Kewil tolqını jıynaǵı 2-bolim
.pdfjúriwdi dawam ettim. Shel jaǵasındaǵı boyanlarǵa órmelep onnan torańǵılǵa asılıp ósip turǵan kempirshash hár jerde maǵan qaptaldan bir dáw qarap turǵanday kóriner edi. Awılǵa jaqınlaǵanımda ayaǵımda ulıwma kúsh qalmadı, qorqıwdıń ne ekenligin de umıtıp iytlerdiń ortasına kelip jıǵıldım. Awıl shetindegi eń sońǵı úyde turatuǵın qarabaslı Ayxan apa iytlerden meni qutqarıp qaldı. Úyine alıp kirdi, suw ishkizdi. Dálizdegi salınǵan tósekte inim pır-pır etip uyqılap jatqan eken, onı kórip quwanǵanımnan Ayxan apanı kushaqlap aldım. Ayxan apa maǵan awqat, shay berip, tún ishi bolsa da shashımdı juwıp, órip qoydı.
Anajanımnıń mehirli qolların saǵınǵanımnan kózimnen jas monshaqmonshaq bolıp tógilip atır.
– Jılama qızım, ele bári jaqsı boladı – dep Ayxan apa basımnan sıypaladı. Onıń bir qaptalında úkem, ekinshi tárepinde men ház etip uyqılap qaldıq. Túsimde anamdı kórdim. Ol bizlerge dım alıstan qarap turar edi.
Azanda tursam Ayxan apa qashshan turıp ketken eken. Sırtqa shıqsam hámme juwırıp júripti. Ala tútin aspanǵa shıǵıp biziń úy janıp atırǵan edi. Jalańayaq úyge qaray juwırdım. Qońsılar meni kórip úkeń qayaqta dep soradı. Men olarǵa Ayxan apanıń úyinde dedim. Olar bolsa:
– Úh! Qudayǵa shúkir balalar tiri, aman eken desip atır. Hámmesi jabılıp japtan sheleklep suw alıp otqa quyıp atır.
Birewdiń úyi basqaǵa pana bolmas degenindey úyimiz janıp, kúli kókke suwırıldı. Hátteki úyden hesh kim hesh nárse de alıp shıǵa almadı. Ottıń kelip shıǵıwına sebepshi Qallibek aǵamız túnde turıp sigaret shegip, barmaǵı menen shertip jibergeninde shala sigaret kórpesheniń ústine túsken. Ásten kórpesheniń paxtası pısqıp alısıp ketken eken.
Jetimlerdi baǵamız dep emes, úlken úyge iyelik etiw ushın kelgen Qállibek penen Ziybash ertesine awıldı tárk etti. Buǵan bizler ushıp-ushıp, bir-birimizdi qushaqlap gá jılap, gá kúlip más boldıq. Awıl adamları kún suwıtpastan burın bizlerge baspana salıp beriwge kiristi.
Atpa ılaydan tórt bólmeli jay salıp ishi-sırtın háklep, oshaq salıp berdi. Qońsımız Ayxan apanı da kóshirip alıp keldi.
– Bárińiz mına jayda analı balalı bolıp jasaysızlar! – dep awıl el pátiyasın berip, kishigirim «jay toy» ótkerdi. Tuwısqan bere almaǵan mehirdi awılımızdıń adamlarınan aldıq. Úyge kerekli dáskeler menen úyilip-tógilip qutlı bolsınǵa
21
keliwshilerdiń izi úzilmes edi. Úyimiz zatqa tolıp qaldı. Ayxan apa bizlerdi gezekpe-gezek bawırına basıp quday bergen balalarım dep bet júzimizden súyip atır. Bizlerdiń quwanıshımızda shek joq. Solay etip, Ayxan apanıń balaları bolıp er jettik. Ata-anamızdı yadlap tez-tez sadaqa berip turatuǵın boldıq. Sol «jetimek» degen sóz qulaǵıma sonday sińip ketken eken, geyde ózimnen ózim selk etip shorshıp ketemen. Búgingi kúni úkem úlken bir kárxananı basqarıp, bala-shaǵası menen tatıw, sol bayaǵı awılımızdıń miyrimli adamları salıp bergen jaydı buzbastan, qasına úlken záwlim jay salıp jasap atır.
