Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Jorǵa mingen menen joldas bolma.

Ladan menen sırlas bolma.

Isenbeseń ózińe, Erme kisi sózine.

Jeti baslı jılannan qorıqpa,

Eki júzli adamnan qorıq.

Ishte pikir bolǵansha,

Sırtta talaw bolsın.

Mańlaydan aqqan ashshı ter,

Kózge tússe duz bolar.

Qulaqqa tiygen ashshı sóz,

Ishke tússe muz bolar.

Gilt qulpında belli,

Sóz parqında belli.

Jigit qırqında belli.

Kúshli qáwipli emes,

Kekshil qáwipli,

Kekshilden de epshil qáwipli.

Saq júrseń saw júrerseń.

Ótirik aytıp payda tapsań, Aqırında zálel tabarsań. Íras aytıp zálel tapsań, Aqırında payda tabarsań.

Jılannıń uwı basında,

Albawdıń jawı qasında.

211

Aǵayinge ótirik aytpa,

Dushpanǵa sırıńdı aytpa.

Bult bolmasa jawın bolmas,

Eki dushpan awıl bolmas.

Sálimbiykeniń sırın men bilemen,

Sálimbiyke meniń sırımnan xabarı joq.

Otın shapqan balta,

Dalada qalmasın.

Sekirmey turıp «háp» deme.

Pıshıqtıń tıshqandı ayap,

Jılaǵanına isenbe.

Saqlıqta xorlıq joq,

Haqlıqqa zorlıq joq.

BATÍR, ER-AZAMATLÍQ TUWRALÍ NAQÍL-MAQALLAR

Aydaǵan ógiz arbanıń,

Júgi ógizge túser.

Kátqudasız el bolsa,

Shıqqan dawdı kim shesher?

Er jigittiń júregi,

Arıslanǵa teń keler.

Qorıqqan jigit belgisi,

Sózi suwıq bos keler.

212

Jigit bolsań bir sóyle,

Shayma bolma tutanaq.

Er jigitlikke miyasar,

Turaqlılıq, ziyreklik.

Adam aldap kórmegen,

Sırqıyańdı bilmeydi.

El qonbaǵan jerge,

Er qonadı.

Er shekinispey bekinispeydi.

Er jigit el ushın tuwadı,

Eli ushın óledi.

Er tuwǵan jerine,

Iyt toyǵan jerine.

Altın jerden shıǵadı,

Batır elden shıǵadı.

Eńkeyip kúneltkennen,

Tik turıp ólgen jaqsı.

Erliktiń bolar eń zorı,

Ata-ananıń kewilin tap.

Tárbiyalap ósirgen,

Eńbegin júrme zayalap.

Shikás kelse párine,

Qarshıǵa qalar ushıwdan,

Jigitke kelgen háleklik,

Jónli-jónsiz ashıwdan.

213

Arǵımaq attıń belgisi,

Azǵana otlap kóp juwsar.

Azamat erdiń belgisi,

Azǵana sóylep, kóp tıńlar.

Jarlınıń júdep sasqanı,

Jalǵızın qoyar girewge.

Jigittiń qara basqanı,

Ayıbın jabar birewge.

Jigit bolsań shoq bol,

Shoq bolmasań joq bol.

Jigitti maydanda sına.

Jigitti dúz ayıradı.

Emen degen aǵashtıń Iyilgeni sınǵanı,

Qızıl júzli jigittiń Uyalǵanı

– ólgeni.

Er basına kún tuwsa,

Etigi menen suw kesher,

At basına kún tuwsa.

Suwlıǵı menen suw isher.

Erdiń erden qáwpi bar.

Qoyandı qamıs óltirer,

Erdi namıs óltirer.

Altın otta, bilinedi,

Er miynette bilenedi.

214

Jigit bolsań shalqar bol,

Jantasqan adam shalqısın.

Sózlerińdi esitken,

Tula boyı balqısın.

Jigit bolsań tawday bol,

Jawǵa qurǵan awday bol.

Jigit bolsań qayıń bol,

Hárbir iske qayım bol.

Sılbır bolıp júrmesten,

Táp bergende tayın bol.

Jigit bolsań batır bol,

Jaw jeńgendey japırıp.

Tıńlawshılar tań qalsın,

Sóylegende lap urıp.

Bar beredi, bardı da nar beredi,

Kisi bolǵan menen bári er me?

Túye bolǵan menen bári nar ma?

Shalaǵay bolma jasıńnan, Kópshilikte tis jerseń. Shalaǵay bolsań jasıńnan, Merekede mush jerseń.

