Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Al, berewi bolmasa,

Birewi kelip tiyedi.

Kishini aldap úyrengenniń, Úlkenge de tisi batadı.

Súyekshide insap joq, Ólinikin alsa toq.

Asırandı ǵaz bolsa, Ǵanqıldısın qoymaydı, Jaman bolsa alǵanıń, Tonqıldısın qoymaydı.

Bir kewili qayt bolsa,

Ekinshisin aytarma.

Sıpırańda unıń bolsa,

Urpa nege izleyseń,

Qalıńlıǵıń bar bolsa,

Basqanı nege gózleyseń.

Ońında albıraqlaǵan,

Uyıqlasa sandıraqlaydı.

Qolı baylanǵannıń,

Tili baylanbaydı.

Náshebentke «háy» deseń, «Házim ushtı, way» deydi.

Kúlme maǵan,

Kúlkim keler saǵan.

Beresiń bolsa aqmaqqa,

Kún de keler,

71

Qarızıń bolsa simsikten,

Izińnen qalmas dińkildep.

Jolı buzıq adamnıń,

Isi bolmas sózindey.

Haslı qıysıq aǵashtıń,

Kóleńkesi ózindey.

Ótirikshiniń durıs sózi zayaǵa ketedi.

Jalqawǵa is buyırsań, Ózińe aqıl úyretedi.

Ótirikshi ólgen kisini gúwa tutadı.

Óspeytuǵın bala, Ónbeytuǵın dawdı dawlaydı.

Sók bergen kisiden kóreyin be?

Jey almaǵan tisimnen kóreyin be?

Birdiń kesapatı,

Mıńǵa tiyedi.

Túyedey boy berip,

Túymedey oy bermegennen saqla.

Asatpay atırıp «qullıq» deme.

Qorıqqanǵa qos kórinedi.

Jaw jaǵadan alǵanda,

Iyt etekten aladı.

Payekshiniń keyin diywana boladı.

72

Jaman adamnıń sózi ashshı,

Jabaǵı tonnıń biyti ashshı.

Meniń ústim keber keter,

Seniń pes qılıǵın ketpes.

Qayǵısız qara suwǵa semiredi.

Pıshıqtıń shabısı topanxanaǵa deyin.

Ańlamay sóylegen,

Awırmay óledi.

Kerbazdıń isi pitpeydi.

Bir sınaǵan jamandı,

Eki qaytıp sınama.

Jasıńda qaljıń bolsań, Úlkeygende mıljıń bolasan.

Iyt, arbanıń kóleńkesinde kiyatırıp. «Men tartıp kiyatırman» deydi.

Kórmes – túyeni de kórmes.

Túse almasıńdı bilgen soń,

Túyege nege mineseń?

Ózi etken ókinbes.

Uw ishken bir óledi,

Ant ishken mıń óledi.

Basıń úlken bolsa dáwlet,

Ayaǵıń úlken bolsa miynet.

73

Jaqsınıń sózi tatlı,

Jamannıń sózi qattı.

El qıdırǵan sınshı bolar,

Jaman qatın tıńshı bolar.

Bulttan shıqqan kún ashshı,

Jaman adamnıń sózi ashshı.

Jaman jegenin aytar,

Jaqsı bilgenin aytar.

Káywanı úyin dúzer,

Biygana boyın dúzer.

Adamnıń ózi jaman emes,

Tili jaman.

Tentek dawǵa, aspaz puwǵa,

Qayǵısız semiredi qara suwǵa.

Kóldiń suwın kórgensiz qızǵanadı.

Kóp qıdırǵan gezbe boladı,

Kóp sóylegen ezbe boladı.

Jarı ótirik, jarı ras,

Ayta bersen bári ras.

Jaqsıǵa sóz eredi,

Jamanǵa shóp eredi.

Keyingi pushayman, Ózińe bolar dushpan.

74

On kúyewdiń kemisin kórmegen ana,

Bir kelinniń minin kórgish boladı.

Ózi ótirikshi bolsa,

Basqa onın ıras sózine inabaydı.

Kewil – dárya, kóz – nayza.

Tuxımı jamannıń ónimi jaman,

Negizi jamannıń ólimi jaman.

Iyttiń tezegi dári bolsa,

Suwǵa tezekleydi.

Toydırǵannıń saqalına.

Jaman adam júrisinen kúń bolar.

Gúllán ayıp ózińde,

Qum quyılsın kózińe.

Ótirikshiniń erteńi túwesilmes.

Jamanǵa sóz aytsań,

Artı menen tıńlaydı.

«Sańırawǵa sálem berseń, Atańnıń bası» deydi. Halın bilmey,

Aspandaǵı aydı gózleydi.

Uyalmaǵan buyırmaǵan astan ishedi.

Qırıqqa kelse de,

Nırıqqa kelmegen.

75

Kimniń tarısı pisse,

Sonıń tuwıǵı.

