Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori
.pdf
Júyrik at shaban bolmas,
Jaqsı adam jaman bolmas.
Japalaq kórseń atıp al,
Jamannan boyıń satıp al.
Bıdım-bıdım bol,
Miyzamkesh bol.
Aǵashtı miywasınan tanıydı,
Adamdı qılwasınan tanıydı.
Kewil kiri aytsań keter,
Kóylek kiri juwsań keter.
Jaqsı qásiyet tarasa ol – ırıs,
Jaman qásiyet tarasa ol – qırsıq.
Dártli menen sóylesseń,
Dártiń qalmay tógiler,
Biydárt penen seylesseń,
Jup qabırǵań sógiler.
Jılaǵandı sorama, ólgeni bardı,
Kúlgendi sorama, bilgeni bardı.
Bilmeslik bilgennen de ótedi,
Bilmegennen de ótedi.
Qattı júrgen jerińe, Ásteaqırın da barasań,
Óz basın ayamaǵan, Basqanıń basın qaq ayırar.
81
Jamannıń jaǵasınan alma,
Aǵasına bar.
Táwekelshi túyedey báleden qutıladı, Úndemegen úydey báleden qutıladı.
Ornın bilmegen wayran boladı,
Shóllerin bilmegen dúzde qaladı.
Soqırdıń sońına baq,
Aqmaqtıń aqırına baq.
Olaqlıq ottı sóndirer,
Shalaǵaylıq kisi kúldirer.
Jeńgesi maqtaǵan qızdı alma,
Aǵası maqtaǵan qızdan qalma.
Mańlay kózi kórmeydi,
Kewil kózi kóredi.
Bóri bilmegendi ǵarrı biledi.
Táwekelshi – keme,
Táwekelshiden qorqaman.
Atar tańǵa júrseń de,
Batar kúnge júrme.
Xalqıń barda áwpilde.
Jasırınıp qashsań da,
Kórinip turasań.
Shapandı jipek kóteredi,
Saqaldı iyek kóteredi.
82
Qazannan qara nárse joq,
Ishseń qarnıń toydırar.
Qardan da aq nárse joq,
Uslasań qolıń tońdırar.
Atıń shıqsa lap penen,
Baqtıń bolsın xalıq penen.
Erlik etip as qoydıń,
Beglik etip alıp qoydıń.
Eldiń sáni qız bolar,
Kóldiń sáni ǵaz, bolar,
Qızdıń sáni naz bolar.
Otırıspanıń sáni saz bolar.
Kemlikke – kemal, Menmenge – zawal,
Jamanlıq etse,
Hárkim óz peylinen tabar.
Ya qorıqqan jılaydı,
Ya quwanǵan jılaydı.
Qorıqpasań sıbırlamaysań.
Jaqsını jeti jerge satqanda da,
Sawalı bolmaydı.
Jaqsı adam belgisi, Ástelik penen sóyleydi, Kishilikti oylaydı.
Jaman adam belgisi,
Ullı sózdi sóyleydi, Tákappırlıq áyleydi.
83
Bir jamannıń kesapatınan,
Aqqan dárya qurıydı.
Suw kórmey etik sheshpe.
Qasań baytal eki ayǵırdı ósh eter.
Shudigardan júrgenniń atı mayrılar,
Jigittiń parqı joldas bolǵanda ayrılar,
Tuwrı júrseń dushpan aybınar.
Jaqsı menen joldas bolsań,
Jaqsı-jaqsı is kórerseń,
Jaman menen joldas bolsań,
Jaman-jaman tús kórerseń.
Bilgenge saz,
Bilmegenge qurı hawaz.
Aqmaq harıǵanın bilmeydi.
Kóse qarıǵanın bilmeydi.
Qalıp qazanı qaynamaydı,
Qaynasa da qoyılmaydı.
Jańa kórpe, jańa dastıq,
Jatqarmaydı dáwlet tasıp,
Jaman kórpe, jaman dastıq,
Jatqaradı qırsıq basıp.
Jaqsıdan jaman tuwadı, Íssı nanǵa alǵısız. Jamannan jaqsı tuwadı, Adam aytsa nanǵısız.
84
Adam-adamnan kem bolmaydı,
Tek sıbaǵası artıq boladı.
Tartınbay kelgen adamnıń,
Bir nıshanası boladı.
Alǵıs alǵan arımas,
Biysabır bende jarımas.
Iyt ókpeleydi, iyesi bilmeydi.
Birewge etseń jamanlıq,
Bolmaydı keyni amanlıq.
Kimde-kim jaqsılıq etse,
Saqalı aǵarsın,
Kimde-kim jamanlıq etse,
Súyegi aǵarsın.
Baydıń asın bayǵus qızǵanadı.
Jamannıń betine kúlip qarasań,
Kóylegine jamaw tileydi.
Ózi jamannıń sózi jaman.
Sen birewge or qazsań,
Taǵı birew saǵan gór qazadı.
