Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Qumırı degen qus bolar,

Párin tartsań bos bolar,

Sebep penen zamanlas,

Bir birewge dus bolar.

Hámme seniń menen mendey bolǵanda,

Bul qalaǵa darwazaman nege kerek?

Jaman jiyen,

Jawdan jaman.

Maydıń tortası boladı,

Oyınnıń jortası boladı.

Jinniń de qolaylaǵan adamı boladı.

Balanıń atın Áliy qoy,

Onnan qalsa wáliy qoy.

Nasbayshıdan nasıbay sorasań,

Murnın gárdiytedi.

Sańırawǵa sálem berseń, «Atańnıń bası» deydi.

Sheber bolsań shekpenińe tamızba.

Úlken úydegi kúlse, Kishkene úydegi ırjıyadı.

Hawada tırna «tır» etse,

Jerdegi ǵaz qorqadı.

Jerdiń baxtı taysa, Suwı tereńge túsedi. Isi kelispegen adamnıń,

171

Jumısı gereńge túsedi.

Kótere almaǵan,

Qosıp arqalaydı.

Qıyanatshınıń kózi qıyıqta,

Zıyaratshınıń kózi shiyıqta.

Qasqırdı qaydan bileyin,

Jolbarıstıń kúshi ıyıqta.

Tórdegi pıshıqa «pısh» deseń,

Esiktegi pıshıqqa «tıq» ete qaladı.

Hár gellede bir qıyal,

Soqır tawıqqa bári tarı.

Ózim paspnda bolsam da,

Kewilim ál-aspanda.

Ǵazǵa erip, ǵarǵanıń shatı ayrıladı. Mayǵa erip ópke de qalqadı.

Qolın juwıp bos qalǵannan saqla.

Pisken astıń kúyigi jaman.

Erteńgi quyrıqtan,

Búgingi ókpe artıq.

Kóp qıdırǵan jolıǵar úzbentayǵa.

Saǵan kimniń sózi bar,

Qosım palwan,

Ákeńnin eki júzli pıshaǵı bar.

Tıshqannıń ájeli jetse,

Pıshıqtıń quyrıǵın tisleydi.

172

Jamanǵa is tapsırsań,

Qaratadı jolawshıǵa.

Jaqsılar duslaspaǵa keledi,

Sheshenler aytıspaǵa keledi.

Mereke jayǵastıra almaǵan,

Kópshilikti mushlastırıwǵa keledi.

Jaw joqta hámme batır.

Qolıń kótere almaǵan shoqmardı,

Belińe nege bayladıń?

Soqırdıń qolına,

Sańırawdıń astına túspe.

Tentektiń aqılı tústen keyin enedi.

Sıpayı tońbas, qaltırar.

«Jaw keldi» dep, Júrisimnen jańılayın ba? «Ákem óldi» dep, Kúlisimnen jańılayın ba?

Jaraqlıǵa jaw jolıqpaydı.

«Warq» ettik, «sharq» ettik, Jazdıń ótkenin bilmey qaldıq.

Sumlıqtı ala tana baslaydı.

Uáde-aq qumnan tabısqaylı bolsın.

Toy ótken soń, dańǵara.

173

Essiz ǵana biydaydı,

Taqan qılmay nan qıldı.

Ǵarǵa ǵarqıldap ǵaz bolmas,

Kempir sıńqıldap qız bolmas.

Ǵarrı túye baqırawıq, Ǵarrı qoraz shaqırawıq.

Arbanıń jaman jeri,

Joldıń jaman jerine keledi.

Murnımnıń pushıǵınan qabarım joq,

Sáńkiyip sala berippen.

Bir jilli menen bir saw qosılsa,

Jaǵalasqan jawday boladı.

Eki jilli qosılsa,

Aǵayinli sawday boladı.

Bir awız áńgimeniń,

Eki awız liyikini boladı.

Kóldiń qutı ketse,

Úsh jıl burın qutanı ketedi.

Alıp bolsań úsirińdi,

Awlaqqa sal dúsirińdi.

Aq qulandı alsań arı tur.

Oń qolım, sol qolım,

Bári de óz qolım.

Atańda joq arǵımaq,

Eneń de joq arǵımaq.

174

Siziń háddiń be,

Bul salmadan ǵarǵımaq?

Ózi túyeli júrip, Piyadaǵa «buq» deydi.

Elenip alǵan shalımdı,

Eshki tewip óltiredi.

Túyeden jıǵılǵannıń gápi joq,

Túsemen degenshe alaǵadası jaman.

Aqsaq ayaq, óli ayaq,

Súyrep barǵan saw ayaq.

Hárkimniń bir dárti bar, Ǵarrı qızdıń yar dárti bar.

Ábdurińki-subdirińki, Artqı etegi túrińki.

Jırdıń malı – jinniń malı.

Sen de mańlaysız, men de mańlaysız, Álle ańlaysız, álle ańlamaysız.

Otın degen shóp bolar,

Tere berseń, kóp bolar.

Eshkiniń júni aw bolmaydı,

Tentekten tuwǵan saw bolmaydı.

Qara taqan jeyin degen asım ba edi?

Toqsan bes jas kóreyin degen jasım ba edi?

175

Qarızıń mıńǵa jetse,

Máyek bórek je.

