Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Bayıwlınıń ırısqalı otırǵan jerinde.

Jolbarıstıń balası jılında ayaqlanar.

Iyt júyrigin túlki súymes, Ǵamlı kisi kúlki súymes.

Dawılpaz degen qus boladı,

Dawısı jerdi jaradı.

Gózlegen almaydı,

Gewlegen aladı.

Duzaǵıń say bolsa,

Talabıń jay boladı.

Ǵaz ashıwın tırnadan alar, Biyt ashıwın búrgeden alar.

Qulan qırda boladı,

Qundız suwda boladı.

Qus jetken jerine qonar,

Sıpayı saylap qonar.

Búlbil qus zimistan kórmey,

Gúlistan qádirini bilmes.

Asqar tawdıń basına,

Sekirip qulanda shıǵadı.

Jer bawırlap júrip,

Jılanda shıǵadı.

Iytelginiń qızıǵına túsken,

Qarshıǵanı qamshı eter.

61

Tırna kókte bolsa,

Tuwalaq jerde.

Ǵaz shólde júrse de, Kózi kólde bolar,

Balalı qoyan qashalmas.

Tıshqanǵa pıshıqtan úlken jaw joq.

Qashayın dep turǵan qoyanǵa, «Háy» degen soń ne turıs.

Áwele ǵaz attıń da, Quw qaldıma?

Quw atalmay júrip, Tuw qaldı ma?

Qutırǵan iyttiń óliwi qırıq kún.

Ańshı alıslaǵan sayın,

Aldına qaraydı.

Alalmaǵan qustan,

Ala moyın gúrji artıq.

Eki tuyǵın shabıssa ǵazdıń sorı.

Eki tuyǵın talassa bir ǵarǵaǵa jem bolar.

Iyt qutırsa iyesin qabar,

Torǵay qutırsa búrkitke shabar.

Iytiń moynına altın qarǵı baylasań da,

Iyt jumısın isleydi.

62

Iyttiń tabanı qıshısa,

Kárwanǵa eredi.

Iyt uyalasınan qorıqpaydı.

Iytelgi qartaysa qul boladı,

Qarshıǵa qartaysa pul boladı.

Túlkini bir soymaq bar,

Úsh soymaq joq.

Bir teńgelik qoyan,

Júz tillalıq ziyan.

Bórini kók bolǵanı ushın urmaydı,

Qoydı jegeni ushın uradı.

Kóp jortqan túlki terisinen ayrılar,

Kóp sóylegen adam sırın aldırar.

Qus balası qırımǵa qaraydı,

Iyt balası ırımǵa qaraydı.

Iyttiń bári tazı bolmas,

Ettiń bári qazı bolmas.

Buralqı iyt úrip jaranar.

Qorqaq iyttiń qapqanınan, Úrgeni qattı.

Atshóktiń uyası bolmas.

Qulan basına kún tuwsa,

Qulınına qaramas.

63

Aw jigiti basqa,

Daw jigiti basqa,

Jaw jigiti basqa.

Qıysıq aǵashqa qus qonar,

Ol da qıysayıp ushar.

Dúnyanı suw alsa da,

Úyrekke bir pul.

Eki ǵarǵa urıssa,

Oqshıǵa oń túsedi.

Ótpes pıshaq qol kesedi, Qol kesse de mol kesedi.

SAWDA SATÍQ HAQQÍNDAǴÍ NAQÍL-MAQALLAR

Azın ilekerlep jarlı óter,

Kóbin qarjılamay bay óter.

Atalastıń sawdası ayında qaytadı.

Barında batıp ish,

Joǵında satıp ish.

Kesimli pulda ósim bar.

Nakastan qarız etpe,

Qarız etseń de qarıj etpe.

Urı qasın jeydi,

Sawdager basın jeydi.

64

Qudıǵına qaray ǵawǵası,

Bazarına qaray sawdası.

Sawdager bajıdan qashpas.

Sawda saqal sıypaǵansha.

Jaqsı menen sawda qılsań keris bolmas,

Jaman menen sawda qılsań tegis bolmas,

Mıń tilla, bardıń kisesinde,

Joqtıń awzında.

Bazarǵa barǵanda baysań,

Pul salǵanda gedeyseń.

Esabıń haq bolsa,

Júziń aq bolar.

Nesiyeń naq bolsa,

Qarıydar saǵan jaq bolar.

Bardıń bazarı janında,

Joqtıń bazarı yadında.

Bar jerinde pal arzan,

Joq jerinde qurı árman.

Alarmanǵa altaw az,

Berermenge besew kóp.

Bazarǵa bóz satqan,

Aq iyttiń ergenin jaqtırmaydı.

Úydegi esaptı, Bazardaǵı nırq buzadı.

65

Qassap tanısına súyek beredi.

