Ibrayim Yusupov - Alasatli dunya bul

101

4

Birin aytıp, birisine kettim be, Qustı qoyıp, adamzatqa óttim be? Urıs jılları izi qalǵan talaydıń, Ayaq soqbaǵı kóp biziń bettiń de. Olar alıp barar paxtalıqlarǵa, Júweri atız hám jońıshqalıqlarǵa. Bunda tabelshiktiń "asha tayaǵı"

Tiymegen bir qıytaq egis jer bar ma?

Hayal-qızlar tań sáhárden turadı, Kúndiz paxta otap, ketpen uradı. Aydıń jaqtısında arpa baw sabap, Shıq túskende tuxım jońıshqa oradı.

Ishinde bir erkek "tábilshik bala", Murnı iyis bilmegen oldaǵı shala. (Shının aytsam, sol jılları sumlıqsız Quwanaman gódek bolǵanlıǵıma...)

Ashshı qamshı tiygen attay artınan, Kúnler óter awır miynet tarpıǵan. Alıstaǵı qanlı urıs jalını

Júreklerdi jas qayıńday sharpıǵan.

"Jeńge-biykesh" oynap, "dayı-jiyenli", Úmit, miynet penen qayǵını jeńdi. Qaytqan qustıń dizbegine telmirip, Qız-kelinshek bel-ketpenge súyendi...

Esimde, báhárde sıyır qos jegip, Sonǵı paxta jerdi júrgende egip, Atız basındaǵı búktiń ıǵında

Hayallar kulpereń, mashakat shegip.—

102

Jabırlasıp attı, erkek jolatpay,

Más bolıp kúlisti kópke, uzatpay. — Súyinshi sora muǵallimniń úyinen, Háy, tábilshik bala, juwır kuwat, hay!...

Dep bir jeńgey qıyquwladı men betke, Men dárhal juwırıp kettim, álbetge. Ul ma, qız ba,—soramappan biraq ta,

"Awısh" dep hayallar kóp kún kúlki etti...

Esimde bar, "aqsaq pochta" bir gúzde Xat ákeldi atız basına bizge.

Front gazetası eken qarasaq,

Oqıp berdim, hámme jas aldı kózge.

"Sayra, búlbil!" degen temasın kara, Urıs barar Dnepr jaǵalarında. Shaqqan razvedchik bolıp jetisken, Bizdi oqıtqan sol muǵallim aǵa.

Búlbil bolıp sayrap keltirip babın, Til ákelgish eken tawıp esabın. Bul kewilli, jaw júrekli serjanttıń

"Solovey" der eken polkta laqabın...

Hámme jabırlastı sonda kuwanıp, Muǵallimdi maqtap esine alıp. Gazetanı áste búklep kelinshek, Túydi jupkasınıń ushına shalıp.

"Ukrainanıń jolı jol boldımeken, Jolında shoq sheńgel gúl boldımeken. Front jayda júrgen biziń sáwer yar

103

Bizlerdi saǵınıp sarǵaydımeken..."

Dep arzıwlı yarın alıp ol eske, Shette paxta terer ıńıldap áste.

Gewgim túsip, kesh kalǵansoń atızda, Qanarlastım tergen paxtasın keshte.

"Úsh jıl burın—dedi—usı kúnlerde Moskvada bolıp, Gorkiy parkinde

Men qosıq aytqanman, ol duwtar shertip, Háwesker talantlar konсert bergende.

Jamǵırda jıǵılıp kaldım bir kúni, Kostyumine orap, kóterdi meni. "Oyda joqta" Moskvanıń jamǵırı Qosqan edi sóytip eki kewildi...

Sol júrgende óz awılın maqtaǵan, Dártli qosıqların arnaǵan maǵan..." Paxta terip júrip sóyledi uzaq,

Men tıńlaǵan sayın miyrim qanbaǵan.

Tamızıqqa ot ushqını túskendey, Aqıl-huwshım lázzet suwın ishkendey, Tership turǵan tal boyınan kewlime Jupar ańqıp jıllı lebiz eskendey.

Urlanıp qarayman júzde meńine. Jaqınlasıp demi tiyer demime. Sezbes ol janıma jara salǵanın, Ózinde ekenin onıń emi de.

Sóyleydn sıńǵırlap esimdi alıp, Qısınaman álle neden uyalıp.

104

Paxta qanarlasar edim biraq ta

Deymen tań atqansha qasında qalıp...

Qaytıp duwshar etpegey ol kúnlerge: Kúndiz awır miynet zorı—bellerge, Kempir-ǵarrı, bala-shaǵa uyqısız Úyde górek shıǵaramız túnlerde.

Baqırawıq brigadir aǵamız, El jatarda jáne iske shıǵamız:

Ǵórek shıǵarǵanlar uyıqlamasın dep, Tań atqansha aynalardı kaǵamız.

