Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Alǵan-alǵantiki,

At mingendiki.

Tulpardıń óz tuyaǵı ózine em.

Iyttiń awzı ala bolsa da,

Bóri kelgende birigedi.

Úyirli qoydan, Qasqır da qorqadı.

Jazdıń kúngi juwındı,

Qıstıń kúngi asqatıq.

Eme bilgen qozı,

Eki sawlıqtı emer.

Kishkentaydı maqta, Úlkenge min.

Awrıwda awsıl jaman,

Malıń bolsın sonnan aman.

Ayran tileseń, shelegińdi jasırma.

Eshek mingenniń,

Ayaǵı tınbas.

Táp bergende tay ozar,

Tabanı qızsa at ozar.

Eshektiń eti haram,

Kúshi hadal.

Birewdiń baspaǵına ólim tileseń, Ózińniń ógiziń óledi.

31

Jamandı jaqsı deme malı bar dep,

Eshekti mal demeńler jalı bar dep.

Úydiń kórki sandıq, Jaylaw kórki janlıq.

Atqa mingen jigittiń,

Tayǵa taqımı tolmaydı,

Jorǵa mingen jigittiń,

Quday esinde bolmaydı.

Sıyırdıń buzawın jibermeseń iymeydi.

Jolbarıstıń erkegi de mal aladı,

Urǵashısıda mal aladı.

Eshkiniń tilegeni jamanlıq,

Qoydıń tilegeni amanlıq.

Ólim-joqtıń halın, Baydıń malın shashadı.

Tatıw úyirdiń aqsaǵı bilinbeydi.

Ógizdiń ózi ólse de, Kóziniń alası qalmaydı.

Eshki bazar,

Azanǵıdan tolmaydı keshki bazar.

Jolbarısqa shapqan iyt,

Iyesin kórip tursa,

Qarıwlı boladı.

Ul tappas qatın bolmas,

Turarın ayt,

32

Mal tappas jigit bolmas,

Qurarın ayt.

Alıp anadan,

At biyeden,

Nar taylaq tuwa bermes,

Hár túyeden.

Ası joq dep erden túńilme,

Otı joq dep jerden túńilme.

Ishetuǵınıń may ma sharwa,

May ishseń kewiliń jay ma sharwa.

Hárkimniń de bir jayı bar, Jarlınıń bir eshkisi bar, Ózine ılayıq mayı bar.

Eshkiniń ájeli jetse,

Shopannıń tayaǵına súyenedi.

Taydan atım bolmasa da,

Qoydan atım bar.

Bekire balıq bel kespe,

Berse jemes bul basım.

Qolańsa iyisi sasıǵan,

Qoy góshine xor boldım-aw, bul basım,

Art eti, moyın eti,

Bári bir qoydıń eti.

Mıńdı aydaǵan da birdi minedi,

Birdi aydaǵan da birdi minedi.

33

Qara qoydıń terisin,

Sabınlap juwsań da aǵarmas.

Ǵarrı qoydıń sırtı qotır, Mayı mazalı.

Jarasıǵı bolmaǵan jazı qursın,

Asqatıǵı bolmaǵan ası qursın.

Attın sırı iyesine málim.

Orınlı jerge túye shógedi,

Orınsız sóylegendi hárkim sógedi.

Sıyırdıń shaqına ursań,

Tuyaǵı sırqıraydı.

Qusta sút joq,

Jılqıda ót joq.

Tıyıp ishseń tay alarsań,

Qıyıp ishseń qoy alarsań.

Túye boyına isenip,

Jıldan bos qalıptı.

Jabaǵı tay dey qorlama,

Jolǵa shıqsa at bolar.

Buralqını saqlasań, Awzı-murnıńdı qan eter, Arıq maldı saqlasań, Awzı-murnındı may eter.

(Buralqı - opasız satqin mánisinde)

Túye qartaysa kóshegine erer.

34

Bir qumalaq bir qarın maydı shiritedi.

Adam peylinen, mal shaqınan.

Shegirtkeden qorıqqan egin ekpes,

Barımtadan qorıqqan mal-jıynamas.

Toyǵa shappaǵan atıńdı, Ákeńniń asında shabasań ba?

At aynalıp qızıǵın tabar.

Baydıń kóp malınıń ishinde,

Jarlınıń jalǵız malına ushpa tiyedi.

Tuwmaǵan sıyırdıń uwızına qaratpa.

Qudaydıń aydap júrgen malı joq,

Birewden alıp birewge beredi.

Tapqan birewin soyadı,

Tappaǵan ekewin soyadı.

Tay tuwlap úyirinen shıqpas.

Basıń ekew bolmay,

Malıń ekew bolmas.

At kórip ayaǵı taldı.

Mal úyirin gabadı.

Atalastıń atı ozǵansha,

Awıllastıń tayı ozsın.

35

Dúzde buzawı jamıraǵannıń, Úyde qatıǵı tógiledi.