Ayxan apamızdı awıl el «Hajı ana» dep húrmet etedi. Inim eki ret anamızdı hajıǵa aparıp keldi.
Men de xojalıqlı bolıp, perzentlerim menen tez-tez awılǵa qıdırıp barıp turaman.
Bizlerdi hesh kim «há, jetimekler» demeydi. Aytpaqshı sol tili záhár Ziybash kishemiz de, Qállibek aǵamız da qashshan o dúnyalı bolıp ketipti, perzentli bolmaptı.
Jańa telefonda Ayxan apam menen sóylestim, inim biziń úyge qıdırtıp alıp kiyatırǵan eken. Olardı kútip alıw ushın sırtqa shıqtım. Bizler baxıtlı insanlardıń qatarınan orın alǵan, Ayxan anamızdıń tárbiyasın kórgen sol Perdebay menen Orazgúldiń urpaqları edik…
Zulfiya ÓSERBAEVA.
ÓMIRIMNEN PÁRSHELER
Men shańaraǵımızdaǵı birinshi aqlıq bolǵanlıqtan, bir úy tolı jannıń áshirepisi bolǵanman. Kempir apam Juma urısqa ketken eri Xojamurat atamnan tórt perzenti menen 27 jasında qalǵan. Sol perzentleriniń tuńǵıshı meniń ákem Meńlimurat ákesi urısqa ketken waqıtta 9 jasar bala, eń genjesi Jámbiy ájapamız ele qırqınan shıqpaǵan náreste eken.
Urıs hám urıstan keyingi awır jıllarda apam perzentlerin awzına tislegendey etip kele qılǵan. Úrpe-shúrpe balaları menen jesir qalıp, basına qanday azapuqıbetler tússe de shıdaǵan, sabır etken hám jıllar ótip perzentlerin qatarǵa qosıp, jarıqqa shıqqan.
22
Apam 40 jasında aǵamdı úylendirgen. Sol waqıtta aǵam pedagogikalıq bilim jurtın pitkerip kelip, mektepte muǵallim bolıp islep atırǵan 19 jasar jigit, anam Ayımgúl bolsa, anasınan erte jetim qalıp, sońǵı anasınıń qası-qabaǵın baǵıp ósken 16 jastaǵı qız eken.
Kishem ( bizler segizimiz de anamızdı kishe degenbiz) meni 17 jasında dúnyaǵa keltirgen. Sonda qıyınshılıqlar menen kámalǵa keltirgen ulınan birinshi aqlıq kórgen kempir apam da, aǵamdı ózleriniń ákesi kibi súyew kórip ósken qanalasları da sheksiz quwanıshqa bólengen. Olar meni anamnan da beter jaqsı kórip, «ay bolmasın, kún bolsın» dep ósirgen.
Ol waqıtlarda awıl hayalları ushın qaladaǵı tuwıw úyine barıp bosanıw degen úrdis bolmaǵan. (Kishem hátte 1974-jılı tuwılǵan eń genjetayı Ziliyxanı bosanǵanda da úkelerime: «Mektepte kishem tuwdı dep aytıp qoymań, meni roddomǵa áketip qaladı. Men sál belimdi kóterip alayın» dep muqım tapsırıp qoyar edi. Roddomǵa áketip qaladı degeniniń sebebi, ol waqıtta hayal qashan bosansa da tuwıw úyine aparıp bir-eki kún jatqarmasa, nárestege tuwılıwı haqqındaǵı gúwalıq berilmes edi). Olardı awıldaǵı epli kempirler tuwdırıp ala bergen.
