Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Sıylaspaǵa jat jaqsı.

Óz-ózińdi jattay sıyla, Jat boyıńnan túńilsin.

Xalıqsız qız bolmaydı.

Házil de ókpeletedi.

Házil apat keltiredi.

Atın atasań, Sıbaǵasın iytke sal.

Qımızdı kim ishpeydi,

Qızdı kim ayttırmaydı.

Awıldaǵınıń awzı sasıq.

Qulaqtıń qarnı joq.

Qumǵa quyǵan bilinbes.

Qızǵa bergen bilinbes.

Aǵam alǵansha,

Jeńgem jegenshe.

Qız jeńge ushın,

Jeńge teńge ushın.

Toyǵa barsań toyıp bar,

Jumısıńdı qoyıp bar.

Toyǵa qarap ton pish.

141

Qız jolı qılday boladı,

Shıqqan qız shiyden tısqarı.

At alsań awılıń menen,

Qatın alsań xalqıń menen.

Atı shıqqan tóbege bir shıq.

Teńi kelse, tegin ber.

Qashpaǵan qashardıń,

Uwızına qaratpa.

Qońsıń kúnshil bolsa,

Kel-ketiń minshil boladı.

Qońsını qozǵama kóshirerseń,

Ottı qozǵama óshirerseń.

Qızıń erjetse,

Qızı jaqsı menen qońsı bol.

Ulıń erjetse,

Ulı jaqsı menen qońsı bol.

Qońsı qońsıdan tálim aladı.

Báhánem basqur bolsa da,

Sıltawım qarshın.

Awıl-úydiń qonaǵı,

Ayda-jılda bir keledi.

Saqıy bolıp júrgeniń, qawınıńda,

Adam bolıp júrgeniń awılıńda.

142

Kelgenshe qonaq óz erkinde,

Kelgen soń kisi erkinde.

Miyman atańnan ullı.

Qonaq sorap ishpeydi.

Óz úyim-óleń tósegim.

Aldı ıbırtqıdan,

Keyni shubırtqıdan saqla.

Qolıńda bar bolsa,

Alaqanıńdı jaya berme.

Úy jamanı tóle, Dem alarsań óle.

Ishkenim bolsa bılamıq,

Basalayı taǵı bar.

Otırǵanım ılashıq,

Kewilińdi kel ashıp.

Jerik bolsa qatınıń,

Jerik asın bilmeyseń,

Aytsa turıp ózińe,

Zır juwırıp izleyseń.

Basınan baxtı qashqannıń,

Kún de saqtı qashadı.

Bir jılsha qoyan sharıǵı.

Alıstan arbalaǵansha,

Jaqınnan dorbala.

143

Azǵana asım, ǵawǵasız basım.

Ash qarınım, tınısh qulaǵım.

Esik ashıq bolsa da,

Sorap kir.

Iship toymaǵan,

Jalap toymas.

Eki qatın alǵannıń,

Qulaǵı tınbas.

Qaytıp keler esikti,

Qattı jappa.

Bardıń isi párman menen,

Joqtıń isi árman menen.

Erli-zayıp arasına,

Esi ketken túsedi.

Kisiniń úyiniń jıǵıwın bilseń de,

Tigiwin bilmeyseń.

Qonaq qoydan juwas.

Quman qonaqtıń aldına jayǵasadı.

Baxıtlınıń eki qonaǵı,

Bir mezgilde keledi.

Kórpeńe qarap ayaǵıńdı uzat.

Jaǵalı kiyim jamamaǵa jaqsı.

144

Bar-barın aytadı,

Joq-joǵın aytadı.

Máshaba másh keltirer.

Joqshılıq degen jez tırnaq,

Asılsa jibermeydi.

Toqshılıq degen aǵar bulaq,

Baylaǵan menen bógelmeydi.

Kórpe juqası tońdıradı,

Kewil juqası azdıradı.

Hárkim batpan bolsa da,

Óz úyiniń qulı bolar.

Aq úzikli qaraqalpaqtıń xanıman, Óz úyimniq qulıman.

Jarı jasqa kelgende qatınıń ólmesin,

Jarı jolǵa kelgende atıń ólmesin.

Teń-teńi menen,

Tezek qabı menen.

Talaylı menen tarıspa,

Mańlaylı menen jarıspa.

Jip shapannıń jańasınan,

Jipek shapannıń gónesi.

Jarlınıń bir toyǵanı,

Shala bayıǵanı.

Kelgenshe qonaq uyaladı,

Kelgen soń qonaq jer uyaladı.

145

Jamannan soraǵansha,

Jat ta janıńdı qarman.

Kelistirmeseń isińdi,

Bılamaq sındırar tisińdi.

