Kewil tolqını jıynaǵı 2-bolim
.pdftalay-talay sóz etkenmen, jaqında «Qońsınıń qızı» degen qosıǵımdı da soǵan arnadım:
Ótti balalıǵım, zımırap, jeldey, Qápelimde jawǵan – gúzdegi seldey, Izlegen baxıtım – qońsıda eken, Ketippen qalaǵa-táǵdirge kónbey.
Íshqı muhabbattan eriydi muzlar, Júzleri almaday-boyanǵan qızlar, Sizlerdiń qáwpeki kórkińdi kórip, Aldanǵanman talay-júregim sızlar.
O, jaslıq máwritler, tuńǵısh muhabbat,
Qálbimdi jaralar-taptırmas tahat,
Esap-sansız sulıwlardı súysem de,
Júregim tórinde qaldı-aw sol bir at!
Órilgen qos burım-arqaǵa taslar, Qarlıǵashqa megzes-kerilgen qaslar, Jarasıqlı kelbet-sap-sarı shashlar, Endi saǵındırıp-kózimdi jaslar.
Ayttı ol: – Jigittiń eri ekenseń,
Besinshi awıldıń sheri ekenseń!..
– Bári durıs… dedim: – Qońsınıń qızı, Bilsem: sen haqıyqat peri ekenseń!
61
…Jaslar nekeden ótip, baxıt toyın toylap atır. Qaraqalpaqsha toy meresimleri tawsılar emes. Arqan tartıspaq. Palwanlardıń bellesiwleri. Toy dasturxanında otırǵan nuranıy aqsakallardıń quwanıshların aytsesh!
Meni kórip olar qurdıń órtasına mirát etti. Endi men qutlıqlaw sóz sóylewim kerek edi. Kelin-kúyewdi qutlıqlap, jaqsı tilek tilegen boldım. Keyin ózimniń de usı awılda tuwılıp-óskenimdi jıynalǵanlarǵa málim etip, bul elattıń turǵınlarına degen múnásibetimdi qosıq penen jetkeriwge tırıstım. Bul «Besinshi awıldıń qızjawanları» degen qosıq edi:
Tumaristey, Gúlayımday ǵayratlı,
Qumar ana kibi qaytpas, aybatlı,
Shańaraqtıń sáni-gózzal, sawlatlı,
Besinshi awıldıń qız-jawanları.
Sallanısıp óter aq quw, ǵaz yańlı,
Muhabbat ıshqında janarsań ǵamlı,
Aqsham kóz ildirmey atqartar tańdı,
Besinshi awıldıń qız-jawanları.
Sonshama sulıwlıq shappattay júzge,
Gózzallıq Qudayı, Suwperisiz be?
Kózlerim talǵansha tigildim Sizge,
Besinshi awıldıń qız-jawanları.
Dástanlardaǵıday gózzal bolǵansız,
Ontórtten tuwılǵan ay bop tolǵansız,
Jigitler qálbine ornap qalǵansız,
Besinshi awıldıń qız-jawanları.
Sáwirde Araldan samal esedi,
62
Sezim qurǵır júregińdi tesedi,
Ziywar shayır ashıq bolǵan desedi,
Besinshi awıldıń qız-jawanları.
Sóylegende shiyrin-shekerdur sózi,
Qaraǵanda gáwhar-kúledi kózi,
«Bozatawlı názálim»niń dál ózi, Besinshi awıldıń qız-jawanları.
Sulıwlıqta Sizden húrler ótpegen,
Nebir ashıqlardıń qolı jetpegen,
Alp Sultanǵa da nesip etpegen,
Besinshi awıldıń qız-jawanları.
Táǵdir dá, sizlerden alıslap ketip,
Shańarak kurǵanbız,
Nókiske jetip,
Sonda da qoydıńız mıń biyhush etip,
Besinshi awıldıń qız-jawanları.
Sizlerge ılayıq teńew tappadım,
Aljastım, «qoraǵa hárgiz shappadım»,
Naǵız urpaqları piyrim Patmanıń,
Besinshi awıldıń qız-jawanları.
…Mine kelin-kúyew átkónshekte ushpaqta. Olar tań sáhárde padashı jigit hám malın padaǵa qosıw ushın úyinen shıǵıp, jigit penen qol uslasıp ketken, men «aq sarı, sap sarı» dep ermekleytuǵın qońsı kızdıń aqlıǵı edi.
