Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori

Aqıl-jastan shıǵadı,

Hasıl-tastan shıǵadı,

Júyrik tay ǵúnannan shıǵadı.

Jetim qız epshil boladı,

Jetim ul kekshil boladı.

Qas qondıraman dep kóz oyıp alma.

Erte bilmegen kesh bilmes,

Kesh bilmegen hesh bilmes.

Qazanǵa jolama, qarası juǵar.

Jamanǵa qarǵıs bolmasa

Alǵıs joq.

Shımshıq semirse de,

Batpan bolmas.

Jaqsı bolǵanı qaysı,

Jamandı keshirmegen soń.

Batır bolǵanı qaysı,

Jawdıń únin óshirmegen soń.

Keń bolsań kem bolmassań,

Tar bolsań tarıǵasań.

Bir bálege jolıǵasań.

Nápsisin tıymaǵan,

Joldan shıǵar.

Kótere sımbat bir pulǵa qımbat.

Uralmaǵan ullı tayaq kóteredi.

101

Atanıń sózin arsız qaytaradı.

Házil opat keltiredi.

Bir gúl tolıp ashıladı,

Bir gúl solıp ashıladı.

Hókki minez hoppıq jegizer.

Awzınan sózi túskenniń,

Qoltıǵınan bózi túsedi.

Kelin biye jasıradı,

Qılwasın tawdan asıradı.

Betiń ılas bolsa,

Suw tazalaydı.

Arıń ılas bolsa,

Ne tazalaydı.

Pitken aqıl bolmasa,

Súrtken aqıl bolmaydı.

Ene qádirin bilgen,

Ene sókpeydi.

Aqıllı adam bir jerde,

Eki súrinbeydi.

Haqtıń otın,

Aqmaq sóndire almas,

Aqmaq ıras sózge inana qoymas.

Qara kisiniń qanı shıqqansha,

Sarı kisiniń janı shıǵadı.

102

Tentekti tentek deseń,

Malaqayı qazanday bolar.

Biyshara kóndim der,

Biywáj jeńdim der.

Ólermenniń kózi jaman, Aqmaktıń sózi jaman.

Bala bolsa da,

Hárkim óz teńi menen oynar.

Kóp oynaǵan bir jılar.

Bir kórip jaman deme,

Jaqsı shıqsa qáyteseń.

Júziwin bilmeseń,

Suwǵa túspe.

Sheshingen suwdan tayınbas.

Sıpayı sırın jasırmas,

Pushıq murnın jasırmas.

Kúnniń batısına júrme,

Tańnıń atısına júr.

Túsińde qorıqsań, Óńińde quwanasań.

Qartayǵanda ǵarrıǵa,

Adım jer muń bolar.

Attan tússeń de,

Záńgiden túspe.

103

Anasın kórip qızın al,

Tabaǵın kórip asın ish.

Bermegendi berip uyalt.

Táwellege turmaǵan,

Táwellege zar bolar.

Ózińnen bir jas úlkenniń sózin tıńla.

Adam jayın awıllas bilmeydi,

Isles biledi.

Arǵımaq attıń quyrıǵı,

Birde jipek birde qıl,

Túri jaqsınıń belgisi,

Birde tóre, birde qul.

Aq sawıttıń jaǵası bar, jeńi joq,

Túri jaqsınıń ashıwı bar, kegi joq.

Aqquw qustıń tóresi,

Jalǵız júrip otlamas,

Túri jaqsınıń belgisi,

Qara sózdi xoshlamas.

At bolatuǵın tay sırıqqa úyir,

Adam bolatuǵın bala qonaqqa úyir. ,

Aqmaqqa bala berer,

Berse de jartı aqılın ala berer.

Bir jamannıń kesapatınan,

Máwij urǵan dárya qurıydı.

104

Baqıldıń baǵı bolmaydı,

Baǵı bolsa da miywa bermeydi.

Bir úyli nas, bir-birine qas.

Dalada awzın jappas,

Jıyında birin tappas.

Jomart joqlıǵın bildirmes,

Júyrik toqlıǵın bildirmes.

Jaqsıda min joq,

Júyrikte sın joq.

Jalınsań jaqsı keshirer,

Janısań polat keser.

Etigi jaman tórge shıqpas,

Jeńi jaman as ishe almas.

Jorǵanıń qádiri, Júrgende biliner. Jaqsınıń qádiri, Ólgende biliner.

Jalqaw ırısqal ushın uyqı berer,

Jamanǵa aqıl ushın kúlki berer.

Jamanlarǵa olja túser,

Bólise almay kópke túser.

Jamannıń ústi suw bolsa, Keppestey kórer, Jamanǵa mal pitse, Ketpestey kórer.

105

Júyrik bolmay shaban bolmas,

Jaqsı bolmay jaman bolmas.

Jaqsı sınaw menen jarıydı,

Jaman sınaw menen qarıydı.

Jaqsılıq aǵash basında,

Jamanlıq ayaq astında.