Kim sóylemese, baspaqtı sol suwǵaradı.

Juwas tananı padashı minedi.

Qoshqardıń quyrıǵı úziledi dep,

Bóri ashtan ólgen eken.

Jawǵa jalınba janıńdı aladı,

Dawǵa jalınba malıńdı aladı.

Janıńdı alǵan malıńdı hám aladı.

Túyeniń úlkeni kópirde tayaq jeydi.

Atan túyeni júk qartaytar,

Qunan qoydı may qartaytar.

Bir qaraǵa bir qara.

Quyrıǵı joq, jalı joq,

Qulan qaydan kún kórer.

At aylıǵın oylaydı,

Túye jıllıǵın oylaydı,

Eshek eki ayaǵınıń astın oylaydı.

Jaman atqa jal pitse,

Janına torsıq baylatpas.

Jaman adamǵa mal pitse,

Janına qońsı qondırmas,

Qondırsa da tındırmas.

Sorlınıń atı kún de shabıladı.

36

Atlınıń nesiybesi altaw.

Meyilli at suw ishedi,

Meyilsiz at suw keshedi.

Siz turıpsız tikeyip,

Biz turıppız tikeyip,

Jerge túsken qamıshını,

Kim aladı eńkeyip.

Iyt úrer kárwan kósher, Úrer-úrer úni ósher.

Iytten sawın bolmas,

Iyt túynekten qawın bolmas.

Artıw-artıw qum kelse,

Atan tartar búgilip,

Ayır túye kelgende,

Murındıǵı qalar jırılıp.

Qatarda nar bolsa,

Júk jerde qalmaydı.

Júkti nar kóteredi.

Ílaq mańıray suw isher, Jetim jılay kún kesher.

Tana jekken tarıqpas,

Buǵa jekken muńaymas.

Eshektiń qasına attı baylasań,

Reńki urmaydı, tápsi uradı.

Arba-ógiziń bar, sen kósh.

37

Jalǵız shapqan at júyrik.

Qoy kórmegen qoy kórse,

Quwalap júrip óltirer.

Suw aylanar jazıǵına.

At aylanar qazıǵına.

Semizlikti qoy kóteredi.

At asıqtay, túye qozıday.

Bólingendi bóri jeydi.

Naqıl qaydan shıǵadı oy bolmasa,

Kiyiz qaydan shıǵadı, qoy bolmasa.

Jaman sıyır jazda buzawlaydı.

Qasań baytal eki ayǵırdı ash etedi.

Qorqaqtı kóp quwsań batır bolar,

Eshekti kóp ursań sırıń alar.

Áńgime buzaw emgizedi, Buzaw tayaq jegizedi.

Bereyin deseń neń joq,

Bes eshkiń bar, peyliń joq.

Seyil hám seyil,

Batpaqqa batqan hám seyil,

Oǵan baqqan hám seyil.

Mallınıń malı kúyedi,

Malsızdıń janı kúyedi.

38

Tisiń-tisińe tiyse – as emespe?

Ayaǵıń jerge tiymese at emespe?

Qoy kórmesek te qıy kórip edik,

Eshkili baydıń qızı edik.

Erdiń malı elde bolsa,

Erikkende kólde boladı.

Jalańash atqa jip quyısqan.

Buǵanıń malǵa sanlıǵı joq,

Xojanıń elge sanlıǵı joq,

Jıǵılsań jıǵıl nardan, Ájeliń álle qaydan.

Atqa bergisiz qunan bar,

Qızǵa bergisiz jawan bar.

Bay soyıwǵa qoy tappay,

Jarlınıń jalǵızın soraydı.

Genje qozı sút penen jetiledi.

Mallınıń beti jarıq.

Áwele túslik ómiriń bolsa, Kúnlik mal jıy.

Mal adamnıń bawır eti.

Jaman dostan mal tatlı,

Altınlı úyden jan tatlı.

Arqadaǵı noǵayǵa qoy baqtırǵan qudayım?

39

Malı óskenniń murtı ósedi,

Ulı óskenniń urtı ósedi.

Qara mal soqpaqshıl,

Jaman adam taqmaqshıl.

Qozınıń ólgenine qıynalmayman,

Qoyshınıń jılaǵanına qıynalaman.

At tabılar, maydan tabılmas.

Toqalaq eshki múyiz sorayman dep,

Qulaǵınan ayrılıptı.

Jayaw kózi menen at alma.

Eshek júrer qatqaqta,

Málim bolar batpaqta.

Atqa mindik, atanǵa mindik,

Tórt túlik mal menen kúnelttik.

Aqsaq qoy jatıp semiredi.

Júzden júyrik shıǵadı,

Mıńnan tulpar shıǵadı.

At iyesi ayhaylaydı, Ógiz iyesi óńmenleydi.

Júni torǵa bolmaǵan,

Eshkiden de mal bolmas.

Jaman yabı jemxor bolsa,

Dorbanıń túbin teser.

40