Bundayǵa biziń tórt úyli aǵayinniń tórt kempiri de házirgi zamannıń akusherkalarınday bolıp ketkenlikten, qaysı úydiń kelini tolǵatsa da, xabar barǵan waqta juwırısıp kelip, kirisip kete berer edi. Kórgendey etip aytıp otırǵanımnıń mánisi, esimiz ene kele kishelerimiz tolǵatqan kúni uyıqlamastan júre berer edik. Kempirler tolǵatıp atırǵan kelinin bir kórip, ózlerinshe «konsilium» ótkerip: «Ele qayda? Kelistirip shirene berme! Sońıraq kelemiz» dep ketip qalar edi. Sol kempirlerdiń hár birinde eki-ekiden ulları bolıp, kelinlerdiń hár biri 6-8 perzentli boldı. Olar kelinlerin bosandırıw máselesinde shıpakerdiń de, awıldıń basqa kempirleriniń de járdemine mútáj bolmadı.
Sondayda bizlerdiń de ózlerimizge ılayıq wazıypalarımız boldı. Eger kúndiz bolsa, kishelerimizdiń bosanatuǵın jerine saban ákelisiw, juwırıp barıp baqan, júwen, mıltıq alıp qaytıw usaǵan balalarbap «barıp kel-alıp kel, shesheńdi shaqırıp kel»degen sıyaqlı jumıslarda «ayaǵımızdı qolımızǵa alıp» juwırar edik. Bópe tuwılıp atırǵanda esikten sıǵalap júrgen bizlerdi kórgen sheshemlerdiń «ketiń»degenin tıńlamay, talay márte kindik sheshe de bolǵanbız. Qalay degende de jan sawdasına aralasqan kempirler quwanǵanınan ǵawqıldasıp, náresteniń kindigin sawmalap-sawmalap, pıshaqtı qolımızǵa uslatıp «mına jerden kes» dese, quwana-quwana kesip, endigi bópeniń kindigin men kesemen dep talasıp ta qoyar
23
edik. Kindikti kesken pıshaq kindik sheshege berilgenlikten, biziń úyde de meniń menshikli pıshaqlarım boldı.
…Jurnalistikadaǵı ustazımız Atajan aǵa Xalmuratov maqalalarında izbeizlik bolmay qalǵan shákirtlerine «jazıp atırǵan nárseńiz bir jaqta qalıp, ján-jaqqa otlap ketpeń» dep eskerter edi. Sol aytqanday, gápti ózimniń tuwılǵanımnan baslap, kindik keskenlerimdi aytıp ketkenim keshirimli bolsın, oqıwshım. Meni janınıń ishinde kóretuǵın apam hám onıń qádirdan úsh abısını tuwralı gáp ashılsa, qısqadan qayıra almay qalatuǵın jerlerim bar.
Kishemniń aytıwına qaraǵanda, hámme betime qaraǵan sayın «óner ashıppan». Meniń kúndiz-túni jılay bergenimdi olar dáslep «basında bir nárse bar»ǵa jorıptı.
Kóknarshı qız bolıwdan sál qalǵanman.
Tún boyına uyqı kórmey, meni gezeklesip shayqap tań attıratuǵın apam menen kishem úydegilerden jasırın túrde awız biriktirip, jatarda maǵan bir urtlam kóknar ezip ishtirip, besikke bólewge kelisipti. Sonday kúnlerdegi bir waqıyanı apam da, kishem de ayta beretuǵın edi.
Olardıń jasırın túrde islegen bul «operaciya»sı birinshi kúnnen-aq óz nátiyjesin beripti. Túngi uyqıdan kúnde qala beriw ańsat pa, Áziza maqsım degen dostısı menen qıdırǵanda kóknarın ezip, qánige bolıp ketken apam ushın bul is shimishki shaqqannan da ańsat bolıp, jatarda maǵan awzı menen bir urtlam ǵana kóknardı ishkizgende, málham bolıp qaladı ekenmen. Solay etip, olar da uyqısın buzbay, men de jay bolıp, kúnler óte beripti.
Bir kúnleri olar beretuǵın bir urtlam «doza» maǵan azlıq ete baslaptı. Túnniń yarımı awǵannan oyanıp, shırıldap jılap ekewin de tik ayaqqa qoyatuǵın ádetti shıǵarıppan. Túnlerin uyqısız ótkerip júrgen eneli-kelin awlaqta qayta oylasıqqa kóship, «ósip baratırǵan balaǵa bir urtlam az bolıp atır, eki urtlam bereyik» degen qararǵa kelipti.
