
Ertek, aytis, janiltpash, naqillar
.pdfAqsaq shóje jer qazadı. |
(Tamshı) |
Appaq ǵana dasturxan, |
|
Jerdiń júzin qaplaǵan. |
(Qar) |
Tarsıldap jerge túsedi, |
|
Onı kórgen balalar, |
|
Quwırmash pa desedi, |
|
Kúnniń kózin kóriwden, |
|
Ǵaybana bolıp ketedi. |
(Burshaq) |
Esikten kirer eńkeyip, |
|
Tórge shıǵar dińkiyip. |
(Suwıq) |
Altı qasqır atın jeydi, |
|
Jiligin shaqpay mayın jeydi. |
(Boran) |
Ursań tayaq ótpeydi, |
|
Quwsań ayaq jetpeydi. |
(Samal) |
Bir nárse bar kórinbes, |
|
Uslasań da bilinbes, |
|
Tirishilikke dım zárúr, |
|
Onısız ómir súrilmes. |
(Hawa) |
Juwırıp jete almadım, |
|
Qol saldım tuta almadım. |
(Kóleńke) |
Qurıq bastı eki tawıq, |
|
Biri ıssı, biri suwıq. |
(Jaz-qıs) |
Bir qasqırdı altı qasqır alıp, |
|
Terisin tespey etin jeydi. |
(6 ay qıs, 6 ay jaz) |
Jawraǵandı kúydirer, Ayaǵı joqtı júrdirer, Óz erkine jiberseń,
Duyım jurttı búldirer. (Ot)
II. Adamǵa baylanıslı jumbaqlar
Júrgen jeri mereke. |
(Adam) |
41
Ashılmaǵan urada,
Pishilmegen ton jatır.
Kúshliden kúshsizdiń húkimi zor.
Iyrim-iyrim jumbaq,
Iyrimlesip keler jumbaq.
Beli búkireygen,
Qulaǵı tikireygen.
Tuwılıwdan adamzat,
Birge jasap keledi.
Dúnyada ózi qımbat zat,
Hámmeni teńdey kóredi.
Bir kósheniń basında,
Tilla erdiń qasında,
Bunı tapqan jigitler,
Júz jigirma jasında.
Tawdan biyik, teńizden tereń.
Shaqırǵanǵa jabısqan.
Bazardan tabılmaydı, Tárezige tartılmaydı, Ózi paldan da tatlı, Biraq onı jep bolmaydı.
Arman shabar qarasha at, Berman shabar qarasha at, Tal túbinde tınıq suw, Harlap shabar qarasha at.
Kishkene ǵana tostaǵan qatıq, Uyıǵan eń hasıl gáwharǵa batıp. Bir tawdıń eki saqshısı,
Eki tıńshısı, otız eki láshkeri bar.
(Adamnıń janı) (Bala)
(Adamnıń ómiri)
(Ǵarrı)
(Ómir)
(Aqıl) (Qıyal) (Adamnıń atı)
(Uyqı)
(Kózdiń qarashıǵı)
(Kóz)
(Kóz, qulaq, tis)
42
Eki bala ayaqlasıp atır, |
|
Tura sala tayaqlasıp atır. |
(Kirpik) |
Mıń qoydı bir shıbıq penen aydadım. |
(Shash, páki) |
Qara tawım qarlı boldı, |
|
Bir jawsa ketpeytuǵın zerli boldı. |
(Shashtıń aǵarıwı) |
Hámme waqıt awzımda, |
|
Hesh juta almadım. |
(Til) |
Jar basında jartı sıpıra. |
(Qulaq) |
Birge jatıp, birge turar, |
|
Ozıwǵa birden umtılar, |
|
Ekewi máńgi jarısıp, |
|
Kórmegen ele qalısıp. |
(Ayaqlar) |
Bes janlı bir jansızǵa mingesedi. |
(Bes barmaq) |
Súyek te emes, et te emes, |
|
Ol denege pitedi, |
|
Ósse alıp turmasań, |
|
Úlken zıyan etedi. |
(Tırnaq) |
Basında jalǵız tawdıń bir bayterek, |
|
Putaǵı iyilmeydi tómen qarap, |
|
Ayǵırdıń úyirindey úyirilse de, |
|
Esabın taba almaydı adam sanap. |
(Saqal-murt) |
Eki oshaqqa bir kósew. |
(Jaq, til) |
Jol-jol jatır, jol jatır, Jol ústinde pul jatır, Aq qalanıń ishinde, Adamzatqa kerekli, Altınnan biyik,
Yaǵlı bárli jan jatır. (Til)
III. Haywanat dúnyasına baylanıslı jumbaqlar
Uzaqtan qarasam bir jip,
43
Jaqınlap kelsem mıń jip.
Iyrim qobız,
Jarıq juldız,
Eki dúń-dúń,
Bir bılǵawısh.
Tórt tayaǵı bar,
Segiz tuyaǵı bar,
Uzın qamshısı bar,
Tórt bulaǵı bar,
Qos nayzası bar,
Adamǵa paydası bar.
