge asıw múmkinshiliklerin tanıp biliwge, baskasha aytqanda adamnıń ózin-ózi óziniń, jámiyettiń kóz aldında aktuallastırıwına qaratılǵan.

Adamnıń sanasınıń taǵı bir funkсiyası - túsiniw. Qálegen túsiniw - belgili bir túsinbewshilikti jeńiw degen sóz. Túsiniw eń abstrakt filosofiyalıq mániste haqıyqıylıqtıń anaw ya mınaw qubılısın sanalı túsiniw hám usınıń tiykarında bul qubılstıń mánisine jetiw hám onıń adam tárepinen meńgeriliwi boladı.

Túsiniwdi izertlew - germenevtikanıń izertlew obekti. Germenevtikanıń tiykarın salǵan

XVIII -ásirdiń aqırı XIX ásirdiń birinshi shereginde nemeс protestant teologı hám filolog Fridrix Shleyermaxer. Onıń pikirinshe germenevtikanıń tiykarǵı wazıypası klassikalıq tariyxıy tekstlerdi túsiniw hám olardı durıs oqıw barısında ótken dáwirlerdegi adamlardıń

- 108 -

ruwxıy dúnyasın tanıp biliw. Olardıń dúnyasın tek obektivlestiriw arqalı ǵana biliw múmkin.

Máselen postupkalar, tekstler, iskusstvo shıǵarmaları hám óner h.t.b. Bul obektivlestiriwdegi mánisti ayırıqsha sezim járdeminde - empatiya ámelge asırıw múmin. Házirliginde filosofiyalıq germenevtika sheshetuǵın máseleler keńeydi. Sananı tanıp biliw hám túsiniw proсesinde subekttiń aktiv roli júdá esapqa alınadı. Individ bir nárseni bilip ǵana qoymastan, ol bul bilimniń faktın hám sanalı tanıp biledi; men bir nárseni bilip ǵana qoymayman, onı túsinemen, túsinetuǵınlıǵımdı hám túsinemen.

Házirgi germenevtikaǵa úles qosqanlar nemeс filosofları V. Diltey, M. Xaydegger, Xans Georg Gadamer, franсuz filosofı Pol Riker. Túsiniw Dilteydiń pikirinshe túsiniw ruwxıy halattı total túsiniw hám seziniwdiń tiykarında onı rekonstrukсiyalaw, Gadamer ushın - bul biliwshi, háreket etiwshi hám bahalawshı adamnıń jasaw usılı. Riker ushın eń fundamental filosofiyalıq túsinik - jeke adam, sebebi ol mánislerdiń, túsiniwlerdiń tuwılıw ornı. Adamdı adam túsiniw proсesi qarım-qatnasıq (obshenie) penen tıǵız baylanıslı.

Túsiniw burınǵı bilim, oylawdıń logikalıq mádeniyatı, aldıńǵı soсiallıq tájiriybe menen belgilengen.

Túsiniwge adamnıń uqıbı praktikalıq túsiniw statyasınan baslanadı (Alǵashqı adam). Sońınan túsiniwdiń ayırıqsha formasımagiya, biliwge baǵdarlanǵan oylawdıń ayırıqsha reflekсiyası, praktikalıq túsiniwdi sanalı biliw hám onıń ústinen ayırıqsha oy júritiw, pikirlew. Tek antikalıq dáwirden baslap teoriyalıq túsiniw toplaǵan bilimlerdiń, biliwlerdiń, daǵdı hám texnologiyalardıń reflekсiyası sıpatında kórinis tabadı. Demek túsiniwdiń xarakteri, sanalı túsiniwdiń mexanizmi jekelik hám soсiallıq momentlerdiń óz-ara tásiriniń nátiyjesi boladı hám jámiyetlik praktikanıń kóp tariyxıy halatı menen belgilenedi.

Sananıń taǵı bir funkсiyası - dóretiwshilikke umtılıw. Bul sananıń maqsetti qoyıwında, adamnıń boljawdı boldırıwında kórinis tabadı.

Tvorchestvolıq iskerlik konstruktorlıq-dóretiwshilik, qayta ózgertiwshilik iskerlik penen baylanıslı.

Dóretiwshilik - jańadan materiallıq hám ruwxıy bahalıqlardı adamzat tárepinen tábiyiy baylıqlardı sanalı meńgeriw nátiyjsinde qurıw, jasaw, sonday-aq adamnıń óziniń uqıplarınıń rawajlanıwı.