Ol zamanları kóknarǵa heshkim náshebentlik zat sıpatında qaramaǵan, nızam menen qadaǵan etilmegen. Shańaraqta ayazlaǵan adam da, jótellese de, ayaǵı qaqsasa da emge paydalanıp, awıl ǵarrıları arasında kóknarshılar barshılıq bolǵanlıqtan, olar úylerge qıdırıp kelse de, merekelerde qonıqqa kirse de, dasturxannıń shetine kóknar shekiyne, onı ezetuǵın lawabı kesa qoyǵan. Awıllarda adamlar móldek jerlerine arqayın kóknar egip, kerek waqtında kisiden soraw uyat esaplanǵan.
24
Apam menen kishem sol kúngi oylasıǵı boyınsha jatarda maǵan kúndegige qaraǵanda eki eseden kóbirek kóknar ishkizip, uyqıǵa jatqannan sileleri qatıp, azanda bir oyanıptı. Qarasa, men ele uyqıdaman. Ekewi quwjıńlasıp, azanǵı halqasın da tınısh otırıp iship alǵanına más bolǵan. «Nege oyanbay atır» dep soraǵan úydegilerge apam meniń endi eseyip kiyatırǵanımdı, sharshasam tas bolıp uyqılaytuǵınımdı aytıp tınıshlandırıp, «gilmalanı» jaqsılap basıp, jumıslarına shıǵarıp salǵan.
Sonnan túske shekem de oyanbaǵanımnan, apam menen kishemniń ábden mazası qashıptı. Olar aylanıp kelip dem alıp atır ma dep kókiregime qulaqların qoyıp tıńlap, biri-birine qarasıp ne qıların bilmegen. Besikten alıp-salıp, julqılap ta, ózime keltire almaǵan… Qullası, ekewiniń jasırın islep júrgen «operaciya»sınıń pıt-shıtın shıǵarıp, namazlıgerge jaqın kózimdi ashqanman. Sol kúni tobasına tayanıp, endi qaytıp balaǵa kóknar bermewge shárt aytıptı. Men de náshebent qız bolıwdan sál qalıppan.
O dúnyadan qaytıwım…
Kishkeneligimde Allataala ayap, qayta taslap ketken waqıtları kóp bolǵan. Eki jasımda qızılsha keselligi menen awırıppan. Ol zamanlarda házirgidey vakcina joq pa, qızılsha awır tıslap, biraz náresteler shetnep ketken. Men de solardıń biri bolıwdan sál qalǵanman.
«Betine qaraǵan sayın… tómen qaraydı» degen maqal men qusaǵanlarǵa aytılsa kerek. Bir úyli jan qalay áshirepilese de, sál nársege «barıp-qaytıp» turǵan jerlerim bolǵan. Men qızılsha menen awırǵanımda sada kempir apamnıń kúshi temir pechtiń sırtı qızarǵansha ot jaǵıwǵa ǵana jetken. Laplap turǵan ójirege adam kirgizbegen. Sol waqıtlarda «Kiriw qadaǵan. Qızılsha shıǵıp atır» degendi bildiretuǵın, bir qısım paxtanı qızıl tawardan jırtıp alınǵan jipke baylap, esiktiń sırtqı tutqasına ildirip qoyadı eken. Usı belgini kórgenler qansha asıǵıs bolsa da ishkerilemegen. Úydiń adamları da jumıstan kelgende sırtta otırıp, dem alıp bolǵannan keyin kirgen. Bul hámme ushın qaǵıyda bolǵan.
Apamnıń aytıwına qaraǵanda, qızılsha ıssıda qalmay tıslaydı dep ottı qalay jaqsa da, kem-kemnen tómenley berippen.Bara-bara kózimdi ashpay qalıppan. Aǵamlardıń «duqtır shaqırayıq» degenine «Qızılshaǵa duqtır ne qıla aladı? Balinsaǵa alıp ketedi. Muzday jayda tıslamay qalıp, óltirip ákelgińiz kelip tur ma?» dep gáplerin óre bastırmaǵan apama heshkim sózin ótkere almaptı. Hámme betime úńilip otırıwdan basqa ilajı qalmaǵan.
