Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Aqıllıǵa gáp aytsań,

Kóp keshikpey pitedi.

Aqmaqqa aytqan áńgimeń,

Suw túbine ketedi.

Adamnıń parqın bilmeseń,

Sóyletip kór, sınap kór.

Parqı sonda biliner,

Sózine qarap baha ber.

Tınıshlıq qanday suwda kór,

Shaypala berse, bılǵanar,

Bılǵansa keter qádiri,

Aqıllı buǵan oylanar.

Bódene bolsa yaǵ bolsın,

Kórgenniń baǵrı daǵ bolsın.

Sheshenlikten payda joq,

Mańlayda eki eli baǵ bolsın.

Sóz júyesin tapsa,

Mal iyesin tabadı.

Gáp ebin tapsa,

Mal jibin tabadı.

Kóp sózdin azı jaqsı,

Az sózdiń de sazı jaqsı.

Aytısta atańdı jıq,

Mingeste úyine qayt.

Shiyrin-sheker sóylemekti,

Tańlayda til keltirer.

Sol sózlerdiń namasın,

161

Bes barmaqlı qol keltirer.

Námártke amanat qossań, «Kim bilip atır» dep,

Kóbisin jep keltirer.

Til – ayǵaq tis – guwa.

Az aytqan menen qoyılmaydı,

Kóp aytqan menen suyılmaydı.

Tiller batıl bolar sheshen bolmasa,

Jollar batıl bolar kárwan bolmasa,

Qızlar batıl bolar sárdar bolmasa.

Az sóz altın,

Kóp sóz kómir.

Óner aldı qızıl til.

Sóz anası qulaq.

Suw saǵası bulaq.

Oylap sóyleseń de,

Ońlap sóyle.

Jaqsı sóz jan súysindiredi.

Sózdiń kórki – maqal.

Aqıldan artıq baylıq joq.

Búgingi sóz, erteńgi gáptiń dastıǵı.

Jel jetpegen jerlerge jetken kewlim,

Oq ótpegen taslardan ótken kewlim.

162

Súydiretuǵın da til,

Kúydiretuǵın da til.

Til qılıshtan keskir.

Pil kótermegendi,

Til kóteredi.

Tilge tis qala.

Kezge qas qala.

Ep penen sóylegenniń awzı awırmaydı.

Naǵız shayır atandı terer.

Qosıq altın – sóz gúmis.

Aqıllınıń sózi qısqa,

Aytaǵoysa bolar nusqa.

Gúreste álip jeńedi,

Dawlassa sheshen jeńedi.

Qurı sózden máni shıqpas,

Qurı suwdan may shıqpas.

Kóp oylaǵan sóz tabar,

Seyil bolsa at shabılar.

Naqıl – sózdiń qaysaǵı,

Adamnıń tili – gilt, kewli – sandıq,

Sóylesse eki adam sonı ashadı,

Ishtegi barı joǵın shıǵarısıp,

Maqullap bir-biri menen sırlasadı.

Jaqsınıń sandıǵında hasıl zat kóp,

Sóylese awzınan dur shashadı.

Jamannıń awzı jaman, demi sasıq,

163

Sóylese awzınan kóbik shashadı.

Adamnıń ardaqlı adam bolmaǵı,

Sóylegen sózinen, júrgen jolınan belgili.

Kóp gáp qulaqqa jaqpas.

Dana adam belgisi – sózge tartar.

Aqmaq adam belgisi – sózge oralar.

Betke aytqannıń záhári bolmas,

Bir súringen qırıq súrinedi.

Jaqsı menen sóylesseń,

Sawat ashqan bolasań

Jaman menen sóylesseń,

Zimistanda qalasań.

Jaqsıǵa sóz aytsań sózdi awlar,

Jamanǵa sóz aytsań asawday tuwlar.

Aqılsızdıń tili bay,

Aqıllınıń qolı bay.

Jaqsıǵa aytsań biler,

Jamanǵa aytsań, kúler,

Aqıllıǵa sóz aytsań,

Bir aytqanda ańlaydı.

Biyaqılǵa gáp aytsań,

Yabıday bolıp tuwlaydı.

Jaqsınıń sózi mazalı,

Jamannıń sózi ızalı.

Jaman jegenin aytar,

Jaqsı kórgenin aytar.

164

Sheshen sózshil keledi,

Ańshı izshil keledi.

Tartınbaǵan atıp sóyleydi,

Jasqanshaq jatıp sóyleydi.

Tuwrı til tas jaradı,

Bura til bas jaradı.

Ayta bilgen sheshen emes,

Aytqandı túsine bilgen sheshen.

Astarlı sózdiń alması bar.

Tiliń menen kewlindi bir tut.

Tilge ıqtıyarsız, elge ıqtıyarsız.

Kóp bilgen az sóyler.

Az sóylese de saz sóyler.

Eki tıńla, bir sóyle,

Az sóyle, kóp tıńla.

Shiyrin sóz shekerden shiyrin.

Sóylemesten burın oylanıp al.

Sóz – gúmis, úndemew – altın.

Jaqsı sózge ne qarıw,

Jaman sózge ne záriw?

