Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Qulaq esitse ókpe isinedi.

Berseń-alasań,

Barsań-kóreseń.

Tuwrı kelgen qonaqtıń,

Eki kózinen basqa ayıbı joq.

Eki ret kóshken,

Bir talanǵan menen barabar.

Esitken kórgenge xabar beredi,

Ǵıybatshı ósek teredi.

Úy tıńlaǵan óz ayıbın esiter.

Joq tabıladı qarawı bolsa,

Sarań bermeydi emes sorawı bolsa.

Ot tayar, shılım tayar,

Jerdegi shılımdı eńkeyip kim alar?

Aspanda ay júrer óz rawana,

Jerde iyt úredi kimge ziyana.

Jaǵımsız qonaq,

Jatar waqta keledi.

Qudaǵa ókpelegen,

Otarǵa kóshedi.

Beregen qolım – alaǵan.

Qońsıńa qarama,

Ońısıǵıńa qara.

131

Kúni menen eldi gezgen, Óz paydasınan gúder úzedi.

Jaqsı kórgenine urt beredi,

Jaman kórgenine sırt beredi.

Qońsı bolsań, qorǵan bol.

Qudamdalı bolǵansha,

Qolıń is sorasın.

Qudamdalı bolǵan soń,

Qul da bolsa sıylansın.

Nesiyeni mal deme,

Gúmilji bolar.

Qumannıń pulın ıbırsıq qurtadı.

Uldıń sawlatı bir basqa,

Qızdıń sawlatı bir basqa.

Qayıń emes qayırǵısh,

Ayran emes qandırǵısh.

Abısın aǵarıp aldıma túspesin,

Qarayıp keynimde qalmasın.

Ulǵa qızdı tańlap alsań da,

Qızdı tańlap bere almaysań.

Jaqsı qatın belgisi,

Bılǵarı qılar terini,

Jaman qatın belgisi,

Qarızdar qılar erini.

132

Úsh kúnligin oylamaǵan menen joldas bolma,

Bir aylıǵın oylamaǵan menen qońsı bolma.

Júre berseń kóre bereseń,

Kóre berseń kóne bereseń.

Iyt qusıǵın jalamas.

Elge jaraǵansha,

Erińe jaran.

Awzı úlken aslı boladı,

Kózi úlken jaslı boladı.

Attıń jaqsısı jolıńda belli,

Qayıńnıń jaqsısı jayında belli.

Alǵanıń jaman bolsa ómiriń xorlıq,

Mingeniń jaman bolsa qamshıǵa zorlıq.

Jipek arqandı juwan esken jaramas.

Qalıs bergen soramas.

Aytıssań gáp boladı,

Aytıspasań dárt boladı.

Bes kúnlik ómirge,

Júz kúnlik tátárrik.

Jaqsı niyet jarım ırıs,

Otqa jaqın is kúyedi.

Ashtan ólgennen,

Jarılıp ólgen abzal.

133

Qostar alsań narday,

Balalı bolarsań jarday,

Bir jumısqa buyırsań,

Hárgiz kelmes almay.

Jaqsı menen otırsań,

Jánnetke kirgendey bolarsań,

Zamanlaslar menen otırsań,

Dáwrandı súrgendey bolarsań.

Paydasın bilgen postınǵa kiredi,

Qolınan kelmegen dostınan kóredi.

Úleste mush jetse de al.

Taza bayıǵannan pul qarız alma.

Bar zattı joq dep gizneme,

Namálim zattı izleme.

Barar jeriń mıń bolsa da,

Jataq jeriń bir bolsın.

Otqa ketken qatınnıń ornında otırma.

Kiymeseń de tonıń bolsın,

Jemeseń de nanıń bolsın.

Keli túye almaǵan – úplewish,

Digirman tarta almaǵan – jelpiwish.

Jiptiń ushın túymegen úsh ótkerer.

Tartıp úzbe,

Iyterip jıqpa.

134

Jol haqısı – júriw,

Kisi haqısı – beriw.

Usta haqısın ber de qısta.

«Ala kel»den is pitpes.

Iyne qayda bolsa,

Sabaq ta sonda.

Qurı gápten palaw bolmas,

Gúrishi mayı bolmasa.

Tuńǵıshtıń tolǵaǵı awır.

Pálen jerde altın bar,

Barsam baqır tabılmas.

Iyneniń kózindey jerden,

Baltanıń sabınday suwıq ótedi.

Qaltadan qarın toysa da,

Kewil toymaydı.

Kúnde saǵan may qayda,

Qáne búgin suw palaw.

Óz múlkińdi óziń qádirlemeseń, Basqa belinen basadı.