Puqara xannıń tusında.

Ashta jegen quyqanıń,

Toqta dámin umıtpa.

Qonaq az otırıp, kóp sınaydı.

Jarlılıǵın jasırǵan bayımaydı.

Burınǵı qonaqtı sońǵı qonaq quwıp shıǵadı.

Otırǵan jeriń keń bolsın,

Qazan tógilse, tógilsin,

Qolıń kúymesin.

Aylas qatın muńlas,

Muńlas qatın sırlas.

Jalǵız úydiń ǵarǵası shoqıp toymas,

Toysa da qaraǵanın qoymas.

Beresini-alası úzedi.

Aspannıń astınıń keńliginiń paydası joq,

Eger etigiń tar bolsa.

Ilgeri baratırǵannıń iyti otlaydı.

Qonaq bir qonsa qut,

Eki qonsa jut.

146

Bayaǵılar baǵda qaldı,

Baǵ jıǵılıp suwda qaldı.

Balalı úydiń urlıǵı jatpas.

Ólgende kórgen ógizim, Olda ózime dawalı.

Tandırdı qızǵanda jap.

Iyttiń jini-diywana.

Sıylasań-sıy kisi,

Sıylamasań-bir kisi.

Qos bara-bara dúzeledi.

As iyesi menen tatlı.

Jigittiń atın qatın shıǵaradı,

Qatınnıń atın otın shıǵaradı.

Qatın erge qaraydı,

Er jerge qaraydı.

Taqannıń túrli-túrli bılǵawı bar.

Ílashıqqa kirmegen bar ma,

Tóbesi tiymegen bar ma.

Gúlsheli bala súymege jaqsı,

Qazanǵa túsken qapqa túspeydi.

Eri ólip qatın qalsa,

Izinde zuriyat bolmaydı.

Er, ólip bala qalsa,

147

Ornı qurı bolmaydı.

Qonaǵın sıylaǵan bay boladı.

Kelte jip gúrmewge kelmes.

Qatın qalsa, bay tabar,

Bala qalsa, mal tabar.

Jaman kiyimiń joq bolsa,

Jańa kiyimiń xor bolar.

Úy iyesi músápir bolsa,

Qonaǵı zor bolar.

Etigiń tar bolǵansha,

Góriń tar bolsın.

Ońısıq basqa, ház basqa.

Ǵárip ólse, ǵamxorı joq.

Jaman qatın alǵannıń jawı úyinde, Jaqsı qatın alǵannıń toyı úyinde. Eki qatın alǵannıń dawı úyinde, Ómiri óte beredi sol kúyinde.

Tas tússe, talayımnan,

Tasbaqa tússe, mańlayımnan.

Kiyimiń tar bolsa da,

Peyliń keń bolsın.

Góne etikli barmay júr,

Qızıl etikli almay júr.

148

Urını urı bolǵanı ushın urmaydı,

Urlıq qılǵanı ushın uradı.

Ózimdiki degende, Ógiz qara kúshim bar,

Kisiniki degende, Anaw-mınaw isim bar.

Hárkim sıylaǵannıń qulı.

Qızdan uyalǵan qurı qaladı.

Shıbında palǵa qonadı,

Kórseń tábiyatıń qaladı.

Tandır qızıp turǵanda,

Bizde bir pátir jawıp alayıq.

Qamır ushınan pátir.

Seniń ólisińe qarap,

Biziń kómisimiz.

Jıńǵıl dese,

Qırǵın degennen saqlan,

Shash alaman dep,

Bas alǵannan saqlan.

Bir tayaq bata tiymese,

Bir tayaq qáte tiyedi.

Buwınsız jerge pıshaq urma.

Aǵayin menen alıstan qatnas.

Aǵayin bir ólide, bir tiride.

149

Ózi toymaǵan sarqıt bermes.

Qúlip-kúlip kúnimdi ótkeremen,

Jılap júrip neni pitkeremen?

«Ózimdiki» degen basın uslaydı.

Ózi qılǵan ókinbes.

Soqır hasasın

Bir ret jolǵaltadı.

Jetim balaǵa joǵalǵan taydı enshi eter.

Jaman adam qorıqqanın sıylaydı.

Alǵıń bar jerge altı bar.

Tilenshiniń súygen asın kim bersin,

Tentiregenniń kóz jasın kim kórsin.

Burıshı kóp bılamıǵına saladı.

Bayda may bolsa,

Jarlıda duz boladı.

Alarıńda alım bolıp,

Bererińde zalım bolma.

Baǵda miywe kóp bolsa,

Kúnde-kúnde sálem kóp.

Baǵdan miywan ketse,

Burınǵıday sálem joq.

Iytli qonaq jaraspas.

150