Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Moldeklige jer berseń, Ózińdi quwıp shıǵaradı.

Ekpegen jerge kógermes.

Gáp unda emes, biydayda.

Sabaǵında sayramasań,

Qızılında qızararsań.

Góne qırmandı qansha suwırsańda dán shıqpas.

Qısı menen jup shıǵır,

Jazı menen taq shıǵır.

Aqırında joq shıǵır.

Áspeklep suw ishken, Zorıǵıp uw ishken menen teń.

Gúli ushın tikenekti de suwǵarasań.

Sayalıq ekpegen salqında jatpas.

Sorlı jigitke sortaq jer tap boladı,

Egini kógermey aq joq boladı.

Azamat erdiń qádirin,

Aǵayin bilmes jat biler,

Jaqsı jerdiń qádirin,

Xojası bilmes qul biler.

Aǵashı alasa bolsa da,

Miywası tamasha.

Qaramıq ózin baǵ sanar,

Tóbe ózin taw sanar.

21

MAL SHARWASHÍLÍQ KÁSIBI HAQQÍNDA

NAQÍL-MAQALLAR

At alsań awılın menen,

Ayıbı tabılsa aǵayinniń moynına.

At uslaǵan azabınan qutılar,

Er uslaǵan eńbeginen qutılar,

Arǵımaq attıń quyrıǵı,

Birde jipek birde qıl.

Túri jaqsınıń belgisi,

Birde tóre, birde qul.

Alasanı atqa sanama,

Jaqsını jatqa sanama.

Arǵımaq atqa oq tiyse,

Yabıday bolıp tuwlamas,

Er jigitke oq tiyse,

Jamanday bolıp shuwlamas.

Alpıs qulan at bolmas,

Atasına nálet onıń.

At, tonı bar kisiniń,

Toy-jıyınǵa barısı bar,

Ul, qızı bar kisiniń,

Qudalıqqa barısı bar.

Arıq atqa qamshı óter,

Jırtıq úyge tamshı óter.

22

Altın eriń atqa tiyse,

Altının alda otqa sal.

At ayında qulınlaydı,

Biye jılında qulınlaydı.

Ayǵırdı neden qoysań,

Attı da sonnan mineseń.

Atlı haqısın jayaw jibermeydi,

Álwan-álwan shabanlar, Shamasına qaray shabadı, Atlı batır, atsız qarap jatır.

At qádirin joq biler,

As qádirin toq biler.

At minbegen at minse,

Shaba-shaba óltirer,

Ton kiymegen ton kiyse,

Silke-silke tozdırar.

Altı kún atan bolǵansha,

Bir kún buwra bol.

Alıstan shabınǵan buwranıń,

Kúshi bolmaydı.

At júyrigin túlki súymes,

Awırıw adam kúlki súymes.

Buǵanıń ózi qartaysa da,

Múyizi qartaymaydı.

Jaqsınıń ózi qartaysa da,

Sózi qartaymaydı.

23

Buray-buray qar jawsa,

Boran attı óltirer,

Az adam kóp adamdı, Úlken oyǵa shúmdirer.

Buralqı mal miniwge jaqsı,

Warsaqı sóz kúliwge jaqsı.

Bir biyede eki emshek,

Biri ketse súti joq, Bir túyede eki órkesh, Biri ketse kúshi joq.

Buǵanıń haramzadası,

Buzawdıń arasında júrer.

Barımtadan alǵan mal emes,

Quwıp alǵan qun emes.

Tulpardıń úyiri bir bolsa da, otlawı basqa.

Tulpar tobın tabadı.

Tulpar pitpeydi,

Pitse ketpeydi.

Torıdan tuwǵannıń ózgeligi joq,

Tuyaǵı pútin tulpar joq.

Túye kóp bolsa júk sıymaydı,

Túye ólgen jerde júk qaladı.

Túyeniń tanıǵanı jantaq.

Shiderli at-óz atıń,

Tusawlı atta gúman bar.

24

Sharwanıń túbi keńes,

Sawdagerdiń túbi qarız.

Sharshap mingen eshek attay bolar,

Ash bolıp jegen pátirek qanttay bolar.

Esi ketken eshki jiyar,

Eshki jıyıp esin jiyar.

Eshki egiz tuwıp qoydan aspas,

Iyt segiz tuwıp elden aspas.

Qoy egiz tapsa shóptiń bası ayrı tuwadı.

Qoylı bay qurlı bay,

Jılqılı bay sıldır bay.

Órisi jaqın ot otlaydı, Awılı jaqın as ishedi.

Maldı qurtayın deseń pul et,

Dándi qurtayın deseń un et.

Ortaq ógizden óz buzawım jaqsı.

Mal adamnıń bawır eti.

Mal ashıwı – jan ashıwı.

Mal jaynasań qońısın tap,

As jıynasań ıdısın tap.

Mal qulınnan, aqsha toyımnan jıynaladı.