(Tis – awır sóz esitiw mánisinde)

Batırǵa da jan kerek.

Piter istiń basına,

Jaqsı keler qasına.

Jamannıń tórinde bolma.

215

Miyrimsiz bol dushpanǵa,

Tartsın qılısh sazayın.

Ay menen kúndey,

Hámmege birdey.

Batırǵa tayaq ta jaraq.

Ura bilgen jigitke iyne de jaraq.

Uratuǵın adamǵa

Iytte tayaq eken.

Jaqsınıń kegi bolmaydı.

Aǵam bolsań qáyteyin,

Arım ketip baratır.

Jaqsınıń isi menen atı ólmeydi.

Jaqsı adam ay menen kúnge teń,

Jarıǵı ortaq álemge.

Jaqsılıq jerde qalmas.

Aǵa bolar jigittiń,

Etek-jeńi keń bolar.

Bolar bala birin-biri batır deydi,

Bolmas bala birin-biri qatın deydi.

Baqa kóli menen,

Er jigit eli menen.

Batır – anqaw, er gódek.

216

Ózińdi er bilseń,

Basqanı sher bil.

Qus jańılıp torǵa túsedi,

Er jańılıp qolǵa túsedi.

Isiń tússe námártke,

Jaqsınıń bári qapılar.

Er moynında qıl arqan shirimeydi.

Jaralı qayt,

Jawdan jasırın qaytqansha.

Erden tuwǵan er boladı,

Jamannan tuwǵan qara jer boladı.

Námárttiń qasında márt joldası bolsa,

Námárt batır boladı.

Ólimnen uyat kúshli. Dushpanǵa kek jibermes,

Arlı kisi.

Sultan súyegin xorlamas.

Qashqan jawǵa námárt eredi.

Balıqshıdan sıralǵı,

Batırdan sawǵa.

Erdiń ózi kóshse de,

Isi qalar izinde.

At – erdiń joldası.

217

Er jigittiń júregine,

Er juwenli at jayǵasadı.

At názeri, er názeri.

Sıpayıǵa – siyasat, batırǵa – sharapat.

Qılıshtı sermey almaǵan ózine tiygizer.

Tawdan arqası bardıń,

Tastan júregi bar.

Taqır jerde buqpa.

Sheshingen suwdan qaytpaydı, (Táwekelshi suwdan qaytpaydı).

Qorıqqanǵa qos kórinedi.

Er úyine er tússe,

Etegine kóz túsedi.

Óli arıslannan tiri tıshqan artıq.

Jaman er qosqa shabadı.

Qos bolmasa bosqa shabadı.

Barlıq ne degizbeydi,

Joqshılıq ne jegizbeydi.

Er tarıqpay mal jıymas.

Barlıq ne isletpeydi,

Joqshılıq jomart erdiń qolın baylaydı.

218

Jerdiń dáwleti qaytsa,

Suwı tereńge túsedi.

Erdiń dáwleti qaytsa,

Isi gereńge túsedi.

Er azıǵı – bóri azıǵı.

Er eńbegine bir toysın.

Polat pıshaq qında jatpaydı.

Er jigit sında jatpaydı.

Eki qoshqardıń gellesi,

Bir qazanǵa sıymaydı.

Polat semser qın túbinde jatama!

Qorıqqan burın sálem beredi.

At jaqsısı qalaǵa barıp pul bolar,

Er jigit óz dinine berik bolar.

Baylıq degen bir jutlıq,

Batırlıq degen bir oqlıq.

Elden bezgen er bolmas.

Er jigit óz elinde qádirli.

Jawdan jabı boyı.

Eki nar dúgisse,

Arasında shıbın óledi.

Jawdan qaytpaǵan júregim,

Bir urtlam maydan qaytama?

219

Mıń qosshıdan bir basshı.

Atıń bar da jol tanı,

Asıń bar da er tanı.

Hasıllar óser uyada,

Batırlar gezer qıyada.

Batpaqlı jerdiń ızası,

Sabırsız erdiń sazası.

Táwekel – erdiń isi.

Az otlaydı qanazat,

Az sóyleydi azamat.

Jaraqlı kúni jaw jolıqpaydı.

Attan attıń nesi artıq, Ózi tarlan kók bolsa, Erden erdiń nesi artıq Wádesine berik bolsa.

Attan attıń nesi artıq, Ózi tarlan kók bolsa, Torsıldaq paqır ne qılsın, Jigittiń júregi joq bolsa.

«Kish-kishlegen» námárt er, Meyilli at suw isher.

At arısa tuwlaq boladı,

Er arısa árwaq boladı.

At-erinli, er murınlı keler.

220