Jaqsı menen joldas bolsań halwa sheker,

Jaman menen joldas bolsań abıroyıń tóger.

Jaqsı júrgen jerine kánt saladı,

Jaman júrgen jerine ot saladı.

Jaqsıdan jaqsı tuwsa – ádet,

Jamannan jaqsı tuwsa, tájip.

Jaqsıdan jaman tuwsa emi tabılmas,

Jamannan jaqsı tuwsa teńi tabılmas.

Jaqsı jigittiń úyi tússe – gúyi túsedi,

Jaman jigittiń úyi tússe miyi túsedi.

Sabırlılıq kewil naǵıshı,

Biy sabırlıq shaytan isi.

Jalqawdıń janıǵanı ótpes,

Qaysardıń qanaǵanı bilinbes.

Jaqsı jerge túsken,

Kelin-kelin bolar,

Jaman jerge túsken kelin,

Kelsap penen keli bolar.

106

Jaqsı attıń jasın sorama,

Jaqsı jigittiń haslın sorama.

Jaqsı bolsań jerdey bol,

Bárin shıdap kótergen,

Taza bolsań suwday bol,

Bárin juwıp ketirgen.

Jamandı ózim deme.

Jaqsınıń sózi jetedi,

Jamannıń sózi ótedi.

Jigittiń ońbaǵanı ayıra baslaydı,

Biyeniń ońbaǵanı qulın taslaydı.

Kisi bolar balanıń,

Kisi menen isi bar,

Kisi bolmas kisiniń,

Kisi menen ne isi bar.

Kisi kemissiz bolmas,

Ot tútinsiz bolmas.

Kóktegi juldız jayılsa, Tolısıp tuwǵan aysha joq, Óńsheń jaman jayılsa, Kúshine tolǵan narsha joq.

Kisi qanday bolsa,

Isi de sonday boladı.

Huwshı joqtıń quwıshı joq.

Hárkim óz aqılına ırza,

Halın bilgen dana.

107

Halın bilmegen hálek boladı.

Suwdıń bası bulaq bolsa da,

Ayaǵı quyar teńizge.

Jaqsıdan jaman tuwsa da,

Tartpay qoymas negizge.

Kóziń menen boljama,

Kózlerińe zor keler.

Til ushı menen sóyleme, Ózińe soń sóz keler.

Jamanǵa sóz aytsań,

Aqıl tappay jol aytadı.

Jamannıń paydasın aytsań,

Túsi ońıp sala beredi.

Jaqsı túye júklewge jaqsı,

Jas bala aldawǵa jaqsı.

Nesiybeli degen aǵash boladı,

Ishinen sası ketpeydi,

Jetim bala kekshil boladı,

Kózinen jası ketpeydi.

Qorqaqtıń uyatı bolmas,

Jalqawdıń ziyatı bolmas.

Balań bas bolsa,

Sen pás bol.

Ádet – ádet emes, jón – ádet.

108

Aqılı joq adamǵa,

Adırayǵan kóz berer,

Dawısı joq adamǵa,

Sıldırlaǵan sóz berer.

Aqmaq aldındaǵı astan qashıp,

Ashtan óledi.

Shabanǵa tayaq ótpes,

Jamanǵa sóz ótpes.

Shıǵısı jaman salını,

Suw ishinen ot alar,

Peyli jaman adamdı,

Túyeniń ústinen iyt qabar.

Tuwısı jaman balanı,

Anasınıń qursaǵında dárt alar.

Halındı bilmey ırǵıma,

Ortasına túserseń.

Mánissiz sóyleseń,

Kóp ishinde piserseń.

Óz qádirin bilmegen, Kisi qádirin ne bilsin?

Ótirik degen dushpan bar,

Otqa súyrep saladı.

Qas – jamannıń belgisi,

Qasındaǵısın qaraqshı deydi.

Quyrıǵı shayan, beti adam,

Bayqamas hasla qurbanı.

109

Turpayılıq etip,

Álpayımlıq izleme.

Mal jamanı sol bolar, Ózin ózi qoymaǵan,

Adam jamanı sol bolar,

Jastaǵı aytqan bos sózin, Qartayǵanda qoymaǵan.

Aqıl boy menen ólshenbeydi.

Aqıl bazarda satılmaydı.

Jaqsı jigit házillespege keledi,

Jaman jigit góje ishpege keledi.

Ashıw – aqıl bolmaydı,

Aqıl azıq boladı.

Adamzattıń násili bir dá,

Biraq hárqaysısınıń parqı bar.

Mıń ǵarǵa bir kesek,

Jamannıń bári birge esap.

Uyat – adamgershiliktiń bir múshesi.

Bolımsızdan óner shıqpas,

Kewilsizden kúlki shıqpas.

At tonıńnan ayrılsań da,

Adamgershilikten ayrılma.

Bir taw bir tawǵa qosıldı desem inan,

Jamannıń jaman ádeti qaldı degenge inanba.

110