Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Uyalmaǵan buyırmaǵannan ishedi.

Maldı tapqanǵa baqtır,

Otındı shapqanǵa jaqtır.

Jaqsı adamnıń belgisi,

Kelgen qonaǵına taq turadı.

Jaman adamnıń belgisi,

Qatının uradı.

Kóplegen qonaq atqaradı.

Beregen qolım alaǵan,

Beregen xalıqqa jaraǵan.

Danqı álemge taraǵan.

Toyǵan jerge toǵız bar.

HÁR TÚRLI ÓNER-BILIM ALÍW HAQQÍNDAǴÍ

NAQÍL-MAQALLAR

Sın dúzelmey min dúzelmeydi.

Bilimli mıńdı jıǵadı,

Bilekli birdi jıǵadı.

Aqıl jasta emes, basta.

Bilgenniń tusındaman,

Bilmegennen ótip baratırman.

Oqıw oydan qashıq emes,

Oqısań ozarsań,

Oqımasań tozarsań.

151

Ilim yine menen qudıq qazǵanday,

Bilimli erge nur jawar.

Óziń bilseń ózgege úyret, Bilmegenińdi úyren.

Xalıqqa is kórsetken márt ólmeydi,

Tariyxqa jazıp ketken xat ólmeydi.

Oqıw – oy azıǵı,

Bilim – er azıǵı.

Óneri joq kisiniń, Mazası joq isiniń.

Ónerli jas ash bolmas,

Óner bilseń ólmeyseń.

Jigitke qırq óner de az.

Ónerli qol arımas, Ónersiz qol jarımas.

Ónerdi úyren, úyren de jiyren.

Óner, ónerge bári kóner.

Bilim – aqıldıń shıraǵı.

Bilim – panıs, Ladanlıq – namıs.

Bilimniń kópligi joq, Ónerdiń artıqlıǵı joq.

Bilek súrindirmegendi bilim súrindiredi.

152

Alım menen dos bolsań,

Jeterseń muratqa.

Zalım menen dos bolsań,

Qalarsań uyatqa.

Jasta alǵan bilimiń,

Tasqa jazǵan xat penen teń.

Oqıy berseń kóziń ashılar,

Jata berseń uyqı basar.

Ladan menen dos bolǵansha.

Kitap penen dos bol.

Jas penen ǵarrı bilimde teńleser,

Xan menen qara maydanda teńleser.

Jaqsı menen jaman ólgende teńleser.

Keshegi-búginniń ólshewi bolmaydı.

Oqıǵan ozadı,

Oqımaǵan tozadı.

Jaqsı sınshı jol silteydi.

Jaman sınshı júregińe is túyreydi.

Asıq oynaǵan azar,

Top oynaǵan tozar,

Hámmesinen kóp oqıp,

Bilim alǵan ozar.

Qolına biz uslaǵan,

Kóbirek gúz uslaydı.

Bódene soyǵızsań da,

Qassapqa soyǵız.

153

Aǵash kesseń, uzın kes,

Temir kesseń, qısqa kes.

Temirshi taǵaǵa jarımaydı,

Etikshi shegege jarımaydı.

Qazanshınıń erki bar,

Qaydan qulaq shıǵarsa.

Pal tutqan barmaǵın jalaydı.

Ustalı el dúzeler,

Qassaplı el buzılar.

Kóp baqırǵan qosıqshı bolar,

Erinbegen etikshi bolar.

Temirdi qızǵanda soq.

El aralaǵan sınshı boladı,

Toǵay aralaǵan úyshi boladı.

Kásip etseń, násip etedi.

Is ustasınan qorqadı.

Etikshi etikke jarımas.

Polat polattı tespeydi.

Ayaq-etiktiń úlgisi.

Sebet awzınan tozadı.

Sheberden sheber shıqsa,

Birin-biri kúnleydi.

154

Ónerliniń ózegi talmas.

Ónerli órge júzedi.

Kiyim tozadı, Ónerli ozadı.

Uzın sóz qısqa bolmas, Úlgisiz usta bolmas.

Aqıl kópke jetkizer. Óner kókke jetkizer.

Sheberdiń kózi qolında,

Kolıńnan is qalmasın,

Qaybir iste bolsa da,

Tiliń, qolıń talmasın.

Usta isleydi, qural islemeydi.

Altındı erite almaǵan iritedi.

Terini iyley almaǵan shiritedi.

Maqtanshaqtıń óneri az.

Sınbastı usta soqpas.

Segiz ólshep bir jola kes.

Ustazı jaqsınıń ustamı jaqsı.

Isi kóp – kómiri az.

Usta kóp – temiri az.

Tentek dawǵa semirer,

Aspaz puwǵa semirer.

155

Xannan qalǵan nusqa joq.