Hár túrli túsli qumırısqa, Qısta tońbas suwıqqa, Tań atqannan óredi, Keshte jatar quwısta.
Erte keler digildik,
Keshte keler digildik,
Túrli-túrli aǵashtan,
Túyme taǵar digildik.
Kishkene ǵana boyı bar, Qabat-qabat tonı bar, Máskew degen qalaǵa, Jetemen degen oyı bar.
Murtı bar, saqalı joq,
Tonı bar, kiyetuǵın shapanı joq, Otırıp ot basında payda oylaydı, Uzaqqa baratuǵın saparı joq.
Ol tek úrgish jániwar, Kózi ótkir kóńli tar,
Parq eter dep basqa ursań, Oylamaydı namıs-ar. Tawdan tas jumalaydı, Onı ǵaz quwalaydı,
On eki jılda bir balalaydı.
(Attıń quyrıǵı)
(Túye)
(Sıyır)
(Qoy)
(Eshki)
(Shoshqa)
(Pıshıq)
(Iyt)
(Jolbarıs)
44
Jazda jayın jeydi, |
|
Qısta mayın jeydi. |
(Ayıw) |
Jupar tastıń astında, |
|
Qızıl tonlı qız jatır. |
(Túlki) |
Ǵarǵa kórse ǵaq degen, |
|
Aldap awzındaǵını jegen. |
(Saǵal) |
Ekken-ekken, ekken jumbaq, |
|
Eki etegin túrgen jumbaq, |
|
Qazalıǵa barǵan jumbaq, |
|
Qaqtıń suwın ishken jumbaq. |
(Kiyik) |
Iytke mingen, túye aydaǵan, |
|
Bir túnde jerdiń júzin ılaylaǵan. |
(Qoyan) |
Beli búkireygen, |
|
Qulaǵı tikireygen. |
(Tıshqan) |
Astı tas, ústi tas, |
|
Ortasında shandır bas. |
(Tasbaqa) |
Tekshelep teben túrttim tamashaǵa, |
|
Tırbańlap adım atlar ońashada. |
(Kirpitiken) |
Uzın-uzın, ush kiyatır, |
|
Uzın boylı qız kiyatır, |
|
Qasqanası qaltırap, |
|
Kózgenesi jıltırap. |
(Jılan) |
Qamıs bası qıymıldaydı |
(Balıq) |
Awılımızda bir molla, Waqtında azan oqıydı, Azanın oqıp bolǵan soń,
Shópti-shardı shoqıydı. (Qoraz)
IV. Ósimliklerge baylanıslı jumbaqlar
Appaq-appaq, appaǵım,
45
Túbitten de jumsaǵım, |
|
Ishi tolı aq mayım, |
|
Kiyim-kenshek belbawım, |
|
Jerden óngen baylıǵım. |
(Paxta) |
Áste-áste, boyı páste, |
|
Ot otlaydı, suw ishpeydi, |
|
Onıń ózi hasıl nárse. |
(Pille) |
Jerge urdım baltanı, |
|
Awzı gúmis qaltanı, |
|
Jerden bir bala shıqtı, |
|
Ullı eldiń sultanı. |
(Biyday) |
Qatar-qatar atalar, |
|
Aq saqallı babalar. |
(Júweri) |
Bir nárse uzın boylı sállesi bar, |
|
Qoynında qundaqlanǵan balası bar, |
|
Aytayın bunıń mánin sorasańız, |
|
Aq arıw uyıqlap jatqan anası bar. |
(Qamıs) |
Bala-bala, balalar, |
|
Bala boylı salalar, |
|
Tuyaǵınan suw iship, |
|
Múyizinen balalar. |
(Mákke) |
Mınaw nege muńayadı, |
|
Bası nege qıysayadı, |
|
Dógeregi bozarıp, |
|
Kózi nege qızaradı. |
(Tarı) |
Atası balasın júkleydi, |
|
Balası atasın júkleydi, |
|
Soysań qanı joq, |
|
Shójesiniń sanı joq. |
(Qawın) |
Kók ógizim kóginde jatıp semiredi. |
(Ǵarbız) |
Uzın-uzın áwliye, |
|
Onnan da uzın áwliye, |
|
Torańǵıldıń túbinde, |
|
46
Tońqayıp jatqan áwliye. |
(Asqabaq) |
Kishkene ǵana boyı bar, |
|
Qabat-qabat tonı bar. |
(Piyaz) |
Jazda inge tıǵılıp, |
|
Jatırǵan qızıl túlkini, |
|
Quyrıǵınan suwırıp, |
|
Ákeldi aǵam bir kúni. |
(Geshir) |
Kishkene ǵana boyı bar, |
|
Qırmızıdan tonı bar. |
(Burısh) |
Altın qorada as kórdim. |
(Ayǵabaǵar) |
Qısta mazar, |
|
Jazda bazar. |
(Júzim) |
Hám qızıl, hám tatlı, |
|
Tatqan jandı tańırqattı. |
(Alma) |
Kishkene ǵana zerenshe, |
|
Ishi tolı mıyıqsha. |
