Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Xan ústine xan kelse,

Onda xannıń miyneti.

Xan ústine el kelse,

Onda xannıń dáwleti.

Xannıń isi qarashaǵa túsedi,

Biydiń isi urashıǵa túsedi.

Bir jemese taqandı,

Xan jemeydi,

Xan qasında qarashı,

Ne demeydi.

Xandı quday qarǵasa,

Qarashısı menen qas bolar.

Baydı quday qarǵasa,

Dáwletine más bolar.

Patshadan hámir bolsa,

Puxaraǵa ne turıs.

Xan da bolsań, kelsaptı ákel.

El basqarǵan adamlar,

Etekten ala bermeydi.

Xan ketse – qut,

Kelse – jut.

Xannıń qızın kim burın,

Qasında kórse sol aladı.

Xan qasında xalqı bar adam sóyleydi.

Aq teri ayaq astında,

Qara teri xannıń basında.

231

Qayırsız xan semiredi.

Patshań ádil bolsa,

Basıp ótpe.

Xalıq bergen sholaq qılıshtı,

Awırlıq etedi dep taslap ketpe.

Xan qasında qara bilgish bolsa,

Qara jer menen kemeń júrer.

Qayıp Xiywaǵa xan boldı.

Oraz begi sultan boldı,

Abadan jurt oyran boldı.

Keldi Qonırattıń náwbeti.

Eki patsha qozǵalań tapqısı kelse,

Birin-biri túrtedi.

Qudayım jamǵır xanǵa jolıqtırma, «Jolıqtırma» degenim bolıp turma!

Aspandaǵı aydan ne payda, Ísınıwǵa qolım jetpeydi.

Xiywadaǵı xannan ne payda,

Barsam arzım pitpeydi.

Urı bar jerde bereket bolmas.

Ájigeldi-ájikeldi, Sen xan bolǵalı,

Qońsı elden bajı keldi, Qay waqıtta iyt atlıdan, El buzıladı degen edi.

Sol Bazarbaydıń aytqanı tuwrı keldi.

232

Eki arba sheńgelden hárem bolmas,

Xiywaǵa neshe barsa da máhrem bolmas.

Patshadan ádálat ketse,

Áskerinen ayrılar. Kisi gápine ergen, Súygeninen ayrılar.

Qar jawmaǵan tóbe joq,

Jaw shappaǵan xalıq joq.

Tóre bilgen, tórege barmaydı,

Tóre de ózińdey kisi.

Xanımız boldı qaradan,

Biymiz boldı paradan.

Mıń qoydı bir qozı emedi,

Ol da sútke jarımaydı.

Ózi bolǵan jigitke tásil etpe, Adamzattıń balası kim bolsa da, Jolda jatır dep basıp ótpe.

Shın biy sózińe baǵadı,

Sum biy kózińe baǵadı.

Az sóyleydi ádil biy,

Qanday zalım bolsa da.

Hadal sózge basıń iy.

Xalqı qálemegen biy azadı,

Qatını salaq úy azadı.

Sıpayınıń aldı tar.

233

Baylıq murat emes,

Joqlıq uyat emes.

Qırıq jıl baylıq joq,

Qırıq jıl jarlılıq joq.

Toq kekirer,

Bar sekirer.

Bay jekirer,

Ash ókirer.

Qádemi qutlınıń,

Mártebesi ullı.

Bas-basına biy bolsań,

Minar tawǵa sıymassań,

Bas qalqanıń bar bolsa,

Janǵan otqa kúymesseń.

Qanlı jas kóz ishinde jasırına almas.

Barma xanǵa, ózi keler malǵa,

Barma biyge, ózi keler úyge.

Úlgisizden biy qoysań, Wásiyatı bolmaydı, Qáhársizden xan qoysań, Qásiyeti bolmaydı.

Patsha alım bolsa,

Jurtı ozadı,

Patsha zalım bolsa,

Jurtı tozadı.

Xan sırtınan judırıq.

234

Qaranıń xan bolǵanı,

Elatına bas bolǵanı.

Jigittiń aqmaq bolǵanı,

Dáwletine más bolǵanı.

Aqmaq jigit ańǵal attay, Ádilsiz patsha janǵan ottay.

Teń atanıń balası,

Teńlikke tursa da,

Kemshilikke kóngeni joq.

Xandı kim sókpeydi.

Shoshqa óleyin dep atırsa da,

Qurıq etkenin qoymas.

Dawdı dawlay bilmegen,

Tóresinen kóredi.

Eski baydan jurt qalmas,

Jańa baydan shóp qalmas.

Tóresiz biydiń jazası,

Gúman menen moynıńa salar.

Gúwalı isti gúwa tabar,

Guwasız isti gúman tabar.

Iyt qutırsa iyesin qabar,

Daw qutırsa biyin tabar.

Qorqıp qılǵan biyligi qurısın,

Huw-haq dep jıynaǵan dúnyası qurısın.

235

Aytısqan soń bári daw,

Alısqan soń bári jaw.

Bir dawda eki gúman joq,

Bir iste eki jaza joq.

Dawıń joq bolsa kepil bol.

Daw harımaydı, altın shirimeydi.

Bay bayıǵan sayın qaltırawıq boladı.

Paraxor biy jaltań.

Torǵay maqtanıp suńqar bolmas,

Eshek maqtanıp tulpar bolmas.

Túrli-túrli zaman bar,

Zamanǵa qaray hamal bar.

Tawına qaray túlkisi,

Zamanǵa qaray kúlkisi.

Shıranıń jaqtısı astına túspes,

Zalımnıń qádiri heshkimge ótpes.

Jaqsı jarlıdan shıǵadı.

Adamgershilik arlıdan shaǵadı.

Aqqa qara joq,

Qaraǵa shara joq.

Qumırısqanıń da tasınıń batpan ekeni «táńirge» ayan.

Shoshqa-shoshqanı jarǵan emes.

236

Dońızdan túk tartsań da payda.

Baylıqtan ne payda, payanı bolmasa,

Bay terekten ne payda sayası bolmasa.

Ǵarǵa-ǵarǵanıń kózin shoqımaydı.

Ala qayıslap at miniw,

Qıdırıspanıń nıshanı.

Jalań ayaq, jalań bas,

Puqarashılıqtıń nıshanı.

Puqarashılıqqa kúlgen,

Kórgensizliktiń nıshanı.

Qazıǵa barsań qurı barma,

Bir nárse alıp bar.

Alıp barsań jalt qarar.

Dawageriń qazı bolsa,

Dadıńdı alla bersin.

Shaytannıń sháhárinen,

Patshanıń qáhárinen saqla.

Awzı qıysıq bolsa da,

Baylıń ulı sóylesin.

Abıroy aqsaqal bolmaǵanıń,

Bolıs bolsań adam jer eń.

Eki biy daw dawlaydı pul shıǵarmay,

Ash bóri qoydı jeydi qan shıǵarmay.

Qazı menen qarta jediń awzıńda joq,

Maqpal menen torqa kiydiń ústińde joq.

237

Baydıń ulı bolǵansha,

Bazardıń qulı bol.

Baydıń malı qádirli,

Jarlınıń janı qádirli.

Toqpaǵı kúshli bolsa,

Qiyiz qazıq jerge kiredi.

Quldıń qulaǵın kesse,

Bayǵa kiyiz keskenshelli bolmaydı.

Qul, qulǵa tórelik beredi,

Biraq biy erkine jibermeydi.

Kim biy bolmayın demeydi,

Xalqı qálemeydi.

Shın hasıldan biy bolsa, Biygúna qoldı baylatpas. Jetesi jaman biy bolsa, Istiń sońın oylamas.

Xalıq súymegen qátqudanıń qádiri bolmas,

Miynet penen tabılǵan uwdıń záhári bolmas.

SHAYÍRLARDÍŃ DIDAKTIKALÍQ QATARLARÍ: BERDAQ SHAYÍRDAN

Oylı jigit jaqsı bilimpaz keler,

Aytqan gáplerine túsimpaz keler.

Aqıllı adam sóz ertpeydi izine,

Shóp salmas yarınıń hárgiz izine.

238

Jaqsınıń úyine adam kóp keler,

Jaqsı adam dushpanların kúldirmes,

Qoldan kelse oǵan dáwran súrdirmes.

Ǵosh jigitke qostar bolsa elatı, Kún-kúnnen artadı onıń quwatı.

Márt jigitler xalıq isine taq turar.

Jaqsı adam sóz mánisin ańlaydı,

Jaman adam pasıq sózdi tıńlaydı.

Jaqsı adam jaǵar shiyrin janıńa,

Jaman adam boyar qızıl qanıńa.

Jamanlardı jurt jek kórer peyli ushın.

Zalımnan ul tuwsa ataǵa tartar,

Kún sanap gázzaplıq hiqmeti artar.

Jónsiz qırıq kún qayǵı uwayım shekkennen,

Den sawlıqta bir kún shadlıq jaqsıraq.

Jumıs isle tuwılǵan soń el ushın,

Janıńdı ayama elde er ushın.

Er bolsań elińdi baqla,

Eldiń bergen duzın aqla.

Dostıń sırın bekkem saqla.

Peyliń ketip nápsińdi ashpa, «Malım bar» dep tolıp taspa,

Jarlını ayaqqa baspa.

Qolıńdı úzbe el-elattan,

Qashıq júrme jamanattan.

239

Parqı bolar sóz degenniń,

Nırqı bolar bóz degenniń,

Xalqıń bolsın izlegeniń.

Jamanlarǵa sırıńdı aytpa,

Kelgen jerde sózden qaytpa.

Kópti qasıńnan qashırma,

Barıńdı «joq» dep jasırma.

Oylanbastıń túbi oyran,

Aqırı bir kún bolar hayran.

Basıńdı qos jaqsı dosqa,

Dos tappay hám júrme bosqa.

«Jalǵızban» dep jaltańlama, «Kóppen» ǵoy dep taltańlama.

Ata-anandı qádirle, Ólgenińshe jaqsı sóyle, Mal tapsań torqaǵa bóle.

Molla bolsań ilimdi tut,

Jalǵız óziń bolmaysań jurt.

Dos bolsań sonday bol,

Gewde de shiyrin janday bol.

SHAYÍRLARDÍŃ DIDAKTIKALÍQ QATARLARÍ: SEYFULǴABIT MÁJITOVTAN

Shoyın menen satılmas,

Qalayılaǵan jez quman,

240