Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Dosqa dos keledi sırlasıwǵa,

Jawǵa jaw keledi mushlasıwǵa.

Ası kóptiń táni semiredi,

Dosı kóptiń janı semiredi.

Jan dosıńa at berme,

At berseń de «átse júr» deme.

Ayrılısatuǵın dos ayawlıńdı soraydı,

Bermeseń betińe qaraydı.

Jaqsı dostıń paydası tiyer hár jerde,

Jaman dos qaldırar bárha zálelge.

Jolsız júrip zorıqsań,

Jol qádirin bilerseń.

Jalǵız júrip zorıqsań,

El qádirin bilerseń.

Asharshılıqtan tarıqsań,

As qádirin bilerseń.

Sırlasarıń bolmasa,

Dos qádirin bilerseń.

Dosı kóp penen sóyles,

Dosı joq penen sırlas.

Jaqsı dos ashıp aytar,

Jaman dos qasıp aytar.

Dosı kóp altın jıynaydı, Qası kóp basın jalmaydı.

(Qası – dushpanı kóp mánisinde)

Dosı kóptiń malı kóp.

201

Dosıń quwansa birge quwan.

Táwir kórgen dosıńa,

Táwir kórgen malıń ber,

Kóre-kóre súysinsin.

Jek kórgen dosıńa,

Jek kórgen malıńdı ber,

Kóre-kóre kúyinsin.

Dos tabılsa as tabılmaydı,

As tabılsa dos tabılmaydı.

Dostıń atın alma, tayın al.

Dostıńnıń pıshaǵı menen múyiz kes,

Dushpanıńnıń pıshaǵı menen kiyiz kes.

Dostıń awırsa kúyin,

Dushpanıń awırsa súyin.

Dostıń kewline qarap,

Dushpanǵa kúlki bolma.

Kóp sóylegen ya qurdasınan,

Ya joldasınan ayrıladı.

Qırq atanıń bolǵansha,

Qırq dosıń bolsın.

Qádirleseń qádiriń artar,

Qádirsizden hámme qashar.

Terek tamırına súyener,

Adam doslarına súyener.

202

Duzıń bolmasa da dosıń bolsın.

Otawıń bolmasa da qonısıń bolsın.

Dushpan ne demeydi,

Túske ne kirmeydi.

Jazalı urınıń bir beti jara,

Jazalı dushpannıń eki beti qara.

Joldasqa doslıq – ómiriń máslik,

Joldasqa dossızlıq – kewil xoshsızlıq.

Tatıw dos bolǵan adamlar,

Jatqa ketpey jarasar.

Dostıń menen dos bolǵanǵa shadlan,

Dushpanıń menen dos bolǵannan saqlan.

Dostıń kewlin, degishpe qaldıradı.

Dushpanǵa keńes bergen de aqmaq,

Keńes alǵan da aqmaq.

Dostıńnıń dushpanınan qansha saqlansań,

Dushpanıńnıń dostınan da sonsha saqlan.

Dostıńa et tuwrat,

Dushpanǵa qawın tildir.

Ashshı bolsań uwday bol,

Tiygen jerin kúydirsin.

Dushshı bolsań suwday bol,

Dushpanıń kelip súydirsin.

203

AWÍZBIRSHILIK, SÍR SAQLAW HAQQÍNDA

NAQÍL-MAQALLAR

Aǵayin bolsań urıwlas,

Arımız ushın dawlas.

Keńesli el azbaydı,

Keń kiyim tozbaydı.

Birlik bar jerde,

Tirilik bar.

Bir dástúrxan qasında,

Onlaǵan adam ońısar.

Bir ólimtik ústinde,

Eki iyt nege talasar?

Kópti jamanlaǵan,

Kómiwsiz qaladı.

Kóp qorqıtadı,

Tereń batıradı.

Eki kisi gúnákar bolsa,

Bir kisi dáneker boladı.

Oǵanda birew sebepker boladı

Qansha tulpar bolsa da,

Minip bolmas jalǵızdı.

Qansha dana bolsa da,

Xalıq súymeydi azǵındı.

Láshker bası sheber bolsa,

Dushpan ayaq astında.

Kóp penen kórgen ullı toy.

204

Altı awız ala bolsa,

Awızındaǵını aldırar.

Tórtewi tuwel bolsa,

Tóbedegini túsirer.

Jaman joldasın jamanlar.

Jalǵız aǵash úy bolmas,

Jalǵız jigit biy bolmas.

Kóp awız bir bolsa, Bir awız joq boladı.

Jalǵız attıń shańı shıqpas,

Jalǵızdıń úni shıqpas.

Sayaq júrseń tayaq jerseń.

Jekke júrip at shappa (qus tutpa),

Birewden ekew jaqsı.

Kópke kimniń dadı jetedi.

Atadan jaratsań beshlerdi jarat,

Jalǵızdı jaratqansha, taslardı jarat.

Kóp túkirse kól bolar,

Kóp jıynalsa, toy bolar.