25
Sol zamanlarda ata-analarǵa bolǵan sıylasıq qanday bolǵanlıǵın sonnan bile beriń, nárestesine qáwip dónip turǵanlıǵın anıq kórip tursa da, meni janınan da beter jaqsı kóretuǵın anasınıń kewlin qaldırmaw ushın bárine de qayıl bolǵan.
Túnniń bir waqtında tamır urısım biliner-bilinbes bolıp qalǵan waqıtta, tórt úyli aǵayinlerimizdi shaqırıptı. Kishem biyshara ortada jatırǵan meni kórgisi, qolına bir alǵısı kelgeni menen apamnan batına almay, hámmeniń sırtınan maǵan sıǵalap, jılawǵa da qorqıp júrgen. «Seniń betińe aq jabılǵannan keyin basqa ójirege barıp, sestimdi shıǵarmastan jılap, ne qılarımdı bilmey oyınshıqlarıńdı jıynay berippen» dey beretuǵın edi kishem.
Adamnıń júrimi bolsa, bir nárse bir nársege sebep boladı degen durıs gáp. Sol kúni túngi saat ekilerdiń shamasında awıl shıpakeri, aǵamnıń jorası Aytjan Uzaqbergenov (soń bul insan uzaq jıllar dawamında Moynaq rayonlıq, keyin ala Nókis qalalıq emlewxanalarınıń bas shıpakeri lawazımlarında isledi) uzaq awıllardıń birinen nawqas kórip kiyatırıp, biziń úyde shıralar janıp turǵanın kóredi de, ne bolıp atır dep atınıń basın buradı. Sol waqıtta oń jaqqa qoyıwdıń táterriginde júrgen adamlardıń arasınan betime aq jabıwlı jatırǵan meni kórip, hámmeni serpip taslap, betimdegi aqtı julıp alǵan. Janında bar áspabı menen dárhal júregimdi, tamır urısımdı tekserip bolıp, ún salıp jılap júrgen apama «shıq» dep baqırıp, ózi meni tiriltip alıwdıń barlıq sharaların islegen hám ájel tırnaǵınan qutqarıp qalǵan…
«Ómir aǵar dáryaǵa megzeydi» deydi. Sonnan beri de qansha suwlar aǵıp ótti.Aytjan aǵa da bunnan kóp jıllar burın o dúnyalıq bolıp ketti. Házirge shekem ómirimde este qalarlıq jetiskenlikke erissem, jayı jánnette bolǵır Aytjan aǵa Uzaqbergenovtı yad etemen. Eger sol insan bolmaǵanda…
1958-jıldıń dekabrinde mennen kishkene inim Niyetbay tuwılǵan. Shańaraqta ul aqlıǵınıń tuwılıwı apamdı qansha quwandırǵanı menen apam meniń menshigime ótip bolǵan edi. Kishem Niyetbayǵa hámledar bolıwdan apamdı emip óte shıǵıppan. Apam sonda 44 jasında eken. 27 jasında kúyewinen tul qalǵan apamnıń maǵan bolǵan mehri sonshelli, emizgen kúni-aq sút shıǵıp ketken. Onı mezgilsiz-mákansız emip, ońıp qalıppan. Apam biyshara emiziwli qızı bolǵanlıqtan, meni taslap hesh jaqqa kete almaǵan. Birge qıdıratuǵın tórt abısınǵa besinshi joldas bolıp qosılıppan.
Sonda apamnıń abısınlarınıń eń úlkeni Aysultan sheshem edi. Onıń da Gúlsánem degen abısını bolǵan, biraq, men esimdi bilgeli eki ulı Atamurat hám Jaqsımuratlar menen Nókiste jasaydı. Úlkeye kele tórt atamnıń bes kempiri bar
26
ekenin ańlay basladım. Keyin bilsem, Aysultan hám Dáme sheshemler kúndes eken. Kúyewi ólip ketkennen keyin sonday bolǵan ba, kúndeslerdiń abısınkelinlerden parqı bilingen joq.