Mal aydasa jawdiki,

Ísqırsa jeldiki.

25

Mal janım sadaqası,

Jan arım sadaqası.

Jortaq attıń joqlıǵı jaqsı.

Joqtı joq tabadı.

Jaqsı attıń jasın sorama.

Joyılıp tabılǵan mal olja.

Júyrik sınınan ayrılar jalı ketse,

Jigit sınınan ayrılar malı ketse.

Jelini saw qoy,

Qosaqqa júrmes,

Kúshine tolǵan nar,

Buydasız júrmes.

Terli qulan jerli qulandı qozǵaydı.

Qashaǵannıń kesiri juwsaǵanǵa tiyedi,

Tórt ayaǵı menen atta súrinedi.

Órisi basqanı pada qosadı, Úyiri basqanı noqta qosadı.

Uyıqlaǵan uyqı aladı,

Uyıqlamaǵan jılqı aladı.

Wádesi kúshli bolsa, iyesi alar,

Ayǵırı kúshli bolsa, úyiri tolar.

Urısı kúshli bolsa iyesi óledi,

Ayǵırı kúshli bolsa, biyesi óledi.

26

Adamdı isinen bileseń,

Maldı tisinen bileseń.

Enesi tepken qulınnıń eti awırmaydı.

Tıshqaq ılaq padanı búldiredi,

Dáldalshı kóbeyse qalanı búldiredi.

Qoy semiz bolmay tóli ońbas.

Jaqsı túye júklewge jaqsı.

Jaylawı otlı bolsa,

Malı sútli boladı.

Qorań tolı qoy bolsa,

Kúnde úyde toy bolar.

Qoyshınıń qızı,

Qoy kelgende jún tútedi.

At awnaǵan jerde túk qaladı.

Túyeniń moyını jaman,

Jamannıń oyını jaman.

Túyege naz qıl deseń,

Bir tanap jerdi oyran etedi.

Baqırawıq túyeniń barı jaqsı.

Nar jolında júk jatpaydı.

Qoy semirse, qabırǵası kishireyedi.

27

Ala qoydı bóle qırıqqan,

Júnge jarımaydı.

Oynaqlaǵan buzaw ot basadı.

Sıylaǵandı – sıyır bilmes,

Sıypaǵandı eshek bilmes.

Úyge qutlı qonaq kelse,

Qoy egiz tuwadı.

Bir minseń de jorǵa min,

Búlkildesin búyiriń.

Bir urtlasań da may urtla,

Gilkildesin júregiń.

Qamshılatqan júyriktiń,

Júyrikke sanı joq.

Attıń adımı úlken,

Túyeniń tabanı úlken.

At tuyaǵınan aqsaydı.

Qırda qırıq qoy suw ishse,

Oyda otız qoy báhár aladı.

Iyt úrer, kárwan kósher.

Bar qashaǵan qutılmaydı,

Joq qashaǵan tutılmaydı.

Túyeni jel ushırsa,

Eshkini aspanda kór.

Aqsaq qoy tústen keyin mańıraydı.

28

Aydaǵanıń eki eshki, Ísqırǵanıń jer jaradı.

Kóshkende kólik tiymegen,

Qonǵanda minip otıradı.

Atıń arıq bolsa bir shap,

Otınıń az bolsa bir jaq.

Jorǵa mingen joldasına qaramas.

Mal-malǵa, adam-adamǵa uqsaydı.

At baspayman degen jerin úsh basadı.

Qaramaǵannıń qatını,

Baqbaǵannıń malı ketedi.

Kóp tuyeli kisi qırǵa shıǵadı,

Bir túyeli kisi nesine shıǵadı.

Qoshqar bolar qozınıń,

Mańlayları dóń bolar.

Adam bolar jigittiń,

Etek-jeńi keń bolar.

Atlı joldas bola ma arba menen,

Jortaq joldas bola ma jorǵa menen.

Qolda ósken attıń,

Tay atı qalmaydı.

Qoyshı kóp bolsa,

Qoy haram óledi.

29

Qonaq basına qoy soysań,

Qorada qoy qalmaydı.

Túyege jantaq kerek bolsa,

Moyın sozadı.

Meyilli at suw ishedi.

«Kish-kishlegen» namárttiń isi.

Shólleseń shopan qasına,

Ash bolsań diyqan qasına bar.

Atqa erdiń batqanın,

Iyesi bilmese, at biler.

Aǵayinniń azǵanın,

Aǵayin bilmes jat biler.

Eshek mingen eńbegin minedi.

Esaplamaǵanǵa bári túwel.

Qatıq tógilse juǵı qaladı,

Ayran tógilse nesi qaladı.

Eshektiń júgi jeńil bolsa,

Jataǵan keledi.

Eshektiń aqırına attı baylasań,

Tápsi uradı.

Sharwanıń da malı tuwar,

Bir qarası eki bolar.

Sútke suw qossań.

Súymesin boladı.

30