Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Teke bolsa gór bolsın,

Balalarǵa suwın bolsın.

At saqlaǵan ash bolar,

Atlanıp ketse toq bolar.

Mal iyesine usamasa,

Haram óledi.

Mal iyesi izshil (wáliy).

Atqa taǵa qaqqandı kórip,

Baqa ayaǵın kóteredi.

Baytal minseń qulın jıraq.

Atıń shıǵa shapsın.

Jorǵa júrisinen pul boladı,

Jaman júrisinen qul boladı.

Qulannıń otlawı bir bolsa da,

Juwsaǵı basqa.

Isengen ógizim sen bolsań,

Gúysegen awzıńa ot tiysin.

Eshkiniń múyizi qıshısa,

Shopannıń tayaǵına súykenedi.

Atın ayaǵan jerge qaraydı,

Qusın ayaǵan kókke qaraydı.

Nardıń kórki gúrkirew.

Qorqsa da, qorqpasa da qoy óledi.

41

Soqır at, jawır attı tabadı.

Túye ólip bota qalsa,

Júgi jerde qalmaydı.

Atı ólip baytal qalsa,

Er piyada bolmaydı.

Egizlep tól ósedi,

Eńbeklep er ósedi.

Tayı at bolaman degenshe,

Iyesi mat boladı.

El kórki tal,

Jaylaw kórki mal,

Sıyırıń jilli bolsa,

Háwkesin qası.

Baytal shawıp báygi almas.

Qoy soyarıń kelgende,

Soyarsań da qoyarsań.

Qoy soymasıń kelgende,

Aytarsań da qoyarsań.

Jaman attan jaydaǵım jaqsı,

Jaman qatınnan boydaǵım jaqsı.

Qırda shıbın jawsa,

Kesirtke bir-birlep tamadı.

Eshkiniń júni aw bolmaydı,

Tentekten tuwǵan saw bolmaydı.

42

Sáwir bolmay táwir bolmas,

Sıyır bolmay ayran bolmas.

Mallınıń malı kúyedi,

Malsızdıń nesi kúyedi.

Baydıń malı ardaqlı,

Jarlınıń balası ardaqlı.

Bedew attıń jorǵalaǵanı ayıp,

Tazı iyttiń úrgeni ayıp.

Hám dayımnıń úyine barayın,

Hám tayımdı úyreteyin.

Bas-basına qoy soysa, qora bosar,

Górqawlardın axırı quntı qashar.

Bóri qansha qartaysa da,

Bir qoylıq halı bar.

Qıyaǵa pitken qamıstı,

Shaması jetken nar jeydi.

Eshek te bir, jayaw da bir.

Arǵımaq attıń balası,

Kúnde-kúnde shabılar.

Er jigittiń balası,

Dáwletli jerden tabılar.

At degendey atım joq,

Mingen atım tay ǵana.

Sez degendey sózim joq,

Sóyler sózim azǵana.

43

Jaqsı atqa bir qamshı,

Jaman atqa mıń qamshı.

Jılqını shubırtqan qurtadı,

Dándi quwırtqan qurtadı.

At bolatuǵın tay jılqıǵa úyir,

Adam bolatuǵın bala qonaqqa úyir.

Adam sóyleskenshe,

Mal móńireskenshe,

Dúz jarasıǵı janlıq, Úy jarasıǵı sandıq.

Qoy qasında adamzat,

Adamzat qasında qoy.

Qoy asıǵın qolıńa al,

Qolıńa jaqsa saqa qıl.

Jası kishi bolsa da,

Azamat bolsa aǵa qıl.

Qanazat juwıradı ǵunan kúyinde,

Qız patsha boladı atasınıń úyinde.

At berseń upshegi menen,

Er berseń kópshigi menen.

Jalǵız bolsań túye saqla,

Jarlı bolsań biye saqla.

Parıqsızlıqtıń belgisi,

Baytalın satıp at eter,

Dostınıń kewlin qaldırıp,

44

Dushpannıń kewlin shad eter.

Mıń yabı shapsa da,

Jete almaydı bir tulparǵa,

Mıń ǵarǵa ǵaqıldap zálel etpes,

Bir suńqarǵa.

Yabını jawǵa minbe jallı eken dep,

Jamandı maqtama mallı eken dep.

Júyrikten júyrik shıqsa,

Eki ayaǵı tıpır-tıpır.

Sheberden sheber shıqsa,

Eki qolı jıbır-jıbır.

Sorlınıń malı sorǵa batıp óledi.

Ishek qarın gósh bolmas,

Dushpan hasla dos bolmas.

Jılqıdaǵı boz ayǵır,

Quwıp qulın shaynamas.

Yabı da bolsam buwdanman,

Sátli kúni tuwǵanman.

Jaman atqa jal pitse,

Janına adam jolatpas,

Jaman adamǵa is tússe,

Hal-jayına qaratpas.

At jaqsısı bir otız,

Adam jaqsısı eki otız.

45

Eshek ózin tómen demes bedewden,

Eger sata ǵoysań bazarında bellidi.