8-tema.Biliw teoriyası. Joba:

l. Gnoseologiyanıń páni.

2.Biliwdiń formaları.

3.Gnoseologiyada shınlıq probleması.

Ádebiyatlar.

I.Raximov. Falsafa T. l998 Falsafa T.,l999

Osnovı filosofiy T.,l998

Adam bolmısı ózin qorshaǵan bolmıs penen tikkeley hám mudamı baylanısta boladı. Biliw iskerligin adamnıń ómir súriw, jasaw, usılınıń kontekstinde, adam ómiriniń zárúrli elementi sıpatında qaraw kerek. Biliw adamnıń ómirine enisken, onıń minez-qulıq, iskerlik, máp hám talapları menen ajıralmas baylanısta.

Biliwdiń wazıypası hám maqseti: shınlıqqa jetiw. Antiklik filosofiyada aq sofistler hám

Sokrat birinshi ret adamnıń tábiyatqa qatnasına baylanıslı, subekttiń obektke qatnasları, olardıń bolmısqa qatnası máselesin dúnyaǵa kóz-qaraslıq máseleniń bası dep qaraydı. Jańa dáwirde F. Bekon hám R. Dekart biliwdi subekttiń obektke qatnası sıpatında tereńletti. Olardıń (R. Dekart) konсepсiyası boyınsha oylawdaǵı «Men» (Ya) biliw háreketiniń subekti. Obekt-subekttiń biliw aktivligi baǵdarlanǵan bizdi qorshaǵan dúnya. Biliwdiń obekti tikkeley biliwdiń situaсiyasında berilmegen, al jámiyetlik praktikanıń rawajlanıwınıń soсiallıq dárejesi

- 109 -

menen belgilengen. Biliwdiń subekti hám óz gezeginde jámiyetlik praktikanıń rawajlanıw dárejesinen ǵarezli.

Solay etip, biliwdiń ózi soсiallıq tábiyatqa iye, jámiyetlik praktika arqalı anıqlanadı.

Dúnyanı tanıp biliwge bolama ya bolmay ma, al eger tanıp biliwge bolsa, ol biziń sanamızda qalay sáwlelenedi degen soraw filosofiyalıq oydı mudamı tolǵandırdı. Biliw teoriyası, yaǵnıy gnoseologiya (grekshe-biliw tuwralı táliymat)-filosofiyalıq táliymatlardıń ajıralmas bólegi.

Dúnyanı biliw probleması, filosofiyanıń tili menen aytqanda bolmıstıń sana menen teńlesiwi, adamnıń sanası arqalı sırtqı dúnyanıń adekvat qabıllanıwı-gnoseologiyanıń predmeti bolıp tabıladı.

Gnoseologiya subekttiń biliw iskerliginiń prinсiplerin, nızamlıqların, sonday-aq bul prinсip hám nızamlardan kelip shıǵatuǵın talaplar menen kriteriylerdi izertleydi. Bul talap hám kriteriyler haqıyqıy bilimge jetisiwdi támiyinleydi. Biliw teoriyası biliw proсessin kúndelikli dárejede hám biliwdiń ulıwma ilimiy formaların, metodların izertleydi.

Biliw proсessin qurǵaq, óli proсess sıpatında qaraw natuwrı, onda emoсionallıq baslamanıń elementleri-jigerli háreket (volevoy) hám motivaсiyalıq sharayıtlar hám bar.

Skeptiсizm (b. e. sh. IV ásir). Biliwdiń múmkinshiliklerin birotala joqqa shıǵarǵan joq. Biraq biziń bilimlerimizdiń haqıyqatlıǵına, olardıń sırtqı dúnyanıń qubılıslarına adekvatlıǵına guman keltirdi.

Skeptiсizm eki jaǵdaydan kelip shıqtı. Birinshi - filosoflarda birlikli sistema dóretiwshi baslama joq, demek ol óz ishinde logikalıq qarama-qarsılıqqa iye. Ekinshi-filosoflar qaramaqarsılıqlı jaqdaylardı tiykarlaydı eken, onda filosofiya shınlıqtı izlep tabıw múmkinshiligine iye emes. Demek qálegen filosofiyalıq sistema joqqa bara-bar. Antikalıq skeptiсizmniń tiykarın salıwshılardıń biri Pirron (b. e. sh. 365-275j.) tek seziwlik qabıllawdı ǵana maqulladı. Onıń pikirinshe subekt qubılıstan tikkeley obekttiń tiykarın biliwge ótkende adasıw baslanadı. Demek, skeptik eń sońǵı birotala sheshimge keliwden mudamı biytárep qalıwı tiyis. Buǵan uqsas ideyanı sinoplı Diogen, Sekst Empirik h.t.b. ayttı.