63
Bizler ol qızdıń inisi aq kókirek, sada bala menen endi olardıń átkónshekte ushıp atırǵanına háwes penen qarap turdıq…
Moynaq, Tikózek awılı.
ǴARRÍ HÁM QAR
– Qar jawǵan, qar…
Azan menen úydi basına kótergen kishkentaylar atlıǵısıp dalaǵa juwırıp baratır.
Bes-altı kúnnen soń jáne usı awhal. Qashshannan berli úyden shıqpay, jabıǵıp otırǵan ǵarrı bul ret qozǵalısqa tústi.
Estiyarlı aqlıǵına ―meni de sırtqa shıǵar, balam‖, – dedi.
―Ata kún dım suwıq, ayazlap qalasań‖ dese de ǵarrı tıńlamay, qalıń sırma shapanın kiyip tayar boldı. Atız betinde balalar qıyqıwlasıp qar menen oynap atırǵanın kórgen ǵarrınıń kózi quwandı.
– Wa-ha-a-a, qar!.. Meni kóshe tamanǵa apar, balam!
Appaq ǵana qardı ǵıshırlatıp basıp baratırǵan adamlar álle qashan kósheni toltırıp jiberipti.
–Balam, búgin neshinshi kún? Toy bar ma?
–Ekinshi kún. Qalada hár kúni toy boladı. Biraq, bul adamlar toyǵa emes jumısqa asıǵıp baratır. Awıldaǵıday emes qalada adam kóp boladı.
Eh, ǵarrılıq! Ayaqları sirá alǵa basılayın demeydi ǵoy, eki dizesi qaltırap baratır.
–Assalawma, áleykum, ata!
–Waliykum assalam, qaraǵım kóp jasa.
–Hayal dawıslı bul er adam kim?
–Bul er adam emes ata, qońsı apay ǵoy. Kadrsız-aw siz de.
–Qáydem bileyin, basında malaqay, shalbar kiyip alǵan.
–Házir usınday júriw moda. Qoyısh ata, úyge júr, tońıp kettim.
64
–Yaq, balam. Men bir maydan sırtta qardı tamashalap turayın. Sen shayıńdı ishe ber. Bereket tap, balam.
–Bir ózińdi taslap ketsem ayaǵıń tayıp jıǵılasań ata, ―paxan‖ onnan keyin maǵan baqıradı ǵoy.
Ǵarrı ―kete ber‖ degendey qolı menen ımladı.
Awılı jaqsı edi. Sırtqa kirip-shıǵıp ayazlaydı – dep qaladaǵı balası qısta usı jerge ákeldi.
Jer jay bolsa da ishte hájetxanası bar. Endi ǵarrı tórt diywaldıń ishinde aqlıq kelini menen qaladı. Hámmesi jumısqa, kishkenelerine shekem baqshaǵa ketedi. Azanda turıwdan awıldaǵı ǵarrılar menen tabısıp, annan-mınnan áńgime ―bazarın‖ qurıp otırǵan kúnleri mıń ese jaqsı edi. Toy-sadaqasına baradı. Qoraǵa kúnine ekiúsh ret kiredi. Óz qolı menen qurǵan úy, qora-qopsısı, bári-bári ǵarrı ushın áziz. Awıldıń hár bir ayaq soqpaǵı úyrenshikli, óz-ózinen zırlap kete bereseń.
―Ayazlap qaladı dep biykarǵa meni bul jerge ákeldi‖, – degen qıyalda ǵarrı basın shayqap qoydı.
Soń ishi tolǵan debdiwin qıyalları arqalı shıǵara basladı. Biziń elimizde 4 máwsim bar. Basqa jerlerde tek qıs, ayırımlarında jaz boladı eken. Bunısına da shúkir. Mine, men 83 báhárdi kórdim, bul ótken kúnlerimnen ırzaman.
Tórt máwsim adam ómiri sıyaqlı. Gózzal báhár! Endi ǵana bórtik atqan nálshelerge súysinip qaraysań. Bul dúnyaǵa kelgen náresteniń apıl-tapıl júrgeni sıyaqlı.
Gúllengen jaz! Sol nálsheler gúlge aylanıp, átirap jasıl túske enip, tábiyattıń inamları sulıw gilemdey adamlardıń ayaq astında tóselip atadı. Sol náresteniń úlkeyip, jaslıǵın megzetetuǵın jaz júregińe quwanısh alıp keledi. Jas jigit-qızlardıń nazınday, sulıwlıǵınday ózgeshe jazdı kópshilik jaqsı kóredi.
