Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Qus qanatı menen,

Adam elatı menen.

El urıssız bolmaydı,

Taw bórisiz bolmaydı.

Kemlikke – kamal,

Menmenge – zawal.

Júyrikke – tomar.

Kimde kim xalıqqa qısım qılsa,

Barıp-barıp ózi-aq qudaydan tabar.

Jeri baydıń eli bay.

Hár qasqaltaq óziniń batpaǵın maqtaydı.

Telpek kiygenniń arı bir,

Kemege mingenniń janı bir

Aspanǵa ushsań, qanatıń menen,

Jerge túserseń quyrıǵıń menen.

Qamqa tonnıń qádirin,

Jamılıp jatqan qart biler.

El-xalıqtıń qádirin,

Jekke júrgen márt biler.

Baqa – kólinde,

Hárkim tuwǵan elinde.

Awıllasıń kim bolsa,

Atalasıń sol boladı.

El aǵasız bolmaydı,

Suw saǵasız bolmaydı.

191

Jaw túbi – el,

Jaz túbi – keshiw.

Xalıq aytsa qalıp aytpaydı.

Az ǵana elge aǵa bolma,

Az ǵana asqa bóliwshi bolma.

Búlingen elden búldirgi alma.

Qarınǵa tartpaǵannıń qarnı shirisin.

Keń kiyim tozbaydı,

Keńesli el azbaydı.

Xalıq sózi – teńiz tolqını.

Kisi elinde patsha bolǵansha, Óz elińde shopan bol.

Eldiń awzın jappaǵa,

Elli ǵarı bóz kerek.

Xalıq buzbas qamal joq.

El qurımay, ot qurımas.

Hár eldiń úrpi basqa,

Iytleri bar ala qasqa.

Ázelgi dushpan el bolmas,

Etekti kesip jeń bolmas.

Talaplı elge nur jawar,

El qorıǵan kem bolmas.

192

Qızǵısh qusqa kól pana,

Jetim ulǵa el pana.

Jaqsıdan hákim qoysań eldi dúzer,

Jamannan hákim qoysań eldi buzar.

El – dawsız bolmas,

Taw – jawsız bolmas.

El qızsız bolmas,

Jer gúlsiz bolmas.

Bolayın degen eldiń balası,

Birin-biri batır der.

Tozayın degen eldiń balası,

Birin-biri qatın der.

Xalqıńdı, jurtıńdı jamanlama,

Xalıq tabadı minińdi.

El aralaǵan sınshı boladı.

Toǵay aralaǵan úyshi boladı.

Adassań awılıń menen.

El qonbay iyt tınbaydı.

Erdiń sáni el bolar,

Eldiń sáni jer bolar.

Ayrılǵan el azadı,

Birikken el ozadı.

Kópti jamanlaǵan kómiwsiz qaladı.

Kóshken jurttıń qádiri,

Qonǵanda óter.

193

Toǵaysız jerdiń sáni joq.

Eldi súygen, elge dos.

Jer kútpegen erden túńil,

Er kútpegen elden túńil.

Elden ayrılǵan biygána bolar.

Elge el sıysa da, úyge úy sıymaydı.

El aralaǵannıń mıń da, bir esigi boladı.

Joldan shıqsań da jurttan shıqpa.

Xalıq sıylaǵan qalıy bolmas.

El sıylaǵan qurı qalmas.

Watan kúnnen sulıw,

Altınnan qımbat.

Watansız adam,

Baxıtsız búlbil.

Jawǵa janıńdı berseń de, Sırıńdı berme?

Ádiwli watannan gúderiń úzbe?

Xalıq-kúshtiń tiykarı,

Opasızda watan joq.

Xalıqqa dúzelmegen,

Qálpege dúzelmeydi.

Ayna-ayna emes,

Xalıq ayna.

Dinnen shıqsań da,

194

Elden shıqpa.

Kóp bilseń de,

Kópten artıq bilmeyseń.

Xalıq bir tislemnen berse toydırar.

Bir mushtan ursa óltirer.

Ózin haq bolsań Xalıq saǵan jaq bolar.

Jawdı xalıq qaytaradı, Jaqsı atı

Baraqqa qaladı.

Shashtıń kirin taraq aladı,

Jaqsı atı taraqqa qaladı.

DOSLÍQ HÁM MUHABBAT HAQQÍNDA

NAQÍL-MAQALLAR

Aqsaq penen jol júrseń,

Jolǵa alań bolarsań.

Jaman joldastan,

Tayaq jaqsı.

Joldasıń soqır bolsa,

Bir kózińdi qısıp júr.

Kóz-kózge tússe,

Miyirim-sháppáát júzge túsedi.

