Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Oynasa botası jeńedi,

Shıntlasa atası jeńedi.

Attıń ashıwı qulaǵında,

Iyttiń ashıwı quyrıǵında.

Atızlı jerde er ólmes, Úyirli jerde at ólmes.

Juwas ayǵırdıń úyirin,

Yabı baslaydı.

Shawıp júrgen júyrikti,

Shapqan sayın shabadı,

Shappay júrgen júyrikti,

Shapsa tomar qaǵadı.

Suw sıyırdan jıyırıladı,

Sıyır suwdan jıyırıladı.

Urınıń malın,

Tawıp alsań hadal.

Qoyıń onǵa jetse,

Qonısın izle.

Ádil zaman bolsa,

Bóri menen qozı,

Birge suw ishedi.

Eme bilgen qozıǵa,

Eki sawlıqta iyedi.

Ash adamǵa sıyırdıń shaqı da jumsaq

Toq adamǵa qoy góshide qattı.

51

Qoydı men baǵaman,

Gúbini Tańatar pisedi.

Kisiniń malı kisnetpes.

Aqırǵan dawısı jaǵımlı bolǵanda,

Eshekten qımbat zat joq.

Túyeniń ózi qanday bolsa,

Jawırı da sonday.

Qoy júzge jetse,

Terisi mıńǵa jeter.

Bir miniwge at berme.

Ajarlı mal bazarlı.

Attı qamshı menen aydaǵan qurtadı,

Jem menen aydaǵan utadı.

At shappaydı, bap shabadı.

Qoy ólse, qozısı qalar,

Keler jılı ózi bolar.

At bir teńge,

Abıroyı mıń teńge.

Tayar atqa kim minbeydi.

Ógiz jıǵılsa pıshaq alǵan kóbeyer.

Ózi tarlan buwrıldıń, Boz bolǵanı orınsız.

52

Mıń qoylınıń isi,

Bir qoylıǵı túser.

BALÍQSHÍLÍQ KÁSIBI HAQQÍNDA NAQÍL-MAQALLAR

Shól jaǵalap qonbay,

Kól jaǵalap qon.

Tutıp alsań sazandı,

Toltırasań qazandı.

Balıǵı bolmaǵan kóli qurısın,

Kiyigi bolmaǵan shóli qurısın.

Eki kemeniń basın uslaǵan suwǵa ketedi.

Balıqtıń tirishiligi suw menen,

Baqanıń kúni kól menen.

Jar qulasa jayın óledi.

Kemeshi xan boldı, Biz nóker boldıq. Taǵdir solay boldı, Biz suw tóger boldıq.

Kúnde ushan keme qayda.

Kemeniń tetigi keyninde.

Kóldiń atın balıq shıǵaradı,

Balıqtıń atın xalıq shıǵaradı.

Súmbile tússe suw suwır,

Kóldegi balıq qurır.

53

Jarlınıń teńi jarma,

Balıqshınıń teńi qarma.

Balıqshı aytpaydı rasın,

Sonda da aladı bir asım.

Et esesin aladı, Balıq bahasın aladı.

Kóldi balıq gújiter,

Sóylemegenniń ishi iser.

Kemege mingenniń janı bir,

Telpek kiygenniń arı bir.

Balıq basınan shiriydi.

Balıq jegen toq bolar,

Hál-dármanı joq bolar.

Teri altındı izleseń,

Dáryaǵa bar.

Suw saǵasız bolmas,

El aǵasız bolmas,

Kól balıqsız bolmas.

Sazan balıqtıń miyin jegen,

Aqıllı boladı.

Shortan balıq jaqsı bolsa,

Xiywaǵa barmas pa edi?

Shabaq-shóbiresi bir tabaq.

Sazan-shóbiresi bir qazan.

54

Tisli – bir qaynasa pisti.

Jayın – kemege qayım.

Kemeli kelse,

Qayıqlı tura qashadı.

Jayınnıń basın jeme,

Quyrıǵın je.

Kól arqasınan kólmek suw ishedi.

Bekire keter, bet qalar?

Balıqshı balıqshını uzaqtan tanıydı.

Shortannıń ańlıǵanı – shabaq.

Segiz qırlı balıqtı,

Toǵız qırlı jigit aladı.

Gez kelse,

Keme arbaǵa minedi.

Kólmen dep kómpildeyseń,

Ishińde bir balıǵıń joq.

Jaman adam tırrıysa elge sıymas,

Alabuǵa tırrıysa kólge sıymas.

Balıqshınıń qolınan awı ketpeydi,

Jamannıń basınan dawı ketpeydi.

Jayın quyrıǵın jegen jatpas.

55

Balıqshınıń úyine barsań qarma jeyseń,

Diyqannıń úyine barsań jarma isheseń.

Keme qansha úlken bolsa da,

Kól kóteredi.

Qansha tawqanalet bolsada,

El kóteredi.

Balıqshı teńizde júrip,

Kúniniń ótkenin bilmes.

Suwdaǵı balıqqa quwanba,

Ol ele seniki emes.

Sazan balıq shalań jeydi,

Miyi kóp.

Shortan balıq shabaq jeydi,

Miyi joq.

AŃSHÍLÍQ KÁSIBI HAQQÍNDA NAQÍL-MAQALLAR

Tawshannıń tuwǵan tóbesi, Ísıq kóriner kózine.

Qoyandı aqsaq degeniń,

Quwanayın degeniń.

Ózi de júyrik qoyan edi, Tayaq tiygen soń zıńǵıp ketti.

Qalıńǵa qusıń túspesin,

Jamanǵa isiń túspesin.

At basıp óltirdi me qusıńdı,

Quday qurtpasın pisińdı.

56

Úyrengen ádet qalama, Kótere berme mushındı.

Atıń shappasa da julqınsın,

Qusıń almasa da qılǵınsın,

Oǵım tiysin de sınsın.

Awshınıń keshikkeninen súyin.

Sasqan úyrek aldınan da, artınan da súńgiydi.

Asıqpaǵan arbalı qoyanǵa jetedi.

Shaban úyrek burın ushadı.

Búrkit qartaysa, Tıshqan awlaydı.

Ana háwli bolmasa mına háwli,

Qarshıǵa bolmasa sháwli.

Qattı sóylegende qarshıǵań úrkeme (ushama).

Qırǵıy ushsa, Shımshıqtı jarıqta kór.

Kólde júrgen qońır ǵaz,

Shól qádirin biler me?

Shólde júrgen tuwalaq,

Kól qádirin biler me?

Kóldi tutsań saylap tut, Ǵanqıldasın úyregi.

Jerine qaray jılanı,

Tawına qaray qulanı.

57

Sarı iyt saǵaldıń dostı.

Kólde júz kúshingen shaqırsa da,

Bári jıynalıp bir búrkittey bola almaydı.

Ǵaz toyǵanǵa emes, Qıyǵanǵa semiredi.

Qoyannıń ózine háwes emespen,

Bıyıq etkenine háwespen.

Qulan basına kún tuwsa,

Qudıǵına qaramas.

Iyt alǵan túlkide sın bolmas (ne sın bar).

Hár eldiń tawshanın, Óz tazısı menen awla.

Aw mergeni basqa,

Jaw mergeni basqa.

Iytelgi boldıń ne boldıń,

Aspannan háwháw alǵan soń.

Alsa – qusım, almasa – jelpiwishim.

Anqawǵa qırǵawıl qayda.

Kópten qoyan qutılmas.

Mıltıqta da úsh tınıs bar:

Atqanda kóshtime, kóshpedi me?

Kóshkende tiydi me, tiymedi me?

Tiygende óldi me, ólmedi me?

58

Qus balası ushın torǵa túsedi.

Qulannıń qasınıwına, Mıltıqtıń basıwı tuwrı kelmese, paydası ne.

Qoyannıń boyın kórde,

Qaljasınan túńil.

Uyada neni kórseń,

Ushqanda sonı kórerseń.

Qulan qudıqqa jıǵılsa,

Qulaǵına qumırsqa úymeleydi.

Qırǵawıldıń balası shetlegenin qoymaydı.

Qustıń alǵanınan, salǵanı qızıq.

Balıqta sút bolmaydı,

Shabaǵın teńiz asıraydı.

Balıq batsa piskeni.

Esapsız eliw qoyan qayda.

Oǵıń ekew bolsa, birewin gizne.

Qus murınsız tuwmas.

Óletuǵın túlki, Inine qarap ulıydı.

Ózi kelgen tekeniń, Ózin atpa kózin at.

59

Qarshıǵa qustıń balası,

Qanatın jayıp jem jemes,

Qaraqalpaq baydıń balası,

Bir-birinen kem emes.

Ájeli jetken ǵarǵa, Búrkit penen oynaydı.

Bórte iyttiń balası,

Bóri almasa da, túlki alar.

Túlkiniń óz terisi ózine jaw.

Qayırǵa qonǵan quba ǵaz,

Mádiyne qaytar gúz kúni.

Bóri joldasın dastıq qılmaydı.

Kópke kúlki kerek,

Iytke túlki kerek.

Ózi ǵarǵa bolsa da, Dáwleti baxtı say bolsa, Jer jaradı ǵanqılı.

Arqalı iyt qasqır alar.

Bóri – qasqırdıń aǵası.

Arıslanday kúshiń bolsa,

Túlkidey ádisiń bolsın.

Qıs ayında qus saqla,

Qus qazanda qaynaydı.

Aqsaq kiyik mıń qarsaqqa tuttırmas.

60