Tastay túnek, qara nóser quyıp tur, Kózlerimde uyqı tası uyıp tur. Kóz ilgitip alıw bolıp ármanım, Aynalardı qaǵıp júrip buyıqtım.

Shútik shıra, oshaqta ot janadı, Qustay qalǵıp kóz ilgitip aladı. Enesi, biykeshi górek shıǵarıp, Qız náreste appaq kóksin soradı.

Qız awzınan emishegin aladı, Tez qımtanıp, iybe qılǵan boladı.

Sırtta jawrap turǵanımdı sezgendey, Ayna betke setem alıp qaradı.

Deymen "urlap qaraw uyat boladı", Biraq kózim degenine baradı. Uyıqlap kettim ayna aldına bas qoyıp, Túsimde ol sóylegendey boladı.

Sonda qonıshıma súykenip ásten,

105

Oyatıp jibergen kim eken desem, Melli júnli Muskat eken janıwar, Qanday ǵana jaqsı iytine shekem...

Kolxoz keńsesine bir kúni túste Ǵawır-ǵawır jurt jıynaldı bir páste. Raykomnan kelgen bir qolsız wákil, Ortada tik turıp sóyledi áste.

Ayttı jaǵdaydıń awır ekenin, Qay frontta qıyın, táwir ekenin. Urısqa atlandırıp júzlegen ulın

Miynet etken bul márt awıl ekenin.

"Jawız dushpan jantalasar búginde, Qanlı sawash Moskvanıń túbinde. Qaraqalpaqstan tank kolonnasın Dúziwimiz qerek tezden biziń de.

Bul tuwralı keshe radiodan Ayttıń, esitpegen joq shıǵar adam.

Kimde qanday usınıs bar, joldaslar, Kimler qanday úles qosadı buǵan?" —

Degende sóz alıp bir ǵarrı diyxan, Ayttı: "bárimizde bir tilek, bir jan. Bir sıyır ákeldim kempirim menen, Urısqa ketti keshe ekinshi balam..."

Dep kózin sıpırdı ǵarrı qısınıp, Únsiz qaldı xalıq onı túsinip.

Kekli ǵázep qaynap, kópler sóyledi, Hámme pisetinde barın usınıp.

Kimler pul ákelgen tırnaqlap jıyıp,

106

Kimi mal ákelgen turmıstan qıyıp. Kimler qımbat baha zatın ákelgen, Esaptan ótpekte ortaǵa úyip.

Men jetelep, anam aydasıp izde, Bir kızıl baspaqtı ákeldik biz de.

Gitlerdi "iytler" dep qarǵap kempirler, Balaların aytıp jas alar kózge.

Ayhay, qúdiretli-aw xalıqtıń sanası! Áne keler muǵallimniń anası. Qasında kelini, qolda túyinshik, Barın ayamayjaq ol hám shaması.

Ortada aq jawlıq oramın sheshti, Bir ájayıp zatlar kózime tústi. "Kesteli kók kóylek, sánli sáwkele,

Háykel, óńir monshaq, jarqılıq" desti.

Kelini ákelgen tilla bilezik, Barmaqtan sheshildi periwza júzik. Qulaǵınan aldı zerli sırǵasın,

Jurt eljirep turdı bawırın úzip.

Bir sulıw tábassum muńlı júzinen, Sırlı sáwle taratqanday ózinen, Qara kózi kólge ımırt túskendey, Kete berdi enesiniń izinen...

6

Bazda tań bolaman sarǵayıp atqan, Geyde jolawshıman ;sharshap kiyatqan. Ne qubılıs bolmas kewil dúzinde, Birde qus bolaman uyada jatqan.

107

Sonda ásten túsip dáwran atınan, Oylayman "eh, sonsha asqınlar adam". Sonda bul keń dúnya qus; uyasınday Bir músápirxana kóriner maǵan...

Bir keshe hawanıń ırayı kashqan, Ǵázep oǵın attı burshaqlı tastan. Aldı dawıl, keyni jawın degendey, Jırtıq úzik úydey jawradı aspan.

Ájel sawdaları tústi basına, Palapanın basıp bawır tusına, Urqanatı ushıp ábigerlendi,

Táǵdir qast etkendey kirttay qusına.

Shaqmaq shaǵılǵanda janı ıshqınıp, Kórdi bir jılandı kelgen ısqırıp, Qus bayǵustıń jarılǵanday júregi, Ushtı-qondı jan sawǵalap qıshqırıp.

Sonıń arasında boldı tasırlı, Jılanǵa bir kirpisheshen asıldı. Quyrıǵınan tislep tartıp aldı da, Tobanayaq bolıp basın jasırdı...