Altın gúl! Gúz júdá saqıy. Óz inamların adamlarǵa ayamastan beredi. Uwıljıp pisken daqıllarǵa kóziń toyadı. Sol jaslar endi ulǵayıp, bala-shaǵalı boladı. Juwıradı-jortadı, aqılın jılawlaytuǵın orta jaslı shańaraq iyesi olardı támiyinleydi.
Qáhárli qıs! Mine, házirgidey úyden shıǵıwdan eki betińdi shımırı ayaz shımshıp aladı. Deneńdi tońlatıp qoymay sen ayaq basatuǵın jerdi de ―tas‖ qıladı. Terekler de barlıq japıraqlarınan ayrılǵan. Tap házirgi mendey. Mına eki ayaqlar jónli de, jónsiz de shapqılap júre berdi. Endi zorǵa basıladı. Bul awızǵa mazalı da, záhár de (araqtı aytıp atır) ishile berdi. Túrli sózler sóylendi, aqıbeti 32 tis dım
65
qalmay tógilip, awız kemseńlep qaldı. Qulaǵı qurǵır dúnyanıń gápin esite bergennen kem-kem tas bolıp baratır, pitelip qalǵandı da. Kózlerdi aytpaysań ba, kózlerdi! Shamshıraǵıńnan ayırmasın! – deytuǵınınsha bar eken. Burın mergenlerden de jaqsı kóretuǵın bul kózler ana terektiń ushında shımshıqtı atıp túsirer edi. Ólgen shımshıqtı pıshıqqa berip, jáne rogatkaǵa tas salıp gózlep turıp ata beremiz. Sol kózler endi ayaq soqpaqta, qasıńnan ótkendi zorǵa kóredi. Qolıńdı kólegeylep turıp kóretuǵın boldıq. Hámme jeriń, on eki músheń tógilip ketetuǵınday bolıp qaladı. Adam shúberek sıyaqlı tozadı eken. Mıljıń kempir-ǵarrı kimge jaqsın. Sol sıyaqlı qáhárli qıstı da kópshilik unata bermeydi. Shashlarıńa, qasıńa mına appaq qarday aq aralaydı eken.
Tek kishkeneler qar jawǵanda quwanadı. Bul da maǵan kempir-ǵarrınıń pensiya alǵanın esletedi. Pensiya alsań balalarıń da, kelinleriń de seni yaǵaw aqshańdı jaqsı kóredi. Basqa waqıtta awqatın bergeni bolmasa, seniń menen isi joq. Kempirdiń ―ketkenine‖ de jigirma jılǵa qaraptı. Jalǵızlıq qudayǵa jarasadı. Sırlasatuǵın, sóylesetuǵın, janıńa demew bolatuǵın adamdı izleyseń. Úsh ulım, eki qızım meniń tiregim. Barına shúkir. Meni oylaǵanı ushın qaladaǵı ulım úyine ákelip qoyıptı. Qarap atır, ústim kir yaki tamaǵım ash emes. Sonda da mańlayı qara maǵan ne jetpeydi eken? – ózim de bilmeymen. Bul mehir, itibar shıǵar-dá.
Waqtında isledik, júrdik, juwırdıq. Sol juwırǵanımızǵa húkimet pensiya berip qoyıptı.
Bárine de shúkir. Endi neshe kúnim bar, ol jaǵı táńirime ayan. Ǵarrınıń ishi tolıp qalıptı. Qıyalındaǵı debdiwi tiline kóshpey-aq jáne sol turısında qala berdi. Tiline kóshkende onıń keshegi ótken kúnleri kimge qızıq? Hár kimniń qálbindegi shiyrin qıyalları tek ózi ushın qádirli.
– Haw, aǵa, ne qılıp tursań? Júr, úyge kiriń.
Bul balasınıń dawısı. Shınında da, ǵarrı tońıp qalǵan edi. Óziniń kerekligin sezingen ǵarrınıń júregindegi jıllılıq hámme jerin ısıtıp jibergendey boldı.
Balası qolınan demedi. Kóz qırın taslap, quwandı. Tap óziniń ―altın gúzi‖ bolıptı. ―Altın gúz‖ de bul da tap usı balasınday tolıq, sımbatlı, kewli haq, hámmesi ushın jan ashıtatuǵın, kerekli edi.