Til buwınsız – oy túpsiz.

Til júyrek emes,

Oy júyrik.

165

El sózi – teńiz tolqını. Baylawı joq sheshennen, Úndemegen sesli artıq.

Báygi almaǵan júyrikten,

Beli juwan besli artıq.

(Besli – kúshli, tolısqan at mánisinde)

Qońırat kelse sóz baslar,

Qıtay kelse janbaslar.

Saǵası joq boz jetim,

Aǵası joq el jetim.

Jası alpıstan ótken ata-ananıń,

Biri ólse sol jetim.

Juwapsız qalsa sóz jetim.

Duwası qashqan awızdan,

Suwdırlaǵan sóz qaladı.

Baxtı qaytqan gewdeden,

Badırayǵan kóz qaladı.

Kelesheksiz adamnan,

Keskinsiz sóz shıǵadı.

Jaman sóz jaqsı sózge kes boladı,

Adamnıń aldın orap gáp aytqan,

Bara-bara sóz tappay pás boladı.

Qaraman aǵash qattı aǵash,

Qabıǵın alsań tal bolar,

Túsinbeske gáp aytsań,

Túsine almay lal bolar.

Qanazatıń bolmasa,

Mingen atıń tay bolsın.

Súbeli sóziń bolmasa,

166

Sóyler sóziń az bolsın.

Jaqsı sóz shekerdey,

Jaman sóz záhárdey.

Úndemegen úydey báleden qutılar.

Kóp sóz bos sóz.

Ep penen seylegenniń,

Erni awırmaydı.

Baytal júyrik parqı joq,

Qatın sheshen nırqı joq.

Biy aytqandı qul da aytadı,

Qul awzınıń duwası joq.

Sheber – kóptiń anası,

Sheshen – kóptiń atası.

Sheberden – olja, Sheshennen – sawǵa.

Kewilli sóz júyesin tabadı,

Kewilsiz sóz iyesin tabadı.

Jurttıń awzı hawalı,

Sheshenniń awzı duwalı.

Jaqsınıń sózi jetedi,

Jamannıń sózi ótedi.

Kórdim degen kóp sóz,

Kórmedim degen bir sóz.

167

Kózi shaldırıstıń sózi shaldırıs.

Kózi – gór, kókiregi – dana.

Mıń ǵıybattan bir ádalat.

Juwas yabı minbege jaqsı,

Orsaqı sóz kúlmege jaqsı.

Awzı epli kisige,

Arba-ógiz de juwap.

Bas kespek bar da,

Til kespek joq.

Ǵayratsız aqıl – tul, Torlawsız sóz – tul. Shákirtsiz ilimpaz – tul.

Awız – dárwaza,

Sóz – shamal.

Durıs sóz qılıshtan ótkir.

Tuwrı sóz tas jaradı. Tas jarmasa bas jaradı.

Til erdi jábirge saladı.

Nardı qazanǵa saladı.

Tabılǵan sózge dawa joq,

Maqul sózge ne qarıw?

Gey jaqsınıń sózi bar,

Qozı-kórpesh Bayanday.

Gey jamannıń sózi bar,

Shaǵıp alǵan shayanday,

168

Dostıńnıń kewlin bilerseń,

Kókirekke ayanday.

Gáp jaqsısın qulaq biledi,

Jol jaqsısın tuyaq biledi.

Hár sózdiń bir mánisi bar,

Hár gúldiń bir iyisi bar.

Áwelgi sóziń ras bolsa, Sońǵı sózińniń ótimi jaqsı.

Adamnıń sózi – aptaptan ıssı.

Til menen oraq orsań beliń awırmas.

Oylı oylanaman degenshe,

Oysız oydaǵısın aytıp boladı.

Az sóz – aqıldıń janı.

Albıraǵan awızdan,

Salbıraǵan sóz shıǵadı.

Sheshen adam naqıl aytadı,

Naqıl sózdi mol aytadı.

Naqılsız aytqan qurı sóz,

Tınıq sózdi ılaytadı.

Kewil-kewilden suw isher,

Qamıs buwınnan suw isher.

NAQÍL-MAQALLARDÍŃ JUWAP-AYTÍS HÁM OYÍN DÁLKEK TÚRLERI

169

Biziń balada kemis qalmadı,

Qalıp turǵanı – úyleniw toyı.

Ǵarrı qız ul tapsa, Qoyarǵa jer tappaydı.

Barmaǵın búkpegen palaw jemeydi.

Barısta qaytıs bolmas,

Daw aytıssız bolmas.

Aman bolsa bul basıń,

Taǵı shıǵar bul shashıń.

Barıp edik lap penen,

Qayta berdik jap penen,

Jibitpesten aldırdıń,

Shashımızdı gáp penen.

Kelip edik «al» menen,

Barlı joqlı hal menen,

Atımızdan ayrıldıq,

Qayttıq jeken sal menen.

Kelip edik dáwirlep,

Biyik penen háwirlep,

Qudaǵayımız qurısın,

Qaytarmadı táwirlep.

Gáptiń bası iyne boladı, Bermeseń giyne boladı, Áwele sok qotır boladı, Aldın almasań kiyme boladı.

170