Bilsem, qus uyası buzılǵan sonda. Men kórmey ketkende búgin azanda, Bir qusqa kemislik qılmas pa edi, Olsız da jetpesin orkestr—dúnya...

7

Terimnen de awır isler ele bar, Kesh gúzekte qazıw degen bále bar.

Sol qazıwdan mingestirip qaytqanman, Astımızda jiyren ǵunan janıwar.

108

Kún suwıq, adamlar juqa kiyingen, Qoynıńnan kirgen jel shıǵar miyińnen, Bayshubarǵa mingestirgen Barshındı Alpamıstay bala kewlim súyingen.

Ot jaǵıp jılınıp ırash ıǵında,

Nan qızdırıp jedik jıńǵıl shoǵına, "Tońıp qala kórme, tabelshik bala", Dep kúlip kımtadı jaǵamdı sonda.

Sol máháli dúsirletip yabısın, Semiz awılatkom suwıtıp túsin, Kelip qaldı ústimizge at aydap. "Usı ma awlaqta tabısqan kisiń?" —

Dep kisimsip kúldi jumılıp kózi. (Hámme urısqa ketip, qalǵan bul ózi. Kóp jaqsılar ketip Watan qorǵawǵa, Biraz jaman eldi búldirgen gezi).

Jas kelinshek áwel az kem albırap, Dárhal ózin jıyıp aldı da biraq, Qımtay berdi kúlip qızıl sharfımdı, Qorlıǵı kelse de sır bermey qarap.

Ilme sultan gáp qashırıp áwele, Haram oyın búrkep boldı áwere. At ústinde bir kıyalap otırıp, Nasbay atıp, mısqılladı tóbede.

—Tayında úyretseń, miniske jaqsı...

Qawın egip ketti, Qosta joq saqshı... —

Sol ekken qawının saǵal jegenshe,

109

Ballardıń jegeni—kewildiń naqshı...

—Basın aylandırıp ańqaw ballardıń, Qara kózli kelin, qılıǵıń ǵar dım... — Kelinlerdiń kózi qanday ekenin Ańlır paytı keldi aqsaqallardıń...

Degeninde "el iyesi" shamlandı, Kelin sózindegi astar ańlandı. Awıl awlaq, jigitler júr urısta— Aqsaqal kúsh kórsetiwge ǵamlandı.

Meniń de taqatım bolmadı turıp, "Ne kerek?" dep bardım qasına júrip. "Xojalıǵın buzba frontoviktiń!"

Dep atqa qaqtırdı, bir qamshı urıp.

"Bew, miyrimsiz!" dep kelinshek albırap, Maǵan juwırǵanda, aldınan orap,

At ústinen qushaqlap ash belinen, Súymek boldı, "kúydirme" dep sıbırlap.

Namısım qorlanıp, qaynadı kegim, Atqa tiydi ılaqtırǵan kesegim. Kók jal at abaysız úrkip ketti de,

Íńq etip jıǵıldı qam semiz "begim"...

8

Kaydaǵı balalıq alıp esimdi, Taslap ketippen ǵoy baslı isimdi. Qoy, ertelep barıp kórip keleyin,

Sheńgellikte qalǵan bayǵus qusımdı.

Bul ǵawǵalı, arasatlı dáwirde Qáwip-qáter kóp uya basqan kewilde.

110

Dúzdegi qus túwe, úydegi adam

Ǵam-qayǵıdan sawa emes ómirde...

Aspan qumaytlanıp bir kúni keshte, Quw qamıs ızınlap, ızǵırıq esti. Sel-burshaq sabalap erik gúllerin, "Quralaydıń ǵayı" bul kelgen desti.

Qayǵırıp sheńgelde qalǵan uyanı, Tań sáhárde shırt uyqıdan oyanıp,

Barsam, mennen úrkip júrgen sol qusım, Ólip atır qanatına tayanıp.

Shımshıq deyin desem, zárre ǵawıraq, Ájel menen ayqasıptı táwiraq. Sellegen denesi muzlap ayazda, Uyasınan ushpay ólipti jawrap.

Qozǵap kórsem jansız qustı uyadan, Astında shúykildep jatır palapan. Ájel ayazınan qorǵap perzentin, Ana bayǵus ózi bolıptı qurban...

Ya ájep, ne degen qustaǵı miyrim! Tikenge tırnalıp shópshekler jıydım.

Jamǵır qurtın palapanǵa jutqızıp, Irgesin tikledim buzılǵan úydiń.

Neligin bilmedim ólgen qustıń bul, Kózime jas aldım, eljirep kewil. Ayaz tańda arasınan sheńgeldiń Jaqın jerde sayrap qoydı bir búlbil...

9

Keshte arpa oraq basına ketip,