Kóp tilegi qabıl.

Kósewiń uzın bolsa, qolıń kúymeydi,

Aǵayiniń kóp bolsa, adam tiymeydi.

Jalǵız ǵarǵanıń úni shıqpaydı.

205

Kóplegen qonaq atqaradı,

Kóplegen jaw qaytardı.

Kóp ne demeydi, Bóri saban jemeydi.

Qaltandaǵı – ortandaǵı.

Qum jıynalıp tóbe boladı,

Kóp jıynalsa aqıl tabadı.

Jayawdıń shanı shıqpas,

Jalǵızdıń úni shıqpas.

Bilek bir bolsa da, barmaqlar basqa,

Adamnıń násili bir bolsa da parqı basqa.

Atızlı jerde at ólmeydi, Úyirli jerde er ólmeydi.

Barmaqlar basqa bolsa da, bilek bir,

Ara alıs bolsa da, tilek bir.

Awız birishilik baylıqtıń nıshanı.

Awız bir bolsa, aspandaǵını awdararsań.

Ózim bilemen degen basqa oyran salar.

Kóp biledi degen baqqa qorǵan salar.

Birlesken ozar, birlespegen tozar.

El awzında sert bolsa, Awız birlik berik boladı.

206

Qalıń jurttı jamanlama,

Xalıq tabadı minińdi.

Eki ushlı sóz aytsań,

Qızartadı júzińdi.

Kóptey tentek bolsań da,

Kópke tentek bolma.

Sháriyattıń sharımı kóp.

Birlik etseń barımı kóp.

Jánjel jaqsılıqqa aparmaydı.

Padanıń awzı bir bolsa,

Bórige aldırmas.

Barmaǵıń birikpese,

Iynede ilinbeydi.

Mingespe, mingesseń indespe.

Qamıstı bos uslasań,

Qolıńdı qıyadı.

Birew bolsa es,

Ekew bolsa joldas.

Birdiń kesapatı mıńǵa tiyedi.

Bir qumalaq bir qarın maydı shiritedi.

Bir eli awızǵa eki eli qaqpaq kerek.

Baylıq – baylıq emes,

Birlik baylıq.

207

Birew bilmegendi birew biledi.

Awız birshilik qayda bolsa,

Bereket sonda boladı.

Birdiń abroyı mıńnıń abroyı.

Tozǵan ǵazdı toplanǵan ǵarǵa jem qıladı.

Tirishiliktiń kúshi birlikte boladı.

Jalǵız aǵashtan pana bolmas,

Jalǵız biyeden saba bolmas.

Jalǵız júrip jol tanıǵansha,

Kópshilik penen adas.

Kórgendi góneden sora,

Góne bilmese, kópten sora.

Kóp jayılsa joq tabılar.

Kópshilik qayda bolsa,

Toqshılıq sonda bolar.

«Kóp biledi» degen kúledi, «Ózim bilemen» degen óledi.

Uw ishseń urıwıń menen.

Óner aldı birlik, Írısqal aldı tirilik.

Jamanlıqtıń aldın al,

Jaqsılıq qayda baradı.

208

Birlikti buzǵan – aqmaqtıń isi,

Qatardan qalǵan shabannıń isi.

Qara qulqınǵa qul bolǵan, Óz eliniń ulı bolmas.

Esitken menen kórgen teń emes.

Kimniń awzı ala bolsa,

Isi shala boladı.

Eki jaqsı bas qossa,

Asqar biyik tawday bar,

Eki jaman bas qossa,

Atısıp turǵan jawday bar.

Bir jaman menen bir jaqsı bas qossa,

Awırıw menen sawday bar.

Ashırqaǵan ólmes,

Ańlısqan óler.

Dos dep sır aytpa,

Dosıńnıń da dosı bar.

«Úy meniki» demeńiz, Úy artında kisi bar.

Sırın bilmegen attıń,

Sırtınan aylanba.

Awzı kúygen – úrip ishedi.

Jamandı qarawıl qoydı degenshe,

Jaw keldi deseńshi.

209

«Bilmeymen» dediń – qutıldıń, «Bilemen» dediń – tutıldıń.

Dostındı egleme,

Mápten qaldırıp,

Dushpandı egleme,

Sırıńdı aldırıp.

Mal alası sırtında,

Adam alası ishinde.

Abaylap sóyle sózińdi,

Qanshelli awlaq bolsa da.

Arjaǵında diywaldıń,

Tıńlawshı qulaq bolmasın.

Shóptiń bası jel bolsa qıymıldaydı.

Sezikli sekiredi.

Segiz ólshe, bir jola kes.

Adam sóyleskenshe,

Mal móńiregenshe.

Mına jaqsı jigittiń kózi kúledi,

Kózi kúlgen jigittiń ózi biledi.

Indemew de sınnıń bir túri.

Jaman shapannıń ishinde de kise bar.

Wádege opa márttiń isi,

Opasız – sáwbetsiz kisi.

210