Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Búlbil qustıń sesti shiyrin bolsa da,

Qarasań tırnaqtay joq,

Túye qus sonsha ardaqlasa da,

Gúl iyisin seziwde Palsha joq.

DEN SAWLÍQ, TAZALÍQ HÁM AZÍQ-AWQAT HAQQÍNDA NAQÍL-MAQALLAR

Awırsa kim azbaydı,

Jarlı bolsa kim tozbaydı.

Ay júr, aman júr.

As-adamnıń arqawı.

Azǵana kúyikti as basadı.

At júyrigin túlki súymes.

Awırıw adam kúlki súymes.

Awırıw qádirin saw bilmes,

Ash qádirin toq bilmes.

Awırıw jan iyesine tatlı.

Awırsınǵan azap kóredi.

Awırıw óle-ólgenshe,

Jannan táme qıladı.

Aylandırǵan awrıw almay qoymas.

Awırıw aylandırǵan óler,

Daw quwdalaǵan kúler.

181

Awırıw batpanlap kiredi,

Mısqallap shıǵadı.

Bir uyli ash, bir awıldı ash eter.

Meshkey toymaydı,

Toysa da jutınǵanın qoymaydı.

Bası awırmaǵan baqsıǵa baradı.

Táwkel qılda tas jut, Ájel jetpey ólmeyseń.

Joyılıp tabılǵan mal olja,

Awırıp jazılǵan jan olja.

Janı ashımastıń qasında,

Basıń awırmasın.

Qaranǵan qarap qalmas.

Qarmaq salǵan qartaymas,

Arǵımaq mingen harımas.

Sawlıq bolsa, beglik tabılar.

Awırıwdı jasırma áshkara qıladı, Ólimdi jasırma masqara qıladı.

Bası awırmaǵannıń quday menen ne isi bar.

Bulaw – bulawdıń izi jılaw,

Iyesiz awırıwdı, Árwaqsız porqan baǵadı.

Awırıwǵa altı shabaq as bola ma.

182

Jaqsı as, jaman awırıwǵa em.

Qotır qoldan juǵar.

Sınıqtan mertik jaman.

Sınıqtan basqanıń bári juǵadı.

Bir basqa bir kóz.

Shıqpas janǵa sebep bar.

Awırıw astan,

Daw qarındastan.

Bir nársege bir nárse sebep.

Ayawlı kózge shóp tiygish,

Qorıǵan jerge iyt tiygish.

Tamaǵınan as ótkennen,

Tas ta ótedi.

Jaqsı as qalǵansha,

Jaman qarın jarılsın.

Kózi toymaǵannıń ózi toymaydı,

Jep toymaǵan jalap toymaydı.

Qarınıń ashısa,

Qarazshınıń úyine shap,

Atıń awırsa,

Otarshınıń úyine shap.

Birew ishpege suw tappaydı,

Birew keshpege suw tappaydı.

183

Eki tuwılıp,

Eki ólmek joq.

Íńqıldatqan awırıw, Almay sirá qoymaydı. Aldın bilip almasań, Basıńa jetip jalmaydı.

Den sawlıq tereń baylıq.

Den sawlıqtıń qádirin bil,

Qáste bolmastan burın.

Awırıwın jasırǵan óledi.

Awırıwdıń aldın al,

Adamnıń bári birgelki,

Qásiyet penen shın da bar.

Biyik aqıl, tereń oy,

Salamat bolǵan janda bar.

Erte jatıp erte tur,

Bádeniń bolsın salamat.

Jer asıńnan jemes asıń kóp bolsın.

Qol qısqalıqtan til qısqalıǵı jaman.

Molshılıq – pútin aqıldı dana etedi,

Jarım aqıldı pútin etedi.

Awırıw atan shóktiredi.

Awırıw qalsa da,

Ádet qalmaydı.

184

Sharshaǵanǵa oyın,

Keselge sóz jaqpas.

Júk kótergen «háwip» deydi,

Sıyır suwǵarǵan «sháwip» deydi.

Bası awırǵan «táwip» deydi.

Awır minezli awırıw bolsa,

Awırıw boladı.

Jeńil minezli awırıw bolsa,

Jilli boladı.

Haqtan boldı ma,

Yamasa bir tutam qaqtan boldı ma?

Sınıqtıń dúziw pitpegeni joq,

Deni saw arıqqa et muń ba?

Mıń kúngi den sawlıqtı,

Bir kúngi urındırǵan óltiredi.

Jaranıń óz jamawı ózinde,

Piter de keter.

Jaman aytpay, jaqsı joq.

Jamanlıqtı ayt ta,

Jaqsılıqtı tayap qoy.

Siziń ólewińiz,

Bizin kómiwimiz biledi.

Qara jerge jılan kirsin.

As qádirin toq bilmeydi,

Awırıw azabın saw bilmeydi.

185

Kóziń awırsa, qolıńdı tıy,

Ishiń awırsa, tamaǵıńdı tıy.

Ólgenge – oyran. Qalǵanǵa – salamat. Malǵa – bálemat,

Basqa – salamat.

