Kewil tolqını jıynaǵı 2-bolim

aytpaysız ba? Men bolsam, bir shette kózim jasqa tolıp ishimnen qıynalar edim. «Nege meniń ákem joq, ol qayjerde?» dep.

– Keshir balam. Ol waqıtta men tek ózimdi oyladım. Endi bilsem qáte qılǵan ekenmen. Balań aldıńnan «aǵalap» juwırıp shıqqanda ǵana, seniń de usınday etip juwırıwdı árman etkenińdi túsindim. Perzent ushın ata-ana teńdey kerek eken. Keshir, balam, – dedi Shiyrin apa kózleri jasqa tolıp.

Murat anasınıń bólmesinen kewli buzılıp shıqtı. Ol bir tárepten anasın oylasa, ekinshi tárepten ózin oyladı. «Bálkim anam qáte qılǵan shıǵar. Bálkim tuwrı. Bilmedim. Biraq, bári-bir «áke» degen sóz qanday jaǵımlı. Biri kem dúnya dep, usını aytsa kerek. Perzentlerime ılayıqlı áke bolayın. Olardı áke mehrine zar etpey ósireyin. Óziń ómir jasımdı uzaq