Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Altın alma, alǵıs al.

Ótirik aytqan jerde kóp otırma.

Jamanǵa seyilde-seyil,

Sergizdan da seyil.

Burın tuwǵannan aqıl sora,

Burın qonǵannan qonıs sora.

Tanıǵan jerde boy sıylı,

Tanımaǵan jerde ton sıylı.

Jamanǵa jantasıp júrme,

Jantassań da shayqasıp júrme.

Bilegimde kúshim bar dep,

Zor menen ayqasıp júrme.

Iygilikli istiń keshi joq,

Kesh pitsede eshi joq.

Kópke juwırma,

Azdan qurı qalasań.

Juwırǵan almaydı,

Buyırǵan aladı.

Qattı júrgen jerińe, Áste júrseń de barasań.

Jaqsılıq jerde qalmas,

Jamanlıqtı durıs qılma.

Kórmegen jerdiń,

Oylı-shuqırı kóp boladı.

111

Jaqsınıń attan jıǵılǵanı da jaqsı.

Kórgensiz degenge ashıwlanba,

Kórgenińnen kórmegeniń kóp.

Jaqsıdan tiyer sharapat,

Jamannan tiyer kásapat.

Jaramas ádet kóp bolar,

Eń jamanı kúnshillik.

Bir zaman ráhát kóre almay,

Ómiri óter jenshilip.

Hadal kásip az emes, Íqtiyat bol haramnan. Jaqsılıqtı úmit qıl, Kúler júzli adamnan.

Jaqsını jaman kiyim ishinde tanı.

Aqıllı jigit el qorǵaydı,

Aqmaq jigit eldi xorlaydı.

Jaqsınıń nurı shashılar,

Jamannıń nápsisi ashılar.

Aqmaq qara kúshine maqtanar,

Ayıplı sál nárseden jasqanar.

Ádibi joqtıń uyatı joq.

Bolmas iske polat bol,

Polattan da qattı bol.

Kishkentay eken boyı dep,

Soraǵanın bermey ketpe.

112

Kishkentay eken úyi dep,

Retinde kirmey ketpe.

Kimnen alsań amanat,

Bersen jaqsı salamat.

Eger etseń qiyanat,

Saǵanda qalar jaman at.

Zapırannıń zarı óter,

Bálki sarǵayǵan sayın,

Biyhasıldıń qılıǵı óter,

Barımına barǵan sayın.

ATA-ANA, TUWÍSQAN-TUWǴANLAR ARASÍNDAǴÍ QARÍM-QATNASLAR (NÁSIYAT) HAQQÍNDAǴÍ NAQÍL-MAQALLAR

Aǵayiniń az bolsa,

Dawda halıń belgili.

Aǵayiniń saz bolsa,

Qorqınısh joq búlginnen.

Anası ólgen jetimge,

Qaytıp ana tabılmas,

Kempirapası ólgen jetimge,

Anası bolar bawırlas.

Ananıń kewli balada,

Balanıń kewli dalada.

Atańa ne qılsań,

Aldıńa sol keledi.

113

Qarındası aqılsız bolsa,

Aǵasınıń basında áńgime ǵawlaydı.

Patshası jaman bolsa,

Puqarasın jawlaydı.

Aǵayinniń azarı bar da,

Bezeri joq.

Ósik-bawırǵa qabırǵa jaqın.

Aǵayinnen bir shaqırım qashıǵıraq otır.

Bermese de aǵayin, Óz kúnine saw bolsın.

Aǵası bardıń ırısı bar,

Inisi bardıń tanısı bar.

Atadan altaw tuwsań da,

Watanıńa jalǵızsań.

Aǵayin bar bolsań kóre almaydı,

Joq bolsań bere almaydı.

Atadan uǵıl tuwılsın,

Atanıń jolın quwsın.

Atqa erdiń batqanın,

Iyesi bilmes at biler.

Aǵayinniń azǵanın,

Aǵayin bilmes jat biler.

Atanıń ataǵına qara,

Eneniń zatına qara.

114

Aǵası urar bolar,

Inisi turar bolar.

Atanıń ólse balası, Balasız jerde qalmastay,

Ákesi ólse balanıń, Xalqı jetim qılmastay.

Altın-gúmistiń gónesi bolmas,

Ata-ananıń bahası bolmas.

Atanıń jaman ulı,

Jurt tutar.

Ene gezer, qız gezer,

Qıysıq shatpanı kim dúzer.

Kúyewden ul bolmas,

Kúlden imarat bolmas.

Tawdıń kórki tas,

Adamnıń kórki qas.

Qazılasqan soń qarındas bolmas.

Qardıń suwı qandırmas, Ógey ene tındırmas.

Qızlı úy qızılǵa toymas.

Kórmegen jat boladı,

Kórispegen uyat boladı.

Qádirdanıń kim bolsa,

Aǵayiniń sol boladı.

115

Kisi esigi toń tezek,

Eritpege er kerek.

Qızım úyde qılıǵı dúzde.

