Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Bir bálege tap bolar,

Júyesin tappay sóz quwǵan.

Batır bolar balanı,

Sheshesinen tanırsań,

Adam bolar jigittiń,

Múshesinen tanırsań.

Tabılǵan sózdi «dúr» deydi,

Miyras emes atadan,

Qırǵıydan qashqan boz torǵay:

Pana tabar putadan.

Jarlınıń júdep sasqanı,

Jalǵızın qoyar girewge,

Jigittiń qara basqanı,

Ayıbın jabar birewge.

Ayaǵım aqsaq tulparman,

Shappaǵa arqam qozadı,

Arqası pitew, jalı berik,

Jarıssam yabı ozadı.

Qádirli zat dúnyada,

Qádirińdi bilgen joldasıń.

Muńlını kórip ashınıp,

Qızǵanıp tókken kóz jasıń.

Namıs ushın jan qıyar, Tuwǵan jigit sodırlı, Namıstan óter nárse joq, Namısıń jannan qádirli.

(Sodırlı – duǵımlı, ar-namıslı, batır jigit mánisinde)

241

Emen aǵash qattı aǵash,

Sınbasa bası iyilmes,

Kóp jemek penen tınısh uyqı,

Ekewi birge jıyılmas.

Adamnıń bári birgelki,

Qásiyet penen shın da bar,

Biyik aqıl tereń oy,

Salamat bolǵan janda bar.

Salamat jasap, saw gezer,

Sinaǵa kewil bermegen, Xalıqtan húrmet kóre almas, Óz qádirin bilmegen.

Táme qılma birewden,

Jasayın deseń azapsız,

Shaqırmay barǵan jerińnen,

Qaytpaǵıń kerek juwapsız.

Xızmet etseń xalqıńa,

Inandır dáslep ózińdi,

Bul isiń kelse ornına,

Onnan soń basla sózińdi.

Er jigittiń basında,

Túrli-túrli sawda bar.

Ráhátli jaydı jánnet der,

Muhabbat sonıń bir gúli,

Minnetli jaydı dozaq der,

Dushpanlıq sonıń ushqını.

Káramat qaysı deseńiz,

Sap pikir menen shın aqıl

242

Aqılǵa tartıp ólshe de,

Jupker kelgen isti qıl.

Qaytqan istiń belgisi,

Qatarınan bolar kem.

Biykarǵa ótken ómiriń,

Qayǵı menen alǵan dem.

Jigittiń serli bolǵanı, Ǵabırıspay júrse jolınan, Kórinip bále kelmeydi, Báleniń bári tilińnen.

Adamnıń parqın bilmeseń,

Sóyletip kór, sınap kór,

Parqı sonda biliner,

Halına qaray baha ber.

Tarıqpay dáwran súrmege, Túrli-túrli sebep bar, Bahası joq ǵáziyne, Altınnan zıyat ádep bar.

Kúshi bar zalım xalıqtı, Sınlatpaq ushın jılatar. Ádepli adam óz basın, Súydirgennen sıylatar.

Bolayın deseń maqtawlı, Xosh qılıq penen ádetlen, Dáwletiń taymas ómirde, Ádep penen ziynetlen.

Qoshqar bolar qozınıń,

Mańlayları dóń keler,

243

Adam bolar jigittiń,

Etek-jeńi keń keler.

Shikás kelse párine,

Qarshıǵa qalar ushıwdan,

Jigitke kelgen háleklik,

Jónli-jónsiz ashıwdan.

Ornın tawıp kómek ber,

Atıń qalar máńgilik.

Erte jatıp erte tur,

Bedeniń bolsın salamat,

Waqıtsız jatıp, kesh turmaq,

Buzılmaǵa álamat.

Erliktiń bolar eń zorı,

Ata-ananıń kewlin tap,

Tárbiyalap ósirgen,

Eńbegin júrme zayalap.

Iyisi sińer jaqınǵa,

Bayqas etseń juparǵa,

Sende sonday háwes qıl,

Jaqsıǵa ulpet tutarǵa.

Jartıwsızı adamnıń,

Sır saqlamay sezdirgen,

Onnan jaman bir is bar,

Ózinen xalıqtı bezdirgen.

Tınıqlıq qanday, suwdı kór,

Shaypala berse bılǵanar,

Bılǵansa ómir qádiri,

Aqıllı buǵan oylanar.

244

Haq joldı tap ta ayrılma,

Hadallıq qalar máńgige,

Batıl bir rawaj alsa da,

Turaqlay almas sońǵıǵa.

Oylanıp bilip babalar,

Sózdi «dúr»ge teńgergen,

Tawıp aytqan hár sózin,

Oylama «kem» dep gáwhardan.

Orınsız kelgen ájelden

Aralap alǵan sheshenlik,

Haq penen bar da tawıp ayt,

Joldasıń bolar esenlik.

Jaqsı menen janassań,

Dártiń qalmay tógiler,

Jaman menen janassań.

Qabırǵań qalmay sógiler.

Arǵımaq attıń belgisi,

Azǵana otlap kóp júwsar,

Azamat erdiń belgisi,

Azǵana sóylep, kóp tıńlar.

Jasırǵan menen kóbeymes,

Barıńdı jurttan jasırma,

Jarlı bolsań hawlıqpa,

Kórgensizge bas urma.

Bermege jomart bolsań da,

Alǵanda qoldı tarta tut, Ústinde turar bergen qol, Ilajın tapsań járdem et.

245

Joldan shıǵar keshikpey,

Buzılǵannan dos tutqan,

Aldın alıp, puxta bol,

Alalmas basın bir shatqan.

Bir kúni pitip jazılar,

Darıǵan tıyıq jarası,

Til jarası – ómirlik,

Yadıńnan shıqpas ızası.

Kemshilikte kemal bar,

Dáreje tabar iyesi.

Men-menlikte zawal bar,

Aqırı tutar kiyesi.

Jaramas qıslet kóp bolar,

Eń jamanı kúnshillik,

Bir zaman ráhát kóre almay,

Ómiri óter jenshilip.

Hadal kásip az emes,

Alıs bolıń haramnan,

Jaqsılıqtı úmit qıl,

Kúler júzli adamnan.

Dushpannan payda jetiser,

Esabın tawıp alǵanǵa,

Sırtıńnan sayǵan minińdi,

Duzey-dúzey barǵanda.

Dostıńdı kútá saylap tut,

Tiymeydi dostıń zıyanı,

Dushpanın barma? sıypanlap,

Buzıqqa baslap baradı.

246

Mánisli sóz bahalı,

Ózi qısqa ózi jup, Burınǵıdan qalǵan sóz, «Sózi kópte qayǵı kóp».

Jartıwsız dórer awırıwdıń

Aqlıǵı menen shawlıǵı,

Tozbas kiyim ne deseń,

Denińizdiń sawlıǵı.

Sabır túbi sarı altın,

Sabırlı jeter muratqa,

Asıqqan menen is pitpes,

Taǵılarsań hár atqa.

Orazlı jigit kim deseń,

Kewlin tabar alǵanı,

Sózdiń úlken min jeri,

Mazasız uzın bolǵanı.

Jolı buzıq adamnıń,

Isi bolmas ózindey,

Haslı qıysıq aǵashtıń,

Kóleńkesi de ózindey.

Jaqsılıqqa-jaqsılıq,

Hár kisiniń isi di,

Jamanlıqqa-jaqsılıq,

Nar kisiniń isidi.

Hár kesheniń sońında,

Bolǵanday jaqtı bir kúndiz,

Hár tarlıqtıń sońında,

Keńligi bolar gúmansız.

247

Sózińdi sóyle abaylap,

Sózden tuwar ashshılıq

Qayırdı óziń birewge,

Kúseseń kút jaqsılıq.

Ańlap sóyle sózińdi,

Qanshelli awlaq bolmasın,

Arjaǵında diywaldıń,

Tıńlawshı qulaq bolmasın.

«Janlıǵa azar bolar» dep, Óltirmey ketseń jılandı, Zulımlıq qılǵan bolarsań, Shaqtırıp neshshe adamdı.

Hárkimdi kórseń kóriner, Masayraǵan arıwday, Óziniń pikiri túp-tuwrı, Óz balası sulıwday.

Márhamat qılmaq jaqsı is,

Ornın qılmaq jaqsı is.

Bir dásturxan qasında

Onlaǵan adam ońısar.

Bir ólimtik ústinde,

Eki iyt nege talasar?

Esiginde malı joq,

Jarlınıń kewli qurt kúser,

Is qosjaqpas jalqawlar,

Buzıq jolǵa tez túser.

Malıńdı sarp et baxıt ushın,

Ornasın soǵan qumarlıq,

248

Ómirdi malǵa sarp etpe, Kámalǵa kelsin adamlıq.

En jeńil is dúnyada,

Birewge qılmaq násiyxat,

Birewdi sınap min taǵıw,

Onnan da jeńil ap-ańsat.

Shala qoyıp artıńdı,

Tazadan dúnya tapqannan,

Paydalı bolar qoldaǵıń,

Joq etpegen, saqlaǵan.

Páhimliniń aldında,

Kóz kórgen zatta ibrat bar,

Sóz benen istiń ishinde,

Násiyattay bir zat bar.

Islese talmas bilegim,

Jawdan qaytpas júregim,

Jupker kelse ekewi,

Pitpey qalmas tilegim.

Oń sawsaǵım barmaǵım,

Barmaǵım emes tarmaǵım

Bilekke pitken bulshıq et,

Taldırmas salǵan qarmaǵım.

SHAYÍRLARDÍŃ DIDAKTIKALÍQ QATARLARÍ: ABBAZ DABÍLOVTAN

Japanı shekpegen ashıq

Sapanıń qádirin bilmes,

Zimistan kórmegen búlbil,

249

Sahardıń qádirin bilmes.

Is buyırsa xosh jaqpaǵan, Ózin sayada saqlaǵan, Kisiniń otın jaqpaǵan, As nannıń qádirin bilmes.

Malı-dúnyasın giznegen, Ózin maqtap kóp sóylegen, Biytanıs jerdi gezbegen, Miymannıń qádirin bilmes.

Górqaw bar nápsin tıymaǵan, Ishse tamaqqa toymaǵan,

Óz qolı menen jıymaǵan, Dúnyanıń qádirin bilmes.

Mańlayına túk pitpegen,

Shúlliklep aǵash tikpegen,

Qolı menen kógertpegen,

Miywanıń qádirin bilmes.

El gezgendi el demegen,

Kirip barsa «kel» demegen,

Jazirada shóllemegen,

Sharaptıń qádirin bilmes.

Miynet palın bilmegenler,

Májilisti bir kórmegenler,

Bası topqa kirmegenler,

Azamat qádirin bilmes.

Jawın bolsa el qıstaǵan,

Sardar bolsa tuw uslaǵan, «Hayta-haytqa» at qospaǵan,

250