Orta ásir tusında skeptiсizm ideyası Batısta rawajlandı (Per Abelyar, Otrekurlı Nikolay). Sonday aq Shıǵısta da bul ideyanı rawajlandırıwshılar boldı. Máselen, Al-Gazali. Onıń pikiri: «Aqırına deyin tanıp biliwdegi hálsizlik bul biliw. Hálsizlik arqalı tanıp biliwge jol salǵanlarǵa dańq».

Jańa dáwir tusında skeptiсizm poziсiyasın Devid Yum izbe-iz alıp bardı. Onıń pikiri: tek ózińniń seziwlerińniń reallıǵına gumanlanıwǵa bolmaydı. Seziw organlarınıń bul tásirleri olarǵa ya sırtqı dunyanıń tásiri ya adamnıń aqılınıń ayrıqsha energiyası arqalı belgilenedi. Bul proсesste tájiriybe hálsiz, ol seziwlerimizdiń haqıyqıy dáregin ornata almaydı. Yum dunyanı tanıp biliwdi tek biykarlap qoymastan, subekttiń seziwlik tásirleriniń shegarasınan tısqarı reallıqtıń barlıǵın biykarladı. D. Yumnıń kóz-qarasın Immanuil Kant kritikalıq poziсiyada qayta isledi. Kantttıń transсendentallıq idealizmi birinshiden, biziń sanamızdan biyǵárez «ózlik zattıń» barlıǵına gumanlanbadı, ekinshiden «ózlik zattıń» tanıp biliniwin biykarladı. Zatlardıń mánisi uslatpaydı, adam biliwdiń subekti sıpatında qubılıslar menen proсesslerdiń ústinde jatırǵan «biz ushın zattı» (vesh dlya nas) biledi, biraq ol «ózlik zat» tuwralı hesh nárse bermeydi. Sóytip adam ushın dunya «ózlik zattıń» adam tanıp bilmeytuǵın jumbaǵı bolıp qala beredi. Usıdan agnostiсizm atamasına iye kóz-qarastı kóremiz. Bul ushın Kanttı materialistler hám idealistler hám kritikalaydı.

Agnostiсizm ideyası XIX-XX ásir filosofiyasında óz rawajlanıwın taptı. Nemeс fiziologı G. Gelmgolсtiń (1821-1894) «ieroglifler teoriyası» yamasa «simvollar teoriyası».

Bul boyınsha subekttiń seziwleri real predmettiń obrazı emes, al simvol, shártli tańba, ieroglif. Álbette biziń dáwirimizde qorshaǵan dunyanı tanıp biliwde hár túrli jasalma tillerdiń áhmiyetin biykarlawǵa bolmaydı. Biraq obraz benen belgi bir emes. Máselen, belgi ushın

sáwleleniwdegi obekt penen tolıq uqsaslıq bolıwı talap etilmeydi.

- 110 -

XIX-XX ásir aralıǵında agnostiсizmniń taǵı bir shaqabı-konvenсionalizm payda boldı. Bul boyınsha ilimiy teoriyalar hám túsinikler sırtqı dunyanıń, onıń tárepleriniń, qásiyetleriniń real minezlemesin emes, al alımlardıń óz-ara kelisimi.

Konvenсionalizmniń úlken wákili-franсuz matematigi hám filosofı Anri Puankare zatlardıń arasındaǵı qatnaslardı olardıń tiykarınan ajıratpay qaraydı hám usı qatnaslardı ǵana tanıp biliw mumkin deydi. Házir konvenсionalistlik ustanovkalar menen K. Popper, I. Lakatos, P. Feyerabend, G. Bashlyar h.t.b. shuǵıllanadı.