Ul tappas qatın bolmas,

Turarın ayt.

Mal tappas jigit bolmas,

Qurarın ayt.

Ata-ananıń aqılı,

Sayrap jatqan jol menen teń,

Aqıllınıń aqılı,

Sarqılmaytuǵın kól menen teń.

Qız-xalıqtıń gúli,

Qosıq densawlıqtıń gúli.

Kempir úydiń tıǵını, Óleǵoysa shıǵını.

Aǵası bardıń jaǵası bar.

Jiyen erkin boladı dayısına,

Dayısı barmay ma eken mayısına.

Daw-jánjelde, «jiyen» sózi basım bolar,

Ǵarrılıq jaman dárt,

Emlep bolmas.

Atań jawǵa shapsa,

Atań menen birge shap.

Atadan altawdıń atqan oǵı joǵalmas,

Atadan jalǵız tuwǵannıń atqan oǵı tabılmas.

116

Úydiń artında tóbe bolsa, Ertlewli attay bolar.

Úy ishinde kóp jasaǵan qart bolsa,

Jazıwlı turǵan xattay bolar.

Ata-ananıń tilin alǵan balanıń,

Mártebesi hár jerlerde ottay janar.

Balań ǵajarlı bolsa, Keliniń ajarlı boladı. Balań ǵajarsız bolsa, Keliniń iybesiz boladı.

Ata násiyatın kóp alǵan kátquda boladı.

Ádepli kelin iykemli boladı.

Úyinde sayaq saqlama.

Mına bala ul-qızımnıń balası,

Paldan tatlı bul balanıń anası.

Atanıń siltegen soqpaǵı,

Balaǵa mıń gúzar jol.

Qaynaǵa aybatlı bolsa,

Kelini uyatlı boladı.

Periniń ózi sulıw,

Qurbaqanıń kózi sulıw.

Óz súygeniń ózińe, Húr kóriner kózińe.

Asqar-asqar tawlardıń,

Panası bolmas ataday.

117

Múshki menen ájberdiń,

Iyesi bolmas anaday.

(múshki – átir iyisli shóp, ájber – ósimliktiń atı)

Atań da bolsa bir joldas,

Awır da bolsa bir qoldas.

Háziliń jarassa,

Atań menen oyna.

Arıq penen semizdiń bawırı bir,

Jaqsı menen jamannıń jambızı bir,

Atadan altaw tuwǵansha,

Jalǵız tuwsa netedi?

Juǵımlı bolsa ol perzent,

Muratına jetedi.

Aǵayindi jamanlap,

Tuwǵandı qaydan tabasań?

Arǵımaqtı jamanlap,

Buwdandı qaydan tabasań?

Aǵayin tatıw bolsa at kóp,

Abısın tatıw bolsa as kóp.

Aqsha qarda kóp júrseń,

Kóziń bir kún qarıǵar.

Aǵayinnen shet júrseń,

Kewliń bir kún tarıǵar.

Aǵayinniń urısı,

Tul qatınnıń julısı.

Baǵı bar qızım Baǵdatta bolsın.

118

Balalıq shaǵı – patshanıń taǵı.

Belden quwat ketken soń, Ǵarǵa adım jer mun bolar.

Qarasha kózden nur ketse, Bir kóriwge zar bolar.

Atanıń aqılı paydasız bolsa,

Qara sózge qazan qaynamas.

Tiride sıylamaǵan aǵayin, Ólgende jılamaydı.

Tiride tatıwı joqtıń, Ólgende ashıwı joq.

Tórt ayaqlıda – bota tatıw,

Eki ayaqlıda – bóle tatıw.

Shesheli jetim basında,

Taraq penen qol oynar,

Sheshesiz jetim basında,

Sirke menen biyt oynar.

Shapan alma astar al,

Qatın alma qostar al.

Er bala ata-anaǵa tayaw,

Qız bala úyge jaqqan boyaw.

Erkek gúbi – hayal túbi.

Jaqsı ata jaman balaǵa qırıq jıl azıq.

Jaqınıńa ótirik aytpa,

Jatqa sırıń aytpa.

119

Ońar úydiń balası onbesinde baspan der,

Ońbaǵannıń balası otızında jaspan der.

Onbeste otaw iyesi.

Ózi óltirmes, Jat-jarılqamas.

Ózi jıǵılǵan bala jılamaydı.

Qız ósse eldiń kórki,

Ul ósse eldiń bórki.

Áy qudayım bala ber, Bala berseń dana ber, Aqıl-esi bolmasa,

Esabın tawıp ala ber.

Qızım saǵan aytaman,

Kelinim sen tıńla?

Dúnya aǵıp atırǵan bulaq,

Ata-ananıń sózi jaǵalay pitken quraq.

Ata menen bala,

Gúl menen lala.

Otız ulıń bolsa da,

Ornı basqa.

Otız qızıń bolsada,

Qılıǵı basqa.

Kewil quwanıshı – lala,

Turmıs quwanıshı – bala.

Ata-ulı menen uzaq jasaydı.

120