Ustadan qalǵan nusqa kóp,

Hámmelerdiń kewli toq.

Oqıwdıń háribi boladı,

Háriptiń bası «Álip» boladı,

Qostarınıń qádirin bilmegenniń,

Aqırında bası ǵárip boladı.

Aqılım bar pulım joq,

Tilim barda tıńlaytuǵın qulaq joq.

TIL, SÓZ ÓNERI HAQQÍNDA NAQÍL-MAQALLAR

Atalar sózi – aqıldıń kózi.

Ańlamay sóylegen,

Awırmay óler.

Tayaq etten ótedi,

Sóz súyekten ótedi.

Bir kúni pitip jazılar,

Darıǵan tıyıq jarası.

Til jarası ómirińshe,

Yadıńnan shıqpas ızası.

Mánisli sóz bahalı, Ózi qısqa, ózi jup.

Sóz mánisin bilmegen,

Sózdi ózine keltirer.

Gúl mánisin bilmegen.

Shaqasına zil keltirer.

156

Til ushı menen sóyleme, Ózińe azar sóz keler.

Jıllı-jıllı sóyleseń,

Jılan inine kiredi.

«Jaqsı-jaqsı» derseń, Isiń tússe bilerseń.

Jigittiń serli bolǵanı, Ǵabırıspay júrse jolınan.

Kórinip bále kelmeydi,

Báleniń bári tilińnen.

Mal shaqınan,

Adam tilinen.

Sózińdi birew sóylese,

Awzıń qızıp bara ma?

Otız tisten shıqqan sóz,

Otız urıwlı elge jayıladı.

Eldiń awzın jappaǵa,

Elli ǵarı bóz kerek.

Kóp ne demeydi,

Bóri saban jemeydi.

Kóp sóz quranǵa júk.

Dım bilmeseń úndeme.

Sózińdi sóyle abaylap,

Sózden tuwar ashshılıq.

157

Qayır qılsań birewge,

Kúseseń kút jaqsılıq.

Oq jarası piter,

Sóz jarası pitpes.

Aytıwshı aqıl bolsa,

Tıńlawshı dana.

Jaqsı sózge jan semiredi,

Jaman sózge jan sekiredi.

Dáliylsiz sóz esken jel.

Shoyın aralas satılmas,

Qalayılanǵan jez quman.

Bir bálege tap bolar,

Júyesin tappay sóz quwǵan.

Jaqsı sóz – jarım ırıs.

Buwday nanıń bolmasa,

Buwday sóziń joq pa edi.

Bilgen tawıp aytadı,

Bilmegen qawıp aytadı.

Jańılmas jaq bolmas.

Súrinbes tuyaq bolmas.

Isin haq bolsa,

Kópshilik saǵan jaq boladı.

Adamnıń júzine qarama,

Sózine qara.

158

Áńgime súymegen,

Digirman quradı.

Qonaq súymegen,

Balasın uradı.

Naqıldı bir aytpasa,

Aqılsız aytpaydı.

Aqıllı adam áńgimesin,

Naqılsız aytpaydı.

Joqarı kewilge qısqa qol jetpeydi.

Ashıwlı adamnıń sózi ashshı.

Sóz sózden shıǵadı,

Sóylemeseń neden shıǵadı?

Sóz jannıń dármanı.

Haq joldı tap ta ayrılma,

Haqlıq qalar máńgige.

Batır bir rawaj alsa da,

Turaqlay almas sońǵıǵa.

Beresige besew kóp,

Alasıǵa altaw az.

Aqılsız aqmaq ladanǵa,

Altın sózdiń parqı az.

Jaqsınıń barsań qasına, «Beri kel» dep shaqırar, Jamannıń barsań qasına,

Ash jolbarıstay aqırar.

159

Jamannan qash,

Jaqsıǵa jantas.

Batır bolar kisini,

Múshesinen tanırsań.

Adam bolar adamdı,

Peshesinen tanırsań.

Orınlı jerde túye shógedi,

Orınsız sóylegendi hárkim sógedi.

Kórgensiz perzent,

Atasına sóz keltirer,

Ashıwlı adamnıń ózi az bolsa da, Íza-kegi artında boladı.

Atanıń salǵan jolı bar,

Shesheniń aytqan sózi bar.

Aldıńǵı arba qaydan júrse,

Sońǵı arba da sonnan júredi.

Bilgen bilgenin isler,

Bilmegen barmaǵın tisler.

Jaqsıǵa aytsań bir gápti,

Aldıńa basın iyedi.

Jamanǵa bir is tapsırsań,

Pitkenshe ishiń kúyedi.

Jaqsıǵa barıp jalınsań,

Gúnayıńdı keshedi.

Shın polattı janısań,

Siltegen jerden kesedi.

160