Úshinshi sheshem Biybixannıń sumlıǵı basımlaw edi. «Aylanayınaylanayın» dep turıp shımshıp alatuǵın, balalarǵa kózi menen kóp nárseni túsindiretuǵın shesheme qıdırıspalarda bolmasa, kóp úyir bolmaǵanman. Al, Dáme sheshem olardıń gúli, ishindegi eń jası, ózi kelte baqay, tompaq bolǵanı menen hámmesin kúldirip júretuǵın, qáyin-qaynaǵalarınıń qolǵa ilingen balalarınıń kewlin tawıp jumsaǵısh hayal edi.
Sońlaw Dáme sheshem Kegeylige uzatılıp ketti. Abısınlı-kelinli sheshemler onı eki qızı menen Sapar degen kisige uzattı hám olardan órbigen ul-qızlar menen óle-ólgenshe qatnastı. Sapar arbaǵa bala-shaǵaların tiyep qıdırıp kelgende, bizler de, úyirine qosılǵan qızlar da quwanısıp qalar edik. Sonday qatnasıqlar házir de dawam etip atır.
Sheshemler tuwralı gáp ashılsa, biraz jerden aylanıp qaytatuǵınım bar dep dáslepten eskertip jaqsı qılǵan ekenmen. Bolmasa, emiziwli qız qatnasıqlar tuwralı aytıp ketipti dewshiler tabılar edi.
Solay etip, tórt kempir mingen «eshekler kárwanı» jiyi-jiyi jolǵa shıǵar, olardıń eń izinde artına mingestirgen meni úlken oramal menen beline bekkem etip tańıp alǵan meniń Juma apam júrer edi. Belge mıqım tańılǵan soń uzaq jolda geyde uyqılı oyaw, geyde shırt uyqıda bastı arman-berman taslap kete bergenmen. Barar jerimiz kóbinese Xalqabadtaǵı Aysultan sheshemniń, Shımbaydıń 4-awılındaǵı biziń apamnıń, Kalinin táreplerdegi Biybixan sheshemniń tórkinleri boldı. Abısınkelinlerin ertip barmasa aǵayinleri bir ózin qabıl etpeytuǵınday, bári birge qıdırıp, tuwısqan-tuwǵanlarınıń úylerinde 2-3 kúnlep qonıp jatıp adaqlap qaytatuǵın edi.
Sonda barlıq sheshemlerdiń de aqlıqları bar. Tek biziń apam meni «ógizdey» etip emizetuǵın bolǵan soń taslap kete almaydı. Kegeyliniń «Jalpaq jap» boylarınan Shımbay, Xalqabatlarǵa shekemgi uzaq jollarda qansha jawır bolsam da, qıdırıspadan qalıwdı qıyalıma keltirmegenmen.
Bir kúni Shımbayǵa barǵan gezimizde Biybixan sheshem gáp taptı.
–Kelin, sen usını biykarǵa emizip júrseń, – dedi apama.
–He, nege? – dedi apam tańlanıp.
27
– Men bir nárse esittim. Aqlıǵın emiziwge bolmaydı eken, kitapta solay aytılǵan deydi. Aqlıǵın emizgende sút shıqsa, balasına neke túsip ketedimish.
Hámme «bay-bu-uw» desip apama qaradı. Gáp men haqqında ekenligin bilgenim menen neke degenge túsinbeymen. Hámme bay-buwlasıp qalǵanǵa qarap, jaman zat ekenin sezip otırman.
– Óytip gúna arttırıp, mınawıń ne janıńa em. Sen de bir arqayın júr, adamlar qusap. Qashan kórseń «emek tas»ıń bir jaǵıńnan qalmaydı. Kózi baqırayıp otırısına qara, báleniń bárine túsinedi.
Apam úndemedi. Biraq, sol gáplerden keyin apamnıń úskini quyılıwı menen qaldı. Qaytarǵa jaqın apamdı tamnıń sayasına tartıp, gúrpildetip emip aldım.