―Adamlar nege qartayǵanda perzentke emes hasaǵa súyenedi‖ – desedi. Bul ózine baylanıslı. Perzentiń erteń hasań bolıw ushın oǵan atalıq mehir de bere biliwiń kerek.
66
Ol bolsa bularǵa anasınan soń analıq mehirdi qosıp beriwge urınǵan. Há, sadaǵań keteyin, ǵarrılıq!
Arıwxan TUREKEEVA.
ALDANǴAN ARÍW (novella)
«Mohi Hosa» sanatoriyasınıń luks bólmesine kirip, zatlarımdı ornalastıra baslaǵanım da sol edi, dálizdi sıpırıp júrgen xızmetshi hayal maǵan:
– Asxanaǵa barıń, túslik waqtı boldı. Iyeleri bul bólmeni jańa ǵana bosatqan edi, giltti taslap kete beriń, siz awqatlanıp kelemen degenshe bólme ishin tazalap qoyaman, – dedi.
Onsha ash emes edim, sonda da sanatoriyanıń tártibine kónbewge bolmaydı ǵoy. Asxanaǵa bardım, dietolog miyribiyke meni tórt otırǵıshtan ibarat bir stolǵa jaylastırdı.
–Bir ózim bir stolda otıraman ba? – dedim men.
–Hawlıqpań, búginnen baslap dem alıs kúni pitip, burınǵılar ketip, tazadan emleniwshiler sanatoriyamızǵa kelip atır, stolıńız ele tolısadı, – dedi ol.
Qolımdaǵı shanıshqını salatqa jańa urǵanım da sol edi, dietolog qız stolımızǵa jap-jas bir nashar menen kishkene qızdı ertip ákelip otırǵızdı.
– Salat jeymen! – dedi kishkene qız taqıldap.
Oǵan súysingenim sonshelli «má» dep tarelkamdı oǵan qaray sozıppan.
– Ózine tiyislisinen alıp jeydi, – dep nashar meniń orınsız háreketlerimdi toqtatıp tasladı.
Men endi mádeniyatsızlıǵıma, oysızlıǵıma ókine basladım, bul meniń bala janlı insan ekenligimniń meni qolaysız jaǵdayǵa túsirgenliginiń aqıbeti edi.
Sonıń arasında miyribiyke tórtinshi adamdı stolımızǵa ákelip otırǵızıp, stolımız tolıp qaldı. Ol jigit júdá sóylemshek eken, birden gápke aralasıp ketti:
–Tanısıp otırayıq, men Qazaqstannan, Almatı qalasınanman, kásibim jurnalist, – dep ol meni dárhal sorawǵa tuttı:
–Siz qay jerlik bolasız? – dedi ol.
67
–Qaraqalpaqstannan, – dedim men
–Kásibińiz qanday? – dedi ol taǵı.
–Kinostudiyada isleymen. Redaktorman, – dedim onıń tergewshi qusap soray bergenin jaqtırmay.
Qazaq jigit endi názerin nasharǵa qaray awdarıp, onı sorawǵa tuta basladı.
–Bishkektenmen, – dedi nashar.
–Demek, kırǵız ekensiz dá?! – dedi jurnalist jigit.
–Solay, – dep qısqa juwap berdi nashar.
–Shıńǵıs Aytmatovtıń shıǵarmaların russhadan qaraqalpaq tiline awdarǵan edim, sizlerdi ushıratqanıma quwanıshlıman, – dedim men.
Nashar meni maqtanshaq adam eken, dep pámledi me, meniń gáplerime itibar bermedi.
–Al, mına kishkentay quwırshaq kim boladı, – dedi qazaq jigit gápin qazbalap.
–Quwırshaq emespen! – dedi kishkentay qız taqıldap. – Meniń atım
Jámiyla!
Nashar jurnalisttiń sorawına juwap bergisi kelmedi.
–Sinlisi shıǵar, – dep gápke aralastım men.
–Sińlim emes. Kızım! Tınıshımızǵa awqatımızdı jesek qáytedi! – dep shorshındı endi nashar.
Hámmemiz jım boldıq.
– Sonıń menen tanısıw meresimi óz juwmaǵına jetti. Nashar qızın jetelep bizlerden burın ornınan turdı.
