Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori
.pdf
«Aǵa» degen balanı, «Janım» dese bolmay ma?
Altı ul tuwǵan ananı, «Altın» dese bolmay ma?
Jılaǵısı kelgen bala,
Ákesiniń saqalı menen oynaydı.
Xannan bala ullı,
Baladan ana ullı.
Bala – erli zayıptıń dánekeri.
Ata danqı menen ul ósedi,
Ene danqı menen qız ósedi.
Jaqsı perzent – súyinish,
Jaman perzent – kúyinish.
Aǵayinnen shıqqan jawdan saqla, Úyden shıqqan dawdan saqla.
Jılasa balası jeńer,
Shınlasa anası jeńer.
Kisi balası kisenleseń de turmas, Óz balań ózekke tepseń de ketpes.
On balanı bir ata saqlaydı,
On bala bir atanı zorǵa saqlaydı.
Kórispese tuwǵan jat.
Atadan altaw tuwsańda,
Aybaltań bolsın.
121
Arǵımaq saylap at mindim,
Sadaǵası keteyin buwdannıń.
Urıw saylap dos tuttım,
Sadaǵası keteyin tuwǵannıń.
Qızlı kisi qıyında, Ullı kisi jıyında.
Til alǵısh bolsa perzentiń,
Aqılı artıq kisidey.
Til almasa perzentiń,
Túsinde kórgen isińdey.
Kempir-balanıń jazlawı,
Jaqsı perzent janım.
Jaman perzent,
Haramǵa shıqqan malım.
Jaqsı bolsa alǵanıń,
Jomart jigit bolǵanıń.
Jaman bolsa alǵanıń,
Jarı jolda qalǵanıń.
Jaqsı bolsa qatınıń,
Kelip turar jaqınıń.
Jaman bolsa qatınıń,
Basıńnan keter aqılıń.
Jaqsı qatın – ırıs,
Jaman qatın – urıs.
Jaqsı qusqa jaman qus,
Taplaw menen teń bolar,
Jaqsı qızǵa jaman qız,
Baǵı menen teń bolar.
122
Hayal jerden shıqqan joq,
Ol da erkektiń balası.
Erkek kókten túsken joq,
Hayal onıń anası.
Jalǵız bala at shapsa,
Atası taqımın qısadı.
Kelinniń ayaǵınan,
Shopannıń tayaǵınan.
Zamanı jaqsı bolsa, Jas bolar ǵarrı.
DÁSTÚR, ÚRIP-ÁDETLER HAQQÍNDA NAQÍL-MAQALLAR
Adam adamǵa miyman,
Jan gewdege miyman.
Jaqın jerden quda bolsań,
Arba-arba sóz keledi.
Altı qatın azaǵa barsa,
Hár qaysısı óz muńın aytar.
Ant ishkenniń úyine barma,
Ayranday juǵadı.
Mezgilsiz shaqırǵan qorazdı soymaq kerek.
Gúze kúnde sınbaydı,
Kúninde sınadı.
Asım-suwım barında,
Qudaǵay kelin atandım,
Asım-suwım ketken soń,
123
Qubaǵay kelin atandım.
Alar malıń kelgende,
Ayama hárne barındı.
Biyik tawdıń tóbesine qara, Túbine barma.
Jaqsınıń atın esit, Úyine barma.
Bay menen quda bolsań shirener,
Jarlı menen quda bolsań tilener.
Birewdiń duzın ishseń,
Úyińe kel de qazan, oshaǵındı sazlay ber.
Bazardaǵı tamaq,
Baqtıńa qaray pisedi.
Bereyin deseń neń joq,
Bes eshkiń bar, peyliń joq.
«Beremen» degen qutılmas, Berik baylaǵan sheshilmes.
«Bás» dep iyttiń kewlin aladı, «Qoy» dep qonaqtıń kewlin aladı.
Tamır bergen túyeden,
Táńir bergen toqlı artıq.
Toyǵa barsań burın bar,
Burın barsań orın bar.
Tórkini jaqınnıń tósegi jıynalmaydı,
Tayınǵan qız tórkinin tanımaydı.
124
Tapqan adam quwansa da,
Tanıǵan adam aladı.
Tońǵanǵa otın jaqtırma,
Qarnı ashqa qazan astırma.
Duz ishken jerińe jamanlıq etpe.
Jaqsını jatqa berme,
Dushpanıń kúler,
Jamandı dosqa berme,
Eliń búliner.
Dán joqta diywana da qıstaydı.
Diywanaǵa gúnji de bolsa boladı.
Diywanaǵa pul da berme,
Kewlin de qaldırma.
«El kóshedi eken» dep, Otınıńdı tawıspa,
«Bay keledi eken» – dep,
Bar asıńdı tawıspa. «Tilenshi kóp eken» dep, Barıńdı «joq» dep jasırma. «Jaw keledi» eken dep, Eki qolıńdı qawsırma.