Úyge kelgen soń ol meni janına otırǵızdı.
–Qulınım, dáwperim, sen endi úlken qız boldıń. Úlken qızlar apasın eme berse uyat boladı dep shesheńler maǵan baqırıp atır, – dep bawırına tartqanı sol, apam óletuǵınday shırqırap jıladım.
–Qalay jılasań da endi emizbeymen! Bolmaydı degen soń, qoysań da qoyasań, qoymasań da qoyasań!
Men sol shıńǵırıwım menen sırtqa atlıǵıp, qula dalaǵa juwırıp kettim. Apamnıń shaqırǵanına qaramadım, pırlap baratırman.
– Júr, Áziza maqsımnıń úyine barıp qaytamız, – dedi izimnen jetip qolımnan uslaǵan apam entigip turıp.
Men esimdi bilgeli apamnıń bunday qatallıǵın kórgen emespen. Qolımnan súyreleklep, saltır awıl menen biziń qıpshaq awıldıń shegarasındaǵı Áziza apamnıń úyine bardıq.
Ol biziń apamnıń dostısı edi. Awıllarda maqsım apa dep onı hámme sıylar, kim qonaqqa shaqırsa da biziń apamdı ertip barar edi.
–He, Juma? – dedi Áziza apam bizlerdiń túrimizge qarap. – Birewdi óltirip kiyatırǵan joqsań ba?
–Yaǵaw, – dedi apam.
–Onda ne, sonshama túriń qashıp?
Apam dostısına sheshemler aytqan gáplerdi aytıp jıladı.
28
– Qoysań-á! – dedi Áziza apam hóktem dawıs penen. – Seniń aqlıq emizetuǵınıńdı men kórmey júrmen be?
Túri appaq, uzın hám juwan eki burımın arqasına taslap qoyatuǵın, nıq hám buyırǵanday etip sóyleytuǵın maqsım kempirden awıldıń erkek-hayalınıń bári qorqadı dep oylar edim.
– Ya meniń kitaptan xabarım joq pa? Sol kempirler quraqım biletuǵın shıǵarman. Emiziwge bolmaytuǵın bolsa, saǵan birinshi bolıp men aytpayman ba? Áy, sada qaraqalpaǵım-aw. Ulıńnıń perzenti saǵan perzentińdey bolmay, kim boladı? Kim aytsa da qáte! Meni ayttı de! Joq nárseni uwayımlap boldırıp qalıpsań ǵoy, sorlı. Qızıń oqıwǵa barsa, uyalıp ózi-aq qoyadı. Saǵan bala jibereyin dep otır edim, qazayaqlıdaǵı molla qáynimniń úyi erteńge shaqırıp qoyıptı. Túske tayar otır.
Kewilin jámlegen apamnıń quwanǵanın ayt, sol jerde meni bawırına qaytaqayta basa berdi. Áziza apam bizge «zelennıy» shıraq jaǵıp berdi.
Meniń jáne bir ersi qılıǵım, úyde de, qıdırıp barǵan jerimizde de tabaq jalaytuǵın ádetim bar edi. Bul isimdi úyde apamnan basqalardıń bári jaman kórgeni menen apam sózimdi sóylep, men jalap bolaman degenshe aumin isletpeydi. Áziza maqsım menen qıdırsaq, meni maqullap «Muxammed payǵambarımız da awqat jegen tabaǵınıń juǵı obal boladı dep jalap qoyadı eken. Jumanıń dáwperisi bir nárseni biledi, asıqpań» dep hámmeni qaratıp qoyar edi.
Sol erkeliklerden ayıǵaman degenshe, anamdı «mensinbedim». Ájaǵamlar kisheńdi bir sógip jiber dese, erkekshelep jeti atasınan bılay qaytaraman. Kisheńdi bir tep dese, esik betten juwırıp kelip tepkenmen. Endi hayran qalaman, sonda kishem biyshara «mınaw ne qılıp atır» dep moynın burǵan adam emes. Hámme kúlgende tómen qarap otıra berer edi.