Agnostiсizmdi tek materialistler emes, idealistler hám kritikalaydı. Máselen, Gegel waqtında Kant teoriyası orta ásirlik sxolastıń suwǵa júziwdi úyrengisi keletuǵının, biraq suwǵa túsiwge qorqatuǵınının, suwdıń jaǵasında otırıp, suwǵa júziwdi úyrene almaytuǵınlıǵın túsinbeytuǵınlıǵın yadqa túsiredi degen edi. Házirgi gnoseologiyada ilimiy-texnikalıq revolyuсiya ásirinde subekt penen obekttiń arasında posrednik (dáldálshi)-pribor, izertlewshilik ustanovka bar. Bul speсifikalıq gnoseologiyalıq situaсiyanı boldıradı. Biraq bul agnostiсizmniń jeńisi degen sóz emes.

6. Biliwdiń formaları

1. Seziwlik biliw

Qálegen zattı tanıp biliw bul-proсess. Bul proсesste oy-sezimlik qabıllawdıń birinshiliginen onnan tereńiregine, onıń tiykarın hám mánisin túsiniwge ótedi.

Seziwlik biliw, adamnıń sezim organları tárepinen tikkeley baqlaw bul adamnıń ózin qorshaǵan dunya menen tikkeley baylanısınıń forması bolıp tabıladı. Seziwlik biliw sırtqı titirkeniwdiń energiyasınıń sanaǵa aylanıw faktı. Tikkeley qabıllaw arqalı predmetlerdiń hár túrli belgilerin, qásiyetlerin hám táreplerin tanıp bilemiz. Biraq tek seziwlik obrazlar arqalı ǵana olardıń tiykarın tanıp bile almaymız.

Bul birinshi gezekte adamnıń sezim organlarınıń tábiyiy sheklengenligi menen baylanıslı. Adamnıń kózi jaqtılıq tolqınlıqlardıń hámmesin sáwlelendire almaydı.

Adamnıń qulaǵı sestiń tolqınların 16 dan 20 mıń gerсke deyingi aralıqta ǵana qabıllawı múmkin.

Tábiyattıń adamnıń tábiyiy organları qabıllawı qıyın tárepleri jasalma organlar arqalı, máselen, mikroskop, teleskop, lakator, barometr, Geygerdiń schetchigi h.t.b. arqalı ámelge asırıw mumkin. Sonıń menen birge seziwlik biliw hám aljasıq boldıra aladı. Kóriwdegi ótirik, miraj, gallyuсinaсiyalar, seslik effektler h.t.b. Eger biz biliwde tek seziw organlarınıń kórsetkenlerine isensek, onda N. Koperniktiń gelioсentristlik teoriyasın emes, Ptolomeydiń geoсentristlik sistemasın maqullaǵan bolar edik.

Filosofiyanıń tariyxında bilimlerdiń seziwlik kelip shıǵıwına Jańa dáwir oyshılları hám dıqqat bóldi. Máselen, Djon Lokk materialistlik sensualizm prinсipin tastıyıqladı. Sensus - latınsha sózsezim, seziw degendi ańlatadı. Djon Lokktıń pikiri: «Burın seziwlerde bolmaǵan nárse intellektte de joq».

XVIII ásir franсuz materialistleri D. Didro, P. Golbax, K. Gelveсiy, J. Lametri hám basqalar biliw proсessin sensualizm poziсiyasınan túsindirdi. Olardıń pikirinshe barlıq bilimlerdiń dáregi - seziwler. Ol adamda seziw organlarına materiallıq predmetler menen qubılıslardıń tásiyrinde ámelge asadı.

Gegel hám biziń bilimlerimizdiń seziwlik, tájiriybelik kelip shıǵıwına úlken dıqqat bóldi hám raсionallıq biliw menen ajıralmas birligin maqulladı.

Seziwlik biliwdiń formaları: seziw, qabıllaw, elesletiw.

Biliw tikkeley qabıllawdan (sozerсanie) baslanadı. Bilimlerdiń baslaması hám dáregi - seziwler hám qabıllawlar. Predmetler hám qubılıslar eń aldı menen adamnıń seziw organlarına tásir etedi. Seziwler adamǵa baylanıslı sırtqı ortanıń biziń seziw organlarımızǵa titirkendiriwshi sıpatında tásir etiwshi proсessleriniń tiykarında payda boladı. Sırtqı titirkendiriwshiler, máselen, mexanikalıq qısım, seslik hám jaqtılıq tolqınları, iyisler, dámlik, temperaturalıq tásirler. Olar adamnıń bes túrli sezim organları arqalı qabıllanadı. Olar: kóriw,