Íshtansızdıń túsine, Altı qarı bóz enedi.

«Arı jatta, beri jat», Tósektiń tarlıǵınan boladı.

135

El elge sıysa da,

Úy-úyge sıymas.

Aylas qatın – muńlas.

Ózińde bolmasa, Atan da jat.

Sháwleni may keltirer.

Shaqırıwsız barǵan tóseksiz otırar.

Erkek – hayaldıń kórki,

Hayal – erkektiń bórki.

Er jigittiń jarasıǵı yar bolar,

Qádirin bilmegen bir kún zar bolar.

Tútinsiz ot bolmaydı.

Duzsız as bolmaydı.

Zuwalańdı úlken et, Kóreyin toymaǵanıńdı. Kiyimińdi úlken pish, Kóreyin sıymaǵanıńdı.

Kempirimnen ayrılıp turǵanda,

Jalǵız sıyırımdı soyǵanım quwanǵanım ba?

Tambasında qos tandır,

Jabayın dese unı joq.

Esikten kúndes kirse,

Tesikten urıs kirer.

136

Aǵań paqır bayaǵıday emes, Bayaǵıday bolsa, ayaǵıday emes.

Toy – toqshılıqtıń nıshanı.

Qáde mánisi – qaytarıw,

Uáde mánisi – atqarıw.

Atalastan altaw bolǵansha,

Enelesten ekew bol.

Balanı iske buyır,

Artınan óziń juwır.

Kóshken jurtta kósew qaladı.

Úyińe kelgen de, Úydey ókpeńdi aytpa.

Bılay tartsań ógiz óler,

Bılay tartsań arba sınar.

Jesir hayal jelbuwaz.

Qız – kózdiń qurtı.

Qatını ólgen qızı bar, Úyge qaray jılaydı.

Ózińdiki ózińde, Ay kóriner kózińe.

Bir úydi jeti erkek toltırmaydı,

Bir hayal toltıradı.

137

Jas waqıtta kórgeniń bolmasa, Úlkeygende kisiligiń bolmaydı.

Shırada mayıń bolmasa,

Pilik oǵan ne dárkar.

Sabaqlı is sáti menen.

Kewilsizden kózsiz bala tuwadı.

Iytti súyek penen ursań qańsılamas.

Jatqannıń ústine turǵan kelmesin.

Toyǵan úyge toǵız kel.

Ar-sarı qonaq ashtan óler.

Qońsıń jaman bolsa,

Kóship qutılarsań.

Malıń jaman bolsa,

Satıp qutılarsań.

Hayalıń jaman bolsa,

Qáytip qutılarsań!?

Dáwir keń bolǵan menen,

Waqıt tar.

Hárkimniń mólsherli,

Mashqalası bar.

Jamanǵa jaǵınǵasha,

Jatta jaman qarshındı aqtar.

Asıqqan menen is pitpes,

Asıqpay azanǵı astan iship ket.

138

Kisiniń kiyimi kirshil,

Kisiniń atı tershil.

As jaqsısı qartadı,

Ol da negizine tartadı.

Qońsıń mınaw bolsa,

Barmay aq qoyayıq,

Asqanıń may gúrtik bolsa,

Kelmey-aq qoyayıq.

Jaman adamǵa mal pitse,

Qasına qońsı qondırmas.

Kúyew jamanı – ınjıq,

Kóp sóylese – bıjıq.

Íqlas penen as qoysa,

Aldıńa bas qoyǵanı.

As kóp bolsa,

Qáde kóp boladı.

Tas túsken jerine awır.

Qız bergen qır asadı.

Ǵarǵa tamırlı qaraqalpaq.

Qız sınshıl boladı,

Kelin epshil boladı.

Úy ishine sınshı keler, Úy artına tıńshı keler.

139

Qız aǵasız bolmaydı,

Kól saǵasız bolmaydı.

Ózim jılaw bilmeymen, Jılaw bilgenniń bayı ólsin.

Xalıqtıń dástúri bolsa,

Qatın arqama min.

Kúyew keldi degende,

Quw bas jumalaydı.

Sálem de bar, qaynaǵa,

Sarqıt ta joq qaynaǵa.

Ata ólse, sawıtı miyras.

Jolı bolar jigittiń,

Jeńgesi shıǵar aldınan.

Toydan tumalaq,

Sadaqadan satıp al.

Sen qılǵanǵa men qıldım,

Sennen artıq ne qıldım.

Báybisheniń asın toqal qızǵanadı.

Kel demek bar,

Ket demek joq.

Ala qayıslı at mingen,

Qıdırıspanıń nıshanı.

Tamır boldıń aytıs joq,

Qoldan berdiń qaytıs joq.

140