Naqil maqallar-qaraqalpaq folklori
.pdf
Jorǵa júrisinen tul boladı,
Jaman qatın bayı turıp tul boladı.
Tentek shoqmar jıynaydı.
Irigen awızdan shirigen sóz shıǵadı.
Tanımasın sıylamas,
Jek kórgenin maqtamas.
At jamanı turıp tasadı,
Jigit jamanı adam joq jerde ant ishedi.
Sózi nadurıstıń – ózi nadurıs.
Sum sumdı namazshamda tabadı.
Shapqanda úlken adamsań,
Toqtaǵanda túser yadıńa kimseń.
Aǵam barda – arqam tamda.
Jamanǵa saqal pitedi,
Ol da túkirik penen ketedi.
Jaqsıǵa mıń jamannıń qunı jetpes,
Aqsaq iyt jerde turıp úrgen menen,
Aspanda altın aydıń nurı ketpes.
Ǵarǵa súyer balasın appaǵım dep, Kirpi súyer balasın jumsaǵım dep,
Ádepki sózińdi ras ayt, Sońǵı sózińe inanbaǵa jaqsı. Ádepki qızıń jaqsı bolsa, Sońǵı qızıńdı almaǵına jaqsı.
91
Sút penen pitken,
Súyek penen birge ketedi.
Qıysıq aǵashtıń kóleńkesi de qıysıq.
Aǵashqa pitken qıysıqlıq,
Adamǵa da pitedi.
Ótiriktiń quyrıǵı bir tutam.
Ótirik penen ırastıń arası tórt eli.
Ótirikshiniń jayı jahannem.
Teń atanıń balası,
Teńlikke kónse de, Kemlikke kónbeydi.
Sınsa kewil shınısı,
Qaytıp kelmes qálipke.
Dáneker menen qaynatıp qurıta almas onı mısta,
Altın menen alıp bolmas qalǵan kewildi.
Suwǵa salsań suw kótermes, mısqal kómir.
Qolı jetpegen «sasıq» deydi.
Jigit kózi menen qız alma.
Jamannıń jaǵası jırtıq,
Onıńda bir qılıǵı artıq.
Dáwletliniń balası on besinde baspan der.
Biydáwlettiń balası jigirma beste jaspan der.
92
Eringen eki isleydi,
Aqmaq barmaǵın tisleydi.
Jaqsı sózge jan semiredi,
Jaman sózge jan sekiredi.
Ótirik sózdi kóp aytsań, Sózińniń bolmas mazası. «Sózi qurısın onıń» degen, Sol bolar onıń jazası. Oylanıp anıq qaraǵanda, Ólimnen jaqsı bolmas azası.
Onseri shortannan siyseri gúrtik shıǵadı.
Jamanǵa sırıńdı aytsań,
Ishinen túrtip shıǵadı.
Hárkimniń bir ayıbı bar,
Tasbaqanıń da boyı bar.
Ayaǵı jaman tórdi búldiredi,
Awızı jaman eldi búldiredi.
Adam bolıw qıyın emes,
Adam bolıp alǵan soń qıyın.
Tórt ayaǵı teń jorǵa,
Shúdigardı buzbaydı.
Hasılında bar kisi,
Merekede buzbaydı.
Úyinde ası joqtıń, Dúzde dosı bolmaydı. Perzentsiz adamnıń,
93
Kewliniń xoshı bolmaydı. Ózi bilmegen aqmaq, Bilgenniń tilin almaydı.
Ótirik aytıp ant ishkennen saqla.
Jaman kúyew tań atqan soń sóz qatadı.
Sasıqtıń kóbinen,
Hasıldıń azı jaqsı.
Jaman menen úyir bolma,
Aqırı basıńa jeter.
Sum kúle kiredi,
Gúńirene shıǵadı.
Júdá jaman bolmasań,
Asa jarlı bolmassań.
Kókiregi buzıqtın isi de buzıq.
Kósewiń uzın bolsa,
Qolıń kúymeydi.
Kókiregiń haq bolsa,
Adam tiymeydi.
Ósek, – ósekti tasıytuǵın gódek.
Jalqaw jarlı boladı,
Jaqsı arlı boladı.
Erine berseń ózińe,
Bále kóriner kózińe.
94
Jaqsı sóylegen as jer,
Jaman sóylegen tas jer.
Qumardıń keyni oyran.
Ul usıllı, qız qılıqlı
Bolsa erge dáwlet.
Ul usılsız, qız qılıqsız
Bolsa erge miynet.
Oyınnıń azı jaqsı,
Azdıń sazı jaqsı.
Íqlas penen jılasań, Soqır kózden jas shıǵadı.
Ay bolmasa, aqıldan adasadı,
Kún bolmasa, kewildi kir basadı.
Shılımkeshtiń qolı kúyedi,
Hám pulı kúyedi.
Sarı tabaqtıń sırı ketse de,
Sını ketpeydi.
Ólini aytsa,
Tiriniń tınıshı ketedi.
Sekili jamannıń qosıǵı jaman.