Jaqsı kórgen kisiń menen,
Dúzde hesh qońsı bolma.
Jarlı bolar jigitke,
Qazalı mal tap bolar,
Jalǵız bolar jigitke,
125
Quw bedew qatın tap bolar.
Júrgen ayaqqa jormal ilinedi.
Maylı qayıs iyttiń ırısı.
Malımdı alsań al,
Peylimdi alma.
Oramal ton bolmaydı,
Jol boladı.
Ólim-ortaq, daw-qonaq.
Ólim soraǵanǵa miynet beredi.
Óli shıqqan úydiń aldında jolbarıs jatar.
Úre almaǵan iyt, Úyine qonaq keltiredi.
Úzip jegen únemge jaramas.
Qam quymaq qustırmay qoymas.
Qazannan qaqpaq ketse,
Iytten uyat keter.
Qol júyrigi asqa,
Til júyrigi basqa.
Qutlı qonaq kelse,
Qoy egiz qozılaydı,
Qutsız qonaq kelse,
Qoyǵa qasqır shabadı.
126
Qonaq az otırıp kóp sınaydı.
Qonaǵıńnıń altının alma,
Alǵısın al.
Qulaq esitkendi kóz kóredi.
Qımbatshılıq qızǵa jaw,
Jawgershilik úlǵa jaw.
Qurı qasıq awız jırtadı.
Xan da bolsań kelsaptı alıp kel.
Súyek tamırı – súyesip kún kóredi,
Awız tamırı – aytısıp artıǵın aladı.
Toyǵanıń ómirlik bolmasa ne payda,
Sıyınǵanıń súyengenińnen kúshli bolmasa ne payda.
Suw ákelgen qarıw zor,
Gúze sındırǵan gaziiz.
Sıpırasında bir shılım unı joq,
Qızınıń atın Maydabiyke qoyadı.
Barımta qaytıs bolmaydı,
Daw aytıssız bolmaydı.
Qatın alma qayın al,
Jaqsı kórgen dosıńnıń,
Atın alma, tayın al.
Hayalı joq kisige,
Soqır kempir ayday kóriner.
Sharshap kiyatırǵan kisige,
127
Tal tayaq tayday kóriner.
Ash bolıp kiyatırǵan kisige,
Qara taqan mayday kóriner.
Kelin kelse ayday,
Qas kirpigi jayday,
Qarshınında bir zatı joq,
Ne qılıp keldi eken uyalmay.
Tamır boldıń aytıs joq,
Qoldan berdiń qaytıs joq.
Alıp altaw bolmas,
Jep jetew bolmas.
Shıǵası shıqpay,
Kiresi kirmeydi.
Kóshken jurttıń qádiri,
Qonǵanda óter,
Boy jetken qızdıń qádiri,
Ketken soń óter.
Iyesin sıylaǵan
Iytine súyek saladı.
Tondı pitirgen jılı óziń kiy, Ekinshi jılı dostıńa ber. Úshinshi jılı qastıńa ber.
Dáme etkenge – ókpe et.
Kúyewdiń qalıńın berde,
Kúshin al.
128
Kúyew júz jıllıq,
Quda mıń jıllıq.
Ózińde kólik bolmasa Túsip kim berer.
Ózińde joq bolsa, Końsıńa ókpeleme.
Iyesine kerek bolsa,
Qońsısı ókpelemeydi.
Qonaq qoydan juwas.
Qonaq saylap qonadı,
Urı bassınıp qonadı.
Toyım toy bolsın deseń, Úsh tillasınan qashpa.
Ózbek ózińe bek bol, Qońsıńdı urı tutpa.
Peyli tardıń qolı tar.
Mın siz bizden, Bir shıj-bıj.
Ómir qızıǵı – sıylasıq.
Ósh alǵanǵa ókpe joq,
Kek alǵanǵa giyne joq.
Sulıw názerde,
Júyrik tozańda,
Qabarsań qonıs ózgert,
129
Tońsań postın jańart.
Jaqsı qońsını satıp al,
Jamannan basıń tartıp al,
Qonaq kelse esikten,
Írısqalı kirer tesikten.
Kóshiw kóshseń burın kósh, Ílay bolar izgisi.
Jeńi jamannıń, qolı jaman kórinedi,
Tósegi jamannıń úyi jaman kórinedi.
Qonaǵım ózińe de qarap qoy,
Qorqıp ósken boy qursın.
Tilep alǵan baqsı edi, Ólip qalmasa jaqsı edi.
Aza aytıwlı, sıy satıwlı.
Bar-barın aytadı,
Joq-joǵın aytadı.
Baqa putın tarbaytadı.
At-tonı bar kisiniń,
Alǵı-bergisi bar.
Tamaǵı toq kisiniń
Taltań-taltań júrisi bar.
Adam barǵan jerge adam baradı,
Beli berik qorǵandı aladı.
Kewlińe qaray qaytısıń,
Jeliwińe qaray jortısıń.
130