Qızıq, emlewxanalarda túslikten keyin «tixiy chas» degen waqıt boladı. Onı da insan salamatlıǵı ushın shıpakerler oylap tapqan shıǵar. Bul dástúr sanatoriyalarda da bar eken. Biraq, men kúndiz uyqılawdı úrdis etpeytuǵın bolǵanlıqtan qolıma qalıń dápterimdi alıp, dóretiwshilik penen shuǵıllanbaqshı bolıp, salqın sayamanlı skameykaǵa barıp shóktim. Ózimshe qıyalıma kelgen bir nárselerdi shıjbaylaǵan boldım. Dápter betlerine túsken dáslepki qatarlar sanatoriya jaylasqan mákan haqqındaǵı tuńǵısh tásirler bolıp, onı «Mohi Xosa» dep ataǵan edim.
68
Qápelimde qırǵızsha sóylegen kishkene qızdıń dawısı esitildi:
– Mama, buyaqqa qara, bizge tanıs aǵa otır! Júr sol jaqqa barayıq! – dedi ol.
Ol anasınıń qolınan jetelep, onı men tárepke ákelmekshi. Anası bolsa, kelgisi kelmey, qarsılıq kórsetip atır. Qızı sıńsıp jılaǵannan keyin ol náyiláj onıń aytqanına kóndi.
– Sen aǵań menen otıra ber, men dárixanaǵa barıp keleyin, – dedi sonda qızdıń anası.
«Yaq», degenine qaramay qızı onı aytqanına kóndirdi.
–Nege dápterińizdi jawıp qoydıńız, salǵan súwretińizdi bizlerge kórsetiń, – dedi qız.
–Súwret emes, ol qosıq, qızım, – dedim men.
Ol meniń gápime hayran qaldı.
– Siz meniń ákemsiz be? – dep soraw berdi ol maǵan tosattan.
–Men ne dep juwap bererimdi bilmey albırap qaldım. Anası oǵan:
–Biymáni sózlerdi ayta bermey tınısh otır! – dep eskertiw berdi.
–Yaqshı, – dedi qız, sóytti de bizlerden nan usaǵın izlep, qasımızga jaqın kelgen kepterlerdi quwalıp ketti.
Asxanada bizlerge atın aytpaǵan nashar endi negedur meniń qoljazbama qızıǵıp qaldı.
–Qosıǵıńızdı kórsem bola ma, – dedi ol.
–Boladı, atıńızdı aytsańız jan dep kórsetemen, – dedim men.
–Atım, Dinara! Qáne, kórset!
–Ózim oqıp bermesem qaraqalpaqshaǵa túsinbeytuǵın shıǵarsız.
–Yaq, túsinemen. Poeziyanı ózim oqımasam, lázzet ala almayman.
–Boptı.
Men oǵan qosık dápterimdi sozdım, ol hárbir qatardıń ústinen barmaǵın júrgizip oqıdı. Dawısınıń jaǵımlısın aytsesh. Tek kórinis-kelbeti emes, sıńǵırlaǵan sesti de, adam súysinerlik dárejede ájayıp eken. Negedur qıymıl-háreketi maǵan unap baratır, júregim hádden tıs qattı soǵıp, ózimdi ustay almay baratırman.
69
Bunshama ne bolǵan maǵan? Tap bir Sh.Aytmatovtıń qaharmanı aldımda otırǵan sıyaqlı táshwishke túse basladım. Kózlerim jawtańlap, onı nápesi menen qosa jutıp qoymaqshıman.
MOHI XOSA
Buxarada nebir ámirler ótken,
Hár biri tariyxqa iz salıp ketken,
Solardan bul kúnge márdana jetken,
Teberik mákansań sen Moxi Xosa!
Sárwan óter edi kárwanı menen,
Kewlinde sán álwan ármanı menen,
Ámir Álimxannıń pármanı menen, Boy tiklegen saray-sen Mohi Hosa!
Buxaranıń shar tárepin aylanıp,
Saray qurıw niyetinde oylanıp,
Aqırında bul mákannan jay alıp,
Biniyat bolǵansań sen Moxi Xosa!
Shıpalı hawasın bilmekshi bolıp,
Bul sháhárdiń tórt jaq tárepin sholıp,
Eń sońında usı mánzilge qonıp,
Seni saray etken o Mohi Xosa!
Párman menen birneshe qoy soydırıp,
Góshin ilip, tórt tárepke qoydırıp,
70