Ákeń ólse de,
Ákeńdi kóre qalǵan ólmesin.
Bardıń qádiri joq.
95
Bir kún urısqannıń,
Qırıq kún nesibesi qırqıladı.
Kóz qarawın qoymaydı,
Kewil diydarǵa toymaydı.
At qádirin bilmegenniń,
Jayawshılıq berer sazasın.
As qádirin bilmegenniń,
Asharshılıq berer sazasın.
Miney berseń miniń kóp,
Minemeseń miniń joq.
Tuyaǵı pútin tulpar joq,
Qanatı pútin suńqar joq.
Ashshı menen dushshını tatqan biledi,
Alıs penen jaqındı jortqan biledi.
Deneń iykemli bolsa,
Kelbetiń súykimli boladı.
Aqılı joqta árman joq,
Dizesinde dárman joq.
Qansha ásten júrse de,
Tasbaqa joldı óndirer.
Aqıl menen aytılǵan sóz,
Biymazanı kóndirer.
Ashıw aldınan keledi,
Aqıl sońınan keledi.
Ońarıńnıń belgisi,
Birińniń tonın biriń kiy,
96
Ońbasıńnıń belgisi,
Biriń shayan, biriń miy.
Aqıllı adam azbaydı,
Jaǵalı kiyim tozbaydı.
Sabır etseń, ráhát bar,
Biysabırǵa nálet bar.
Tawdı-tastı jel buzar.
Adamzattı sóz buzar.
Azanǵı astı taslama,
Túski tamaqqa qarama.
Kemlikke kemal bar,
Menmenlikke zawal bar.
Asıqqan menen is pitpes,
Taǵılarsań hár atqa.
Sabır túbi sarı altın,
Sarǵayǵan jeter muratqa.
Biysabır qalar uyatqa.
Dárya tassa, suw máwij urar saǵadan,
Hár bir jerde palwan bolar haq adam.
Otırǵan qız orın tabar.
Atası basqa menen qoyan awlama,
Atar da qoynına salar.
Iygilikli istiń keshi joq.
Asılsań bálentke,
Jıǵılsań páske.
97
Búgingi isti erteńge qoyma.
Bay bolsań taspa,
Jarlı bolsań, saspa.
Paydasız bolsa, baydan bez,
Bahasız bolsa, oydan bez.
Qızım saǵan aytaman,
Kelinim sen tıńla.
Ózińnen bir jas úlkenniń tilin al.
Teńiz benen teń oylasań ózińdi,
Úsh shayıǵa almas mıń tillalıq sózińdi.
Kóp ǵarrınıń ishinde,
Bir bala dana boladı,
Kóp balanıń ishinde
Eki ǵarrı bala boladı.
Toyǵa barsań toyıp bar,
Toy tonıńdı kiyip bar.
Toyǵa barsań, burın bar,
Burın barsań, orın bar.
Ózindi bilmeseń,
Basqanıń qátesin sezbeyseń.
Ashıw-dushpan, aqıl-dos,
Aqılıńa aqıl qos.
Kókirekte aqıl bolmasa,
Kóz degen shalbardıń tesigi.
98
Eńkeygenge eńkey,
Basıń jerge tiygenshe,
Tikeygenge tikey,
Basıń kókke tiygenshe.
Aqılsız qonaq – úy iyesine mirát etedi.
Aqıl kemal ishinde,
Ózińnen joqarını kórip pikir et,
Ózińnen tómendi kórip shúkir et.
Ímǵa túsinbegen dımǵa túsinbes.
Aǵashqa miywa pitken sayın tómenshik.
Ayazxan halıńdı bil,
Qumırısqa jolıńdı bil.
Adamnıń bolmasa ıshqı-nıshanı, Ólige teń, gewdesinde joq janı.
Ata kórgen oq jonar,
Ene kórgen ton pisher.
Ózińdi ózgeden zor tutpa, Júregińdi adamnıń tuwı qılıp kóter.
Uwayım túbi teńiz,
Batasań da keteseń,
Táwekel túbi qayıq,
Mıńdı tanıǵansha.
Mıńdı tanıǵansha,
Birdiń atın bil.
99
Aytsań sózdi durıs ayt,
Sózine adam inanǵanday,
Jaman sózdiń ornına jaqsı sóz ayt,
Esitken adam quwanǵanday.
Jası úlkendi sıylasań,
Tórden orın ber.
Kiyimdi tikseń piship tik,
Úyden shıqsań, esigindi ilip shıq.
Jigittiń aqılsızı toyda belgili.
Orınsız jerge talaspa.
Awzıńdı tappa,
Jolıńdı tap.
Qıymıldaǵan qır asar.
Búlkildegen jer teser.
Qatarıńa qazı bol.
Shómishtiń alası,
Táńirdiń bálesi.
Tek júrgen – toq júrer.
Aqıllıda ashıw bolmas.
Atań ólse qoyılar, Atan ólse soyılar.
Xalıq soraǵanın bermey qalma,
Xalqıńa da ber, xalıqtan da al.
100