Geyde-geyde usı oysızlıqlarımdı juwıw ushın kishemlerge qolımnan kelgenshe xızmet ettim ǵoy dep ózimdi-ózim jubatpaqshı bolaman. Biraq, meniń perzentlerim maǵan sonı islegende qanday halda bolar edim degen oy kelse, ishimnen ayap ketemen.
Inim Niyetbay izime ergennen soń biziń «óris» taraya basladı. Ol da apama talasatuǵın ádetti shıǵardı. Kúnde jatarda «maǵan qarap jat»tıń ústinde apamdı biyzar eter edik. Bir kúni apam kúyip ketti me: «Baltanı alıp kelip, ekewińiz meni teń bólip alaǵoyıń» degende ekewimiz de quwanıp ketkenbiz. Esheyinde qarańǵıdan qorqatuǵın Niyetbay sırtqa juwırıp ketip, baltanı súyrep keldi. Ne qılar
29
deyseń dep kúlip jatırǵan apam men ornımnan ushıp turıp «baltanı maǵan ber, sen durıslap bóle almaysań, bası meniki» degenimde ornınan ushıp turdı. «O, sorlı basım. Meni bólisip alamız dep uyıqlap atırǵanımda balta salıwdan qaytpaydı eken mına esawaslar. Qayaqtan da bulardıń yadına saldım» dep gúbirlenip júrip, baltanı sırtqa ılaqtırıp keldi…
Mektepke qádem
Ákemniń inisi Ájimurat ájaǵam menen qarındası Jámbiydiń men dese janın úzip turatuǵın ádetleri olar ólgenshe qalǵan joq. Ájaǵam ol zamanlarda sovxozda shofyor bolıp isleytuǵın edi. Ol meni mektepke «jaqsılap» tayarladı. «Heshkimge payıńdı jiberme. Birew shapalaq penen ursa, sen mush penen ur. Birew mush penen ursa, sen tas penen ur. Muǵallimge nege urǵanıńdı birinshi bolıp óziń aytıp ber…» dep qulaǵıma quydı.
Tentekshiligimdi mektepke barǵan kúni-aq kórsettim. «Apam janımda otırsın», «Familiyamdı Xojamuratova dep aytpa, Jumaeva deyseń» dep daw saldım. Bir neshe kúnge shekem apam janımda otırdı. Úyrenisip ketemen degenshe muǵallim meni Jumaeva dep shaqırdı.
Jayı jánnette bolsın, ustazım Jumamurat Jaqsımuratov júdá balanıń tilin tapqısh edi. Kóp ótpey apam meni mekteptiń sırtında kútetuǵın boldı. Ustazım aldastırıp meni Xojamuratova etip aldı. Ol meniń «Seni muǵallim demeymen, Jumamurat kóseseń (awılda onıń sonday laqabı bar edi)» degenime de kóndi. Maqtawımdı jetkerip, zorǵa uwısına endirdi.
Muǵallim maǵan bárqulla Ubayda degen partalas qızdı úlgi etip kórseter edi. Ózi sap-sarı, tap-tuynaqtay bolıp, muǵallim ne aytsa, qaqshıp aladı. Bir klass tolı balalardıń ishindegi eń quday urǵanı men bolıppan. «Ubayda da apasınıń qızı,- deydi ustazım, – seniń apań birew bolsa, onıń apası ekew. Sonda da erkeley bermeydi, tártipli, oqıwınan bilgish» dey bergen soń geyde oǵan sál elikleytuǵın boldım.
Ubayda bayaǵıda maǵan qızılsha shıqqanda ólgen jerimnen tiriltip alǵan Aytjan Uzaqbergenovtıń qızı eken. Onıń apası ekew degeni ras. Aytjan aǵa shıpaker bolıp Moynaq rayonına jumısı ózgerip ketkende, «awıldan kóshpeymiz» dep taban tiresip, ata jurtında qalǵan eki anasına (ol zamanlarda eki hayal alıp, ekewi bir úyde jasay beriwi ersi bolmaǵan) es bolsın dep tuńǵısh qızı Ubaydanı taslap ketken.
30