Hárkim ózi qıladı,
Birewdiń qazǵan shuqanaǵına,
Aldı burın ózi jıǵıladı.
Aldıńǵı arba qaydan júrse,
Sońǵı arba da sonnan júredi.
85
Bermestiń ası pispeydi,
Qazanı ottan túspeydi.
Aq kókirektiń atı azbaydı,
Tonı tozbaydı.
Eki jaqsı bas qossa,
Birin-biri qıymaydı.
Eki jaman bas qossa,
Ot basına sıymaydı.
Adasqannıń ayıbı joq,
Qaytıp úyirin tapqan soń.
Kóp gezgen jolıǵadı úzbentayǵa.
Hárreniń zarın tartpaǵan,
Pal qádirin ne bilsin.
Ózindi jattay sıyla, Jat boyıńnan túńilsin.
Kisi menen kisi teń be,
Shiyki menen pisi teń be.
Uyalǵan eki dúnyadan bos qaladı.
Óziń bilmeseń bilgenniń tilin al.
Jaqsını kórmek ushın.
Aqmaqtı ermek ushın.
Aqılıń bolsa aqılǵa er,
Aqılıń bolmasa naqılǵa er.
86
Ózi bolǵan adamnıń,
Hesh jerinde mini joq.
Kún jamanı keter,
Adam jamanı ketpes.
Qolıń menen islegendi,
Moynıń menen kóter.
Uyalǵan tek turmas.
Jamannan jartı qasıq.
Jaqsı keredi eken dep bara bere,
Beredi eken dep ala berme.
Saqallı kósege tańlansa,
Kóse saqallıǵa tańlanadı.
Qızdıń ózi úyde, qılıǵı dúzde.
Adam menen adamnıń parqı,
Aspan menen jerdey.
Qayır etseń pútin et,
Jartı qayır jaraspas.
Aqmaqtıń otı dúziw janbaydı.
Jamanǵa jaqsı at jaraspaydı,
Jaqsıǵa jaman at daq bolmaydı.
Jaqsı adam tórde otırsa da,
Esikte otırsa da báribir jaqsı.
Durıs júrgen dúzep júredi,
Buzıq júrgen buzıp júredi.
87
Ózi qaralınıń úyi jaralı.
Aytqan sóz, atılǵan oq,
Qaytıp iyesin tappaydı.
Aytqan jerde sóz qalsın,
Basqan jerde is qalsın.
Qayǵıshılǵa kún de uwayım.
Hárkim ne qılsa, ózine qıladı.
Jónsizdiki jónaldı qarabaraq.
Tonı jamandı iyt qabadı,
Peyli jamandı quday tabadı.
Kóp sóz quranǵa júk.
Túyem nar emes, iyesi nar.
Óz betin ayamaǵan,
Kisi betin shiyedey qıladı.
Qorqaqqa kúndiz de qarańǵı.
Mańlayı qaranıń awzı asqa tiyse murnı qanaydı.
Ólimnen uyat kúshli.
Hawlıqqan háwlidey bálege jolıǵadı.
Halın bilmegen hálek boladı.
Jigittiń parqı joldas bolǵanda ayrılar,
Tuwrı júrseń dushpan aybınar.
88
Balanıń ózin tuwsańda,
Minezin tuwalmaysań.
Dúnyadan jaqsı da ótedi,
Jaman da ótedi.
Ertektiń úlkeni joq, Ótiriktiń kishkenesi joq.
Kebir jerdiń suwı ashshı,
Jaman adamnıń sózi ashshı.
Bahasızǵa súyenbe,
Bahań keter,
Mıń tillalıq bahańdı,
Bir pul eter.
Aqıllını aqmaq jeńdim der,
Sózinde bolmas itibar.
Sıpayı tońbas, qaltırar.
Súymegenge súykenbe,
Bahań keter.
Bir sınaǵan jamandı,
Eki qaytara sınama,
Sınamay kewliń tınama.
Keypi kelispegennen keńes sorama.
Túri kelgennen túńilme.
Bilgen tawıp aytadı,
Bilmegen qawıp aytadı.
89
Ashınǵan tilli boladı.
Jamanǵa jaq bolma.
Ekini bir dep sanaysań,
Kózińdi qısıp kimdi aldaysań?
Jaw keldi dep júrisimnen jańılayın ba, Ákem óldi dep kúlisimnen jańılayın ba.
Óziń jatıq bolsań, Ishkeniń qatıq boladı.
Arıw qartaysa, aqıl tabadı,
Daw qartaysa, naqıl tabadı.
Birewi jamanlasa,
Ekinshisi iyterip saladı.
Eshek sıypaǵandı bilmeydi,
Jaman sıylaǵandı bilmeydi.
Ayǵır úyir jıynaydı kisnegen soń,
Qızlar seyil qıladı er jetken soń.
Ash qulaqtan tınısh qulaq.
Jamandı jaman deseń,
Batpan jamaw jamaladı.
Sheshingen suwdan tayınbaydı.
Urı bayımaydı,
Suq semirmeydi.
90