Áwliyeni tanıydı kózli kisi, Bazarǵa qatnaydı bózli kisi.

Janımdı almaǵan awırıw janımsań.

Jılıń duman bolsın,

Awırıwıń tumaw bolsın.

Ájel kelse, kórer kóz kórmeske aylanadı.

Birinshi baylıq – den sawlıq, Ekinshi baylıq – aq jawlıq. Úshinshi baylıq – jup sawlıq.

–Ólim qayda barasań?

–Bardıń dúnyasın shashaman, Joqtıń abroyın ashaman.

Kóp kisi jetkenin ishedi,

Az kisi súygenin ishedi.

Awırıw azabın saw bilmes,

Tósek tartıp jatpaǵansha,

Ash qádirin toq bilmes,

Ashlıq zarın tartpaǵansha.

Densawlıqtıń qádirin,

Awırǵanda bilersen.

186

Íssı nannıń qádirin,

Jolawshı bolıp jolda júrgende bilerseń.

Awırıw atan shóktirer,

Jaman ul ata sókterer.

Uzaq ómirdiń qádirin,

Qartayǵanda bilerseń.

Den sawlıqtıń qádirin,

Awırǵanda bilerseń.

Jazılatuǵın keseldiń,

Táwibi aldınan shıǵadı.

Kóz awırıwdan heshkim ólmes,

Halın sorap heshkim kelmes.

Qayır qoldan qorqadı,

Soqır joldan qorqadı.

Soqır bolǵanıńdı qudaydan kór.

Soqır sezimińdi ózińnen kór.

Elde qıyqıw jaman,

Awırıwda shanshıw jaman.

Sınıqtan mertik jaman.

Awırıwdıń jamanı – shanshıw.

Soqırdıń tilegeni eki kózi.

Miynette boyıń sızlasa,

Deniń tazaradı.

Jatıp isher jaman bolsań,

Awırıw jamaladı.

187

Dártliniń de dárti bar mennen ótpes,

Jıynaǵanda dártleri maǵan jetpes.

Ishimde simiriw degen bir dártim bar,

Sepsemde túrli dári ápiw etpes.

Bir awhal sorasam ılaylı kólden,

Awırıw bolsań xabar ber sınshópli jerden.

Qız basın juwsa gúldey boladı,

Hayal basın juwsa qızday boladı.

Qara suw qara kórim jerge aparadı.

Jarlılıq degen jaqsı eken,

Jatıp isher as bolsa.

Jarlınıń baylıǵı,

Deniniń sawlıǵı.

Ashtıń anı bolmaydı.

Arıqtıń qanı bolmaydı.

Ash bala toq bala menen oynamaydı,

Toq bala hesh nárseni oylamaydı.

WATAN, EL-XALÍQTÍ SÚYIW, AWÍZBIRSHILIK, DOSLÍQ HAQQÍNDA NAQÍL-MAQALLAR

Aq bókendi «jatır» deme,

Kóshpeli eldi «otır» deme.

El qulaǵı eliw.

Elde túlki ashtan ólmes.

188

El almasa eliw jıl jatadı.

Erden aspaq bolsa da,

Elden aspaq joq.

Elestirmek elshiden,

Jawlastırmaq jawshıdan. Elli jerde óris bar, Tawlı jerde bóri bar.

Eldiń qádirin patsha bilmes,

Jurttan-jurtqa aspaǵansha,

Jaqsı yardıń qádirin bilmes,

Bir jamanǵa túspegenshe.

Jer emgen – el el boladı,

Jer qádirin bilmegen eldiń, Ómirinshe ırısqalı kem boladı.

Jurt jutasa – joqshılıq,

Jurt bayısa – toqshılıq.

Urıwlı el – uyalı terek.

Edil ǵarǵası eline ketti,

Jayıq ǵarǵası jayına ketti.

Elge el qosılsa – dáwlet.

Elden-el ketse – miynet.

Elge panasız bolsa saydan bez,

Námárt bolsa biyden bez.

Kisi elinde at shappa,

Shapsan uzap ketpe.

Mertilerseń uzamay,

189

Alalmay qaytıp esenlik.

Qátqudasız el bolsa,

Birin-biri sharpıydı.

Qátqudalı el bolsa,

Birin-biri qorǵaydı.

El aǵası aqmaq bolsa,

Elin jolawshı talaydı.

Elshige ólim joq.

Elge berseń asıńdı,

Eliń sıylar basıńdı.

Iytke berseń asıńdı,

Iytler tartar lashıńdı.

Erdiń kúni el menen,

Eldiń kúni jer menen.

Awılı pútindi aman de,

Eli pútindi esen de.

Tama-tama kól bóladı,

Jawın jawsa sel boladı.

Baǵdı qurtsań balańa qáwip,

Eldi jamanlasań ózine qáwip.

Qaraqalpaq baydıń balası edik,

Teńlikke kónsek te, kemlikke kónbeymiz.

Tilimiz basqa bolsa da, júregimiz bir,

Jurtımız basqa bolsa da, jolımız bir.

190