(Ánar) |
Jipek yańlı japıraǵı, |
|
Sallanadı putaǵı, |
|
Ózi shınjırlı túkli, |
|
Mazası paldan tatlı. |
(Shabdal) |
Ákesi úsh jasında, |
|
Balası bazarǵa ketti. |
(Erik) |
Bir sháhárden un aldım, Qızıl qapqa qapladım, Iylesem unım nan bolmadı, Jurt maqtawsız maqtawlı, Bir jumbaǵım bar edi,
Saǵan aytalmay júrgen saqlawlı. (Jiyde)
V. Úy-ruwzıgershilikke baylanıslı jumbaqlar
Qara sıyırım qarap tur,
47
Qızıl sıyırım jalap tur. |
(Qazan, ot) |
Qarasha biy atlansa, |
|
Bala-shaǵa quwanar. |
(Qazan) |
Qarabay aǵam attan tústi, |
|
Balaları juwırıp keldi. |
(Qazan-tabaq) |
Keregeniń basında, |
|
Ǵalı qorjın. |
(Tutqısh) |
Arqańa mindim qan boldım, |
|
Qapıǵa keldim qul boldım, |
|
Otqa jandım kúl boldım. |
(Otın) |
Kishkene ǵana meshel, |
|
Súńgip barıp suw isher. |
(Qasıq) |
Ot basında ompayǵan, |
|
Kókiregi tompayǵan., |
(Quman) |
Kishkene ǵana aq tana, |
|
Múyizim bar dep maqtana. |
(Shaynek) |
Taq-taq etedi, |
|
Teńindey jerdi aladı. |
(Kese) |
Kóriner anadaydan sarı bolıp, |
|
Qaynaydı ot penen suw jarı bolıp, |
|
Erte sáske bolǵanda suw ishedi, |
|
Kárwannıń jez buwdaǵı narı bolıp. |
(Samovar) |
Biziń úyde bir kisi, |
|
Awzında bar qırıq tisi. |
(Qorjın) |
Kishkene ǵana boyı bar, |
|
Qulash-qulash shashbawı bar. |
(Iyne) |
Digirman-digirman tas kórdim, |
|
Shaqmaqtan tas kórdim. |
(Shıra) |
48
Ózi dánnen tuwılǵan, |
|
Beli qısıp buwılǵan, |
|
Úy ishinde sıpırıq, |
|
Aldına túsip juwırǵan. |
(Sipse) |
Qara tawıq qaqırlaydı, |
|
Qanatları saqırlaydı. |
(Qayshı) |
Qarańgı úyde jolbarıs, |
|
Adam tiyse gúrkirer. |
(Digirman) |
Ákesi awzın ashtı, |
|
Balası tewip qashtı. |
(Keli-kelsap) |
Awzı tolı álamat, |
|
Ishi qızıl bálamat, |
|
Túnde bardım urlıqqa, |
|
Alıp qayttım kún shıǵa. |
(Tandır) |
Ap etip alıstı, |
|
Eki erni qabıstı. |
(Arsha) |
Aq kúshigim juwıra-juwıra buwaz boldı. |
(Urshıq) |
Kishkene ǵana boyı bar, |
|
Pırıldap aspanǵa ushar, |
|
Mamıqtan kiygen tonı bar, |
|
Shalqayıp júrip suw isher. |
(Shıǵırshıq) |
Jansız shabadı, |
|
Janlı uradı. |
(Balta) |
Eliw ayaqlı eki qulaqlı, |
|
Saladı eliw ayaq penen, |
|
Qara tıńnan jalǵız joldı. |
(Jarǵı) |
Esik bete búkir terek, |
|
Gúrespege adam kerek. |
(Iyinaǵash) |
QARAQALPAQ XALÍQ NAQÍL-MAQALLARÍ
I. Miynet haqqında naqıl-maqallar
49
Miynettiń kózin tapqan,
Baxıttıń ózin tabadı.
Erinshektiń eki dostı bar,
Biri uyqı, biri kúlki.
Aqılınıń kemligin, Kúlki menen jetkerer, Írısqalınıń kemligin, Uyqı menen jetkerer.
Miynet penen ráhát,
Ekewi de barabar.
Eń gózzallıq aqıl menen miynette,
Solar ǵana jetkeredi ziynetke.
«Harma» degen belge quwat, «Bar bol» degen bárinen zıyat.
Erte turǵan jigittiń ırısı artıq,
Erte turǵan qatınnıń bir isi artıq.
Kóp jumısqa qıynalsań,
Mashaqatqa tap bolarsań,
Azǵa qanaat etpeseń,
Oǵan da zar bolarsań.
Isti bilip isle,
Aqıldı qosıp isle.
Miynet etpey elge ókpeleme,
Tógin tókpey jerge ókpeleme.
Adam miyneti menen sulıw.
Adamnıń kelbeti hám kórki – miynet.
II. Diyqanshılıq haqqında naqıl-maqallar
Arpa, biyday as eken,
50