Jaqsınıń kegi jipek oramal kepkenshe,

Jamannıń kegi bası górge kirgenshe.

Kótere sımbat,

Bir pulǵa qımbat.

Bir teńge berip ayttırıp,

Mıń tenge berip qoydıra almaǵannan saqla.

Shay ishkende hay-hay,

Pulına kelgende way-way.

Oylanbaǵannıń túbi oyran.

Kebir tońbas, tentek ońbas.

Bir qılǵan peshe,

Eki qılǵan ádet.

Qanaat qarın toyǵızadı,

Qanaatsız jalǵız atın soyǵızadı.

Jaqsı menen júrdim, jettim muratqa,

Jaman menen júrdim, qaldım uyatqa.

Ótirik sóz janǵa qas, Ótkir pıshaq qınǵa qas.

Tiriyek jegenge,

Záhár kár etpes.

Jerdiń júzi maqpal alsa da,

Ańqawǵa taqıyalıq tiymeydi.

76

Jaman adam iske olaq,

Óz úyine ózi qonaq.

Shalaǵaylıq – sharshatatuǵın ádet.

Hayar-hayyarǵa sógis tayar.

Túsi kelispegenniń, Isi kelispeydi.

Kerbaz adam qıdırımpaz boladı,

Hálsiz adam jaǵımpaz boladı.

Hadal kásip az emes, Íqtiyat bol haramnan.

Haq joldı tap ta ayrılma,

Hadallıq qalar máńgige.

Qorqaqtıń kózi úlken,

Aqmaqtıń sózi úlken.

Gey birewdiń boyı pás,

Gey birewdiń oyı pás.

Ilgeri baratırǵan balanı,

Keyin qaytqan ǵarrı qaytaradı.

Hayaldı jaman deseń,

Ishinde apańda ketedi.

Esi joq esirme boladı.

Jaman bala ózinen kishkeneni urıp jılatadı.

Jaqsı bala jılaǵan balanı jubatadı.

77

Jaqsı qatın erin er qıladı,

Jaman qatın erin qara jer qıladı.

Gápke túspegen teńizge túser.

Ashıw menen qartaysań,

Kúlki menen jasarasań.

Jigittiń jamanı,

Kóyleginiń kógin kótermes.

Tawǵa shıqsan saspay shıq, Óz qáddińnen aspay shıq.

Aqmaqtıń atqan oǵı awǵa tiymeydi,

Tawǵa tiyedi.

Aqmaq ózin bek sanar.

Joqtı jara deme,

Kóleńkeni qara deme?

Aqmaqqa kúnde bayram.

Aqmaqtıń tobası bolmas,

Jamannıń obası bolmas.

Basında aqılı joqtıń,

Eki ayaǵında tınımı joq.

Atańnan qalsa teberik,

Saqla onı dım berik.

Iytayaq bolsa, iyt tabılar,

Túńlik bolsa, úy tabılar.

Jigit bolsa, qız tabılar.

78

Ustaz tapsań ulıqtay,

Sına, bayqa, buwlıqpay.

Ustaz bolsań haqıyqat,

Sıyla, úyren qorıqpay.

Ósirseń erke perzentti,

Saqalıńa asılar. Biyádepsiz ul bolıp, Mańlayǵa tamǵa basılar.

Ógizdiń otın jep, Baspaqtıń ornında jatpa.

Oylanıp-bilip babalar,

Sózdi dúrge teńgergen,

Oylanıp aytqan hár sózin,

Oylama kem dep gáwhardan.

Tarıqpay dáwran súrmege, Túrli-túrli sebep bar. Bahası joq ǵaziyne, Altınnan ziyat ádep bar. Bolayın deseń ádepli, Xosh qılıq penen ádetlen. Dáwletiń taymas hárgizde, Ádep penen ziynetlen.

May aynısa duz saladı,

Duz aynısa ne saladı?

Joqqa júyrik jetpeydi.

Uyqı menen óli teń.

79

Ayaǵı úlken sıyǵanın kiyedi,

Ayaǵı kishkene súygenin kiyedi.

Sulıw – sulıw emes,

Súygen sulıw.

Qalawın tapsań qar janadı,

Súyewin tapsań suw janadı.

Jaqsılıq jerde qalmas.

Táme qılma birewden,

Jasayın deseń azapsız.

Shaqırmay barǵan jerińnen,

Qaytıwıń kerek juwapsız.

Aq sút bergen ananıń,

Balada haqı kóp bolar.

Shaqırǵan jerge bar,

Shaqırmaǵan jerde neń bar,

Menmenge – zawal,

Júyrikke – tomar.

Jawǵa jalınba,

Janıńdı aladı.

Aqılǵa – isharat,

Aqmaqqa – kasapat.

Kózinshe maqtaǵansha,

Kóterip otqa sal.

Iyne de nıyaz,

Ingen de nıyaz (sıylıq).

80