Bir kórgen – bilis,

Eki kórgen – tanıs. Úshinshide attan túsip qol alıs.

195

Dosıń ushın ayanba,

Basına qıyın is tússe,

Kerek dese janıń ber,

Sebebi ol dosıń ǵoy,

Maqsetiń bir.

Jigit bolsań dosıńa,

Qıyanatlıq isleme,

Qıyanatlıq isleseń,

Ol jaqsılıq belgi me?

Muhabbat degen duzlı suw,

Isheseńde shólleyseń. Qansha ashshı bolsada, Ábizámzámǵada bermeyseń.

Jalınıp sóylegen,

Nalınıp sóyleydi.

Otırıspa jıyınǵa,

Dosıń menen ere bar.

Jalǵız barsań aldıńda,

Hám artıńda jolın tar.

Bilmegen istiń anıǵın,

Shuǵıl sózge eredi.

Isenimli dostınan,

Jamanlıq kelse kóredi.

Dushpan kúldirip,

Dos jılatıp úyretedi.

Dostıńnan túye sora,

Uyalǵannan biye berer.

196

Dos basqa,

Dushpan ayaqqa qaraydı.

Alıstaǵı dushpannan,

Ańlıp júrgen dos jaman.

Jaqsı dos, is túskende biliner.

Betińe aytqannıń ayıbı joq.

Jolǵa shıqsań,

Joldasıńdı tawıp shıq,

Xalıq penen dos bol,

Atıń shıǵadı.

Kewilińdi haq tutsań,

Betińdi burma.

Dos egiz bolsa,

Dushpan segiz.

Toyıp ishkendi qoyıp ishseń,

Dostıńnıń kewlin alarsań.

Qaltańda mıń somıń bolǵansha,

Mıń dostıń bolsın.

Sırın bilmegen adam menen dos bolma.

Jaman tús kórseń dostıńa jorıt.

Dostın aldaǵan, Ózin aldaydı.

197

Qalada mıń kisi bar,

Kim menen kimniń isi bar.

Hárkim tanıǵanına sálem beredi.

Kúlme dostıńa,

Keler aldıńa.

Ayrılatuǵın dos,

Erdiń artqı qasnaǵın soraydı.

Jolawshı jolda kerek.

Qıymasıń kelse qıyarsań,

Barıńdı aldına úyerseń.

Úyinde ası joqtıń, Dúzde dosı bolmaydı. Perzentsiz adamnıń,

Kewliniń xoshı bolmaydı.

Burın qanday ashna bolsań,

Ayrılısatuǵın kúni dos bol.

Jigittiń mıń dushpanı bolsa,

Mıń dos-jorası boladı.

Dosıń mıń bolsa da az,

Dushpanıń bir bolsa da kóp.

Dos dosqa zıyankes emes.

Íssını ádep ózińe bas, Jaqsa dostıńa bas.

Ashıw – araz, aqıl – dos.

198

Aqılsız dostan,

Aqıllı dushpan artıq.

Jaqsı menen joldas bolsań,

Keyni jaqsı boladı.

Jaman menen joldas bolsań,

Keyni urıs boladı.

Jaman joldas ta-jaw.

Saqıy – dos kóbeytedi,

Baqıl – mal kóbeytedi.

Dos aldıńnań qarar,

Dushpan keynińnen qarar.

Jaqsı joldastıń bahası joq.

Kóz kórgenniń júzi tanıs.

Jan dostıń janınan keshsede,

Mal dostıń malınan keshpes.

Shın dostıń qábirińe shekem baradı,

Jaman dos bir qaraydı da qaladı.

Dos-dosqa jalınadı,

Jalınsa kewli alınadı.

Dostıń sırtınan ósek aytpa,

Bir kún qulaqqa shalınadı.

Qazaq, karaqalpaq túbi bir,

Túp atası Mayqı biy.

199

Túben Ózbek túbi bir,

Túp atası Mayqı biy.

Esaplı dos ayrılıspas,

Aytıwlı dostıń janı bir.

Joldası jamandı jaw aladı.

Qádirdanıń bolmasa,

Qádiriń keter.

Dos – dostıń aynası.

Dosıń dos bolsın,

Biraq esabıń durıs bolsın.

Dostıń gónesi jaqsı,

Kiyimniń jańası jaqsı.

Dostıńnıń úyinde tırnaq alma,

Dushpannıń úyinde shash aldırma.

Dosıma ayttım sózimdi,

Dushpanım bildi sırımdı.

Doslıqta mánzil bolmas.

Dushpannıń kúlgeni, Sırıń bilgeni.

Doslıqqa doslıq – qarız is,

Dushpanıńa ádil bol.

Dos dosqa qolın berse,

Arasınan qıl ótpeydi.

200