Arzanshılıq bolsa alarmannan,

Qımbatshılıq bolsa satarmannan insap ketedi.

Biydáwlet bazarǵa barsa,

Sum xabar tabadı.

Biydáwletti túyeniń ústinde iyt qabadı.

Sawdager esapqa bayıydı.

Biydáwlettiń sawdası jigildik.

Hárkim óz tasına batpan.

Qara eshkige jan qayǵı,

Qassapshıǵa et qayǵı.

Bazarda mıń kisi bar,

Birew menen birewdiń ne isi bar.

Hárkim tanıǵanına sálem beredi.

Bir payda-payda,

Eki payda qayda.

Nesiyege maymıl oynamaydı.

Sawdager bolsań,

Ene pulıńdı jer ediń.

Ózim esaplasam,

Ógiz benen sıyır tiymeydi, Kisige esaplatsam,

Ayaǵım annan-sannan bir tiyedi.

66

Pulı arzannıń sorpası tatımas,

Eshek eti et bolmas,

Sawdagerden dos bolmas.

Gilem satsań awılıńa sat,

Bir shetinde ózinde otırasań.

Duzshınıń piyazshıdan xabarı bar.

Arzan satqan joldasınan kóredi.

Arzan satqan tez satar.

Sawdada doslıq joq.

Dúnya tiyinnan jıynaladı.

Tawıp alsań da, sanap al.

Úsh shayıǵa baytal aldıń, Júrisine hayran qaldıń.

Esaplamaǵanǵa bári túwel.

Esap bilmegenniń eńbegi esh.

Ákeń bermegendi bazar beredi.

Háptesine bir bazar,

Onı da jańbır buzar.

Axmaq sawda eter,

Bazar ótken soń,

Bir pulǵa nan alıp jer,

Haldan ketken soń.

67

Qayda barsań da,

Otız eki pul bir teńge.

Altınıń bolsa azbaysań,

Sandalıp biykar saspaysań,

Qasıńda gáwhar turǵanda,

Baqırǵa qolıń sozbaysań.

Alıwshı mal tanısa,

Satıwshıǵa ne turıs.

Arzan dep alıwshı bolma,

Eger nırqı arzan bolsa,

Arzan illetsiz bolmas.

Bazardıń kórki baqqal,

Sózdiń kórki maqal,

Jigittiń kórki saqal.

Bazarǵa barda baqtıńdı sına.

Kárwan kesher ot qalar,

Adam óler at qalar.

Pulsız bazarǵa barǵan,

Kepinsiz mazarǵa barǵan menen teń.

Bir teńge bes bolmaydı, Eki teńge túye bolmaydı, Úsh shayı teńge bolmaydı,

Úsh shayıǵa suwda islegen adam,

Shańaraqqa iye bolmaydı.

Sana, sanamay segiz deme,

Sına, sınamay dos bolma.

68

Sanasında bar, Sannan jańılmas.

Sawdager puldı kórgenshe, Dawısın áste shıǵarar, Puldı kórse dáste shaǵırar.

Tegin jegen mal, Tesip shıǵadı.

JÁMIYETLIK MORAL NORMALARÍ, AQÍL-NÁSIYAT XARAKTERINDEGI NAQÍL-MAQALLAR

Bayman degen adamdı,

Joldas bolıp jolda kór.

Shóp jamanı aqsar,

Adam jamanı qaqsal,

Qatın jamanı kerbaz,

Aytqannın tilin almas.

Qonaq kelse úyine,

Sıbaǵasın qoyalmas,

Qabaǵın úyip bultıyıp,

Durıslap taǵam bere almas.

Ul jamanı ıńqıldı,

Kúnde úyinde qınqıldı.

Qıysıq adam dúziw joldı izlemes,

Dúziw adam qıysıq joldı gózlemes.

Opasızda watan joq,

Sók sanarda miyman joq.

69

Jamannıń atı jaman,

Qoymas seni aman.

Soramaydı amanlıq,

Oylaǵanı jamanlıq.

Oylanbaǵan adam,

Qarap júrip súriner.

Oylamaǵan jerinde,

Bos iske de búliner.

Aqıllınıń belgisi,

Altınnan keler sózleri.

Aqılsızdıń belgisin,

Aytıp turar kózleri.

Kóp sóylegen kóbiktiń,

Eki jaǵı qarıspas,

Baslayǵoysa ol sózin,

Dástan etip, tawıspas.

Balań jaqsı bolsa, Ózińe sonday qızıq. Balań jaman bolsa, Ózińe sonday kúyik.

Altında tas, tasta-tas,

Altınday bolmas basqa tas,

Adam altın tabadı,

Altın adam tabalmas.

Suw menen oynama, batarsań,

Ot penen oynama ósherseń.

Jaman adam ayaǵı,

Segiz bolıp keledi.

70