Uzın kisi diywananıń hasası,

Kelte kisi qızıl gúldiń dánesi.

Jılaǵannıń aldınan ókirgen shıǵadı,

Jıǵılǵannıń aldınan sekirgen shaǵadı.

Quw ishinde jas janar.

Elińe kelgen eken bir músápir,

Kisesin julıp alıptı bir kisapır.

Adamnıń jamanı hayt kúni óledi.

Usı awırıwdan aman qalsam,

Endigi awırıwda aldı menen ketermen.

Jilliniń bir aytqanı kelmese,

Bir aytqanı keledi.

Malaǵa mingen suwpıday,

Tákabbır bolsa balası,

Tálim bergen anası.

Bir bálege jolıǵar,

Sozılsa gáptiń arası.

Ay bolmasa adamzat,

Aqıldan adasadı.

Kún bolmasa kewildi kir basadı,

Kókirek – sandıq, awız – qulıp,

Gilt bolmasa qulıptı kim ashadı?

Iyt jemes asınan dáme etedi,

Murnı qıymıl-qıymıl etedi.

176

Iyttiń tentegi,

Sóktiń jenteginen dáme etedi.

Ayaǵıńda sharıǵıń

Baqqa seyil eteseń,

Qaltanda bir pulıń joq,

Qoy góshinen dáme eteseń.

Kóz qarawǵa toymas,

Kewil diydarǵa toymas.

Qatar zamanlaslar menen,

Otırǵan otırıspanıń bahası bolmas.

Aqqan dárya boladı,

Jatqan boyra boladı.

Kógershin degen qus bolar,

Buǵıp barsań attırmas,

Adamzattıń jamanı,

Pisken astan tattırmas.

Qıs dep aytpaw kerek,

Jerde qarı bolmasa.

Qız dep aytpaw kerek,

Xosh qılıq, nazı bolmasa.

Biyik-biyik taw bolsa hám

Jılǵasında jol boladı.

Hasılzada beg bolsa hám,

Periyzattıń qulı boladı.

Mıs júziktiń qasına,

Gáwhardı qoysań záń urar.

Bádhasıl sáwbetke kirse,

Xosh tábiyat keń bolar.

177

Bilmedik elińniń sırın,

Jedik alaqshınnıń qırın.

Aqmaqlarǵa sóz aytsań,

Qulaǵınıń sırtına.

Qız-qızdıń birádarı, Jigitqızdıń minnetdarı.

Bir tisleseń de, may tisle,

Hárgiz júrek taldırmas.

Jaqsı menen joldas bolsań,

Kewlińde árman qaldırmas.

Úyimiz joq, aq otawda jatamız, Asqatıǵımız joq, sút qatamız.

Naqılǵa shebermiz, juwapqa joqpız.

At arbanıń ishinde,

Ógiz arbanı quday saqlasın.

Hárbir quralıń ózińe dárt, Átteń kelin bolıp turıpsań, Bolmasa alaqshın aw quralıń.

Ǵarǵanıń «ǵaq» degeni, Ózine quwanısh.

Adasqannıń ayıbı joq,

Qaytıp jolın tapqan soń.

Aylanbada aqsaq ozar.

Qısı ketip jazı qaldı.

Kóshelek túyeni birew aladı,

178

Tıńqıldaqtı birew shertedi.

Aqılım bar, pulım joq.

Sen bir qoy ber,

Men bir qoy bereyin,

Sóytip tamır bolayıq.

Jıǵılǵan súringenge kúler.

Qansha oynassań oynayıq,

Biraq, jaǵalasıwǵa barıspayıq.

Ájaǵa bolsań aqıl ayt, Aqıl aytsań da, maqul ayt.

Gez kelse, keme arbaǵa miner.

Góje-góje kózińe aytayın,

Sorpadan sadaqa ket.

Murtqa ókpelep júrgende,

Saqal da shıqtı.

Sózdiń bası bir pushpaq,

Ayaǵı boldı qır pıshaq.

Bóri jegen bóksemdi,

Iytten nesin ayayın.

Azan aytaman dep,

Azanǵa qaldım.

Uayım, túbi teńiz,

Batasań da keteseń.

Táwekel degen qayıq,

179

Mineseń de óteseń.

Sálemsiz kirgen uyat,

Juwapsız shıqqan uyat.

Chay-qantı bar jigitke,

Qız-kelinshek úymeleydi,

Chay-qantı joq jigitke,

Qara shabın úymeleydi.

Sóz-sózden shıǵadı,

Sóylemeseń neden shıǵadı?

Sóz – pıyazdıń qabıǵı,

Sóyleseń zeyniń ashılar.

Basım ketken soń,

Shashım ushın nesine qıynalayın?

Arım ketken soń,

Barıma nesine qıynalayın?

Qus jamanı sawısqan,

Adam jamanı gáptiń keynin quwısqan.

Sóz mánisin bilmegen,

Sózdi ózine keltirer,

Kósh mánisin bilmegen,

Kóshkende kólik óltirer.

Námáhremdi baǵqa qoyma,

Shaqasına zil keltirer.

Gúl-gúlge ashıq,

Gúl-búlbilge ashıq,

Otırıspa sózge ashıq.

180