Jorǵa emes joyılǵır,

Jorǵalamasa soyılǵır.

Boz at tálimsip jem jemes,

Ǵarrı at báygiden kelmes.

Shabısı joq tóbelden,

Terisi keń yabı artıq.

Attıń jaqsısı,

Jigittiń sortın ayıradı.

Soysań qozı óledi,

Soymasań jigittiń ózi óledi,

Soymasań qan shıqpaydı,

Qurı jaǵday aytqan menen,

Qızıl tilden may shıqpaydı.

Mal kóteredi ólimdi,

Dos kóteredi kewildi,

Malıńda bolmasa,

Dosıńda bolmasa,

Sonda kóreseń górimdi.

Álwan-álwan júyrik bar, Halına qaray shabatuǵın.

Tánekeytiki quyrıǵınıń ushında.

Júyrik at shaban bolmas,

Jaqsı adam jaman bolmas.

46

Kóldiń kórki mal,

Eldiń kórki tal.

Qonaq kelse et piser,

Et pispese bet piser.

–Ólim qayda barasań?

–Bardıń malın shashaman, Joqtıń abıroyın ashaman.

Bayda mal bolsa, Jarlıda duz boladı.

Dúbir shıqsa tulpar turmas,

Qıyqıw shıqsa sunqar turmas,

Urha-urda batır turmas,

Tiykarı jasıq bolmasa.

Gúzesinde qatıǵı joq,

Xojanıń kewli qurt kúseydi.

Attı arıǵanda kór,

Jigitti qarıǵanda kór.

Baytallıǵa qımız ber,

Barsań qarıw qaytadı.

Tamaq-berseń balaǵa ber,

Duyım jurtqa aytadı.

Beldewge bedew baylansa,

Erdiń úyde bolǵanı.

Táp bergende tay ozar,

Tabanı qızsa at ozar,

Básekide bar ozar,

47

Kól qurısa, quyı ozar.

Baylawlı turǵan baspaqqa bále joq,

Oynaqlaǵan buzaw ot basar.

Atıń shappasa da julqınsın,

Qusıń almasa da qılǵınsın,

Tayaǵıń tiymese de tomp etsin.

Ózi túyeli júrip, piyadaǵa buq deydi.

Ógizdi órge salma, Qanatıń sınar, Aqmaqqa aqıl aytpa, Saǵıń sınar.

Jılqı maldıń patshası,

Túye maldıń qasqası.

Kórkim kólik bolmas,

Shashım sawın bolmas.

Jaqsı janıńa joldas,

Jaman malıńa joldas.

Qasqırdıń oylaǵanı jamanlıq,

Qoydıń oylaǵanı amanlıq.

Qasqırda ashtan ólmesin,

Qoyda haram ólmesin.

Ozıp kelgen kóksheniń,

Bermeysenbe bayraǵın,

Ozalmaǵan shabannıń,

Ayamańız doynaǵın.

48

Jalǵız qoydıń qatıǵı irkit bolmas,

Ózi tuwılǵan jigitti irkip bolmas,

Kólde mıń qara qus shaqırsada,

Ilerine kelgende búrkittey bolmas.

Jaman tartsa turmaydı,

Shapsa ozbaydı,

Qazaqını suwǵa salsań,

Joldaydı dep basbaydı.

Tórt ayaǵı teń jorǵa,

Sudigarda saspaydı,

Jaman adamǵa sóz aytsań,

Aldaydı dep nanbaydı.

Gúwende táwir aq buzaw edi,

Jalay-jalay qurttay boldı.

Mende qarap jatırǵanım joq,

Bir quyrıqtı tawlap jatırman.

At kisnese úyirin saǵınadı,

Er esnese elin saǵınadı.

Atan ólse taylaq bar,

Júgin jolda qaldırmastay,

Ata ólse ulı bar,

Múlki oyran bolmastay.

At tuyaǵın tay basar.

Qulınlaǵan biyeden,

Qudıqtaǵı suw qalmas.

49

Jalı sulıw naz bedew,

Adım urıp shabadı,

Jalǵız shapqan júyriktiń,

Ayaǵın tomar qaǵadı.

Jalım sulıw bedewmen,

Shabayın dep arqam qozadı,

Ayaǵım aqsaq tulparman,

Shapsam yabı ozadı.

Atlınıń neden ǵamı bar,

Piyadanıń tek shıqpaǵan janı bar.

Qasqadan ala ayaq tuwadı,

Qıshımadan qurshańqı tuwadı.

Eki sıyır sawǵannıń ayranı bar,

Eki qatın alǵannın oyranı bar.

Eshki saqlasań júni kóp boladı,

Múyizi pıshaǵıńa sap boladı.

Ayt atlınıkı,

Toy tonlıniki.

At jaqsısı boz boladı,

Er jaqsısı taz boladı.

Attı túyek qartaytadı,

Jigitti oraq qartaytadı.

Eki at tebiser,

Arasında eshek óler.

Jaz aqsız bolmas,

Gúz kóksiz bolmas.

50