Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Eki palwandı bir qoy jeńedi.

Oylı jigit toylı boladı,

Námárt «márt bolaman» dese isenbe.

Jawdı kúshli deme,

Erlik etseń jıǵasań,

Tawdı biyik deme,

Talap etseń shıǵasań.

Elden bezgen er bolmas,

Hónerli qul xor bolmas.

Batır batpas Shınlıq jatpas.

Daw jigiti basqa,

Jaw jigiti basqa.

Miymandı biyǵam biyhush eter,

Mánisin bilgen xosh eter,

Mártke márt qosılsa,

Qapa kewlin xosh eter.

Alpıs qılısh ketilse,

Egew menen jetiler.

Námárt – as ústinde,

Márt – is ústinde.

Batırǵa dárkar jaw-jaraq, Xalqına kerek ullı daraq, Álemge túser sayası,

Er jigitke bas qossań, Hár jerde tiyer paydası.

221

Jigittiń sózi gór bolǵansha,

Kózi gór bolsın.

Jigittiń bári jigit-amanlıqta,

Qashadı bórkin taslap jamanlıqta.

Jawǵa barǵan jigittiń,

Jaw nıshanı boladı,

Xannan qaytqan jigittiń,

Xan nıshanı boladı.

Jigittiń aqmaq tuwǵanı,

Dáwletine más bolǵanı.

Jigittiń artıq tuwǵanı,

Elatına pana bolǵanı.

Batır jarasız bolmas,

Bir jazıqtan er ólmes,

Hesh jazıqsız er bolmas.

Batırdıń ketkeni kórinbes,

Kelgeni kóriner.

Batır – bastan, júyrik – ayaqtan.

Er qartaysa da dushpan qartaymas.

Er jigittiń úyine qonaq kelse,

Etegine shoq túsedi.

Er qartaysa erki keter, Hayal qartaysa kórki keter.

Taw bası dumansız bolmas,

Jigit bası ǵawǵasız bolmas.

222

Batır bolǵan xanǵa qas,

Mergen bolǵan anǵa qas.

El qorıǵan saqshı bolar,

Jaman adam tıńshı bolar.

Er erden buwaz boladı.

Erdiń erligin bilmegen,

Eldiń birligin bilmeydi.

Dúnya tegis bolǵansha,

Jigitke bir is boladı.

Erdiń eteginen alma,

Tutsań jaǵasınan tut.

Qorqaqqa berme qolıńdı,

Batıl eter jolıńdı.

Mushıńdı qanshelli qattı qıssań,

Soqqı sonshelli kúshli boladı.

Batır sawashta málim boladı.

Janı barda jalınǵan,

Jaman erdiń isidi.

Jalı barda arıǵan,

Jaman attıń isidi.

Arıslanǵa temir shınjır ar emes.

Asqa talaw tússe,

Iyttiń muradınıń bolǵanı.

223

Erge talaw tússe,

Dushpannıń jolı bolǵanı.

At súrinbey jol tanımas,

Er súrinbey el tanımas.

Aytıstıń keyni daw boladı,

Ayqastıń keyni jaw boladı.

Batır jol baslaydı,

Sheshen sóz baslaydı.

Er jigit bir kúni – bir kisilik,

Bir kúnde – mıń kisilik.

Erdi ádiwlep tut,

Astı qádirlep jut.

Er ótirik aytpaydı,

Ep ótirik aytadı.

Esaplı bolmay bay bolmas,

Esersoq bolmay er bolmas.

Er jigit úyirinen shıqsa da, Úyirine qosıladı.

Erdiń hasılı isinen bilinedi,

Hayaldıń hasılı asınan bilinedi.

Ǵayratlı erde mal turar,

Ónerli erde zat turar.

Er sıylaǵan esikte otırmas.

224

Erge dáwlet pitse,

Ǵarǵa salsa da ǵaz alar. Erden dáwlet ketse, Lashın salsada, az alar.

Erden dawlasıp eltiri alsań da teńlik.

Er basına daw kelse,

Erligi keter basınan.

Biy basına daw kelse,

Biyligi keter basınan.

Júk awırın nar kóteredi,

Qazan awırın er kóteredi.

Jaqsı at ayaǵınan mayrılar,

Er jigit dushpanınan mayrılar.

Polat nayza qap túbinde jatpaydı, Temir nayza egewleseń de ótpeydi.

Joldas bolsań bir márt penen joldas bol, Ózi ólmey jawǵa taslap ketpeydi.

Qaptalı jawır bolsa da,

Qayıspaydı qara nar.

Qansha jarlı bolsa da,

Sır bermeydi jomart er.

Janın ayamaǵan jaw aladı,

Malın ayamaǵan daw aladı.

Qorqaq kúnde óledi,

Batır bir óledi.

225

El basına túsken is,

Er basına túskeni.

Jar jıǵılsa jayın óledi,

Jala sózden er óledi.

Ǵayratına isengen qustay ushadı, Dushpanına isengen murttay ushadı.

Quntsız jigit at minse,

Kesew menen sabalar.

Batır jigit at minse,

At ayaǵın taǵalar.

Biz de batır bolarmız,

Atqa kisen salarmız.

Búgin jarlı bolsaq ta,

Bir kún iske jararmız.

Shúdigardan júrgenniń atı mayrılar,

Jigit parqı joldas bolǵanda ayrılar,

Tuwrı júrseń dushpan aybınar.

Mal arıǵı tuwlaq boladı,

Er arıǵı árwaq boladı.

Óziniń elin tanıǵan er, Hár istiń ǵamın jer. Óziniń elin tanımaǵan, Namısın satıp, arın jer.

Er eli menen sıylı.

Jer káni menen sıylı.

226

Tawǵa súyengen er,

Tawday jawdı jıǵar.

Jawlıq jamılǵannıń bári qatın emes,

Bórik kiygennin bári batır emes.

Batır túsinde jaw kórer,

Sheshen túsinde daw kórer.

Ańshı túsinde aw kórer.

Ǵayratlı er qamal buzadı, Qamaldı da ámel buzadı.

Taw belgisi tas bolar.

Jomart belgisi as bolar,

Shapsa qılısh ótpeydi,

Shaǵırlınıń tasına,

Neler kelip ketpeydi,

Er jigittiń basına.

Námárt atası menen ayqasadı.

Aq quw qusqa oq tiyse,

Qanatın suwǵa tiydirmes.

Er jigitke oq tiyse,

Qıynalǵanın bildirmes.

Jawınnan qashqan,

Tamshıǵa jolıǵar,

Jawdan qashqan.

Teńizge jolıǵar

227

JÍL MÁWSIMLERI HÁM TÁBIYAT KÓRINISLERI HAQQÍNDA NAQÍL-MAQALLAR

Úrker úyden kórinse,

Úsh aydan soń jaz bolar.

Úrkerli aydıń bári qıs,

Saratan sennen de qorqaman.

Axırapta urmasa,

Aqırette de urmaydı.

Ayamáwiz altı kún,

Altı ay qıstan qattı kún.

Jawzada jawday egis.

Qılıshın súyrep qıs keledi.

Qıstıń qırawlı kúni. Saw boladı adamnıń deni.

Sáwir bolmay, táwir bolmas.

Iyt túynekten qawın bolmas.

Qarlıǵash – báhár nıshanı, Ópepek keldi – jaz boldı.

Qut, malǵa kelgen jut.

Ǵaz bir ǵanqıldasa, jıl kiredi.

Ǵarǵa mıń ǵańqıldasa da jıl kirmeydi.

Aydıń onbesi jarıq,

Onbesi qarańǵı.

228

Súmbile tuwsa sımpıyıp,

At semirer quntıyıp.

Súmbile tuwsa, suw suwır.

Úsh ay sawınım, Úsh ay qawınım, Úsh ay shabaǵım. Úsh ay qabaǵım.

Jaz ótedi, qıs ótedi,

Asıqpasań ne pitedi?

Jazda jamılǵıshıńdı taslama,

Qısta óziń bil.

Dúnya shalqar kól,

Zaman esken jel.

Dúnya tawsılmaydı – álwan,

Adam-jol júrgen kárwan.

Jıldıń kelisi nawrızda belli.

Ǵaz kelgeni, jaz kelgeni.

Suwıqtıń qamshısı – jel.

Báhár – qıstıń azıǵı.

Jawınlı kúni janbawırdan júrme,

Qarlı kúni qonıs izleme.

Aǵın suw, bir ketse qaytıp oralmas.

229

Tawlı jer bulaqsız bolmas,

Suwlı jer quraqsız bolmas.

Tawdıń etegi jaqın,

Tóbesi alıs.

Jılan jılı julıs boldı,

Jılqı jılı urıs boldı.

Ay tuwsa álem kórer.

Ótken bulttan jawın kútpe.

Nawırızdan soń qıs bolmas,

Miyzannan soń jaz bolmas.

Íssı súyek sındırmas, Suwıq jandı tındırmas.

HÁKIMSHILIKKE QARSÍ DÓRETILGEN

NAQÍL-MAQALLAR

Xan islegen zulımdı,

Jan islemes ómirde.

Xan kóp bolsa,

Jaw kóp boladı.

Biy kóp bolsa,

Daw kóp boladı.

Qardıń basın qar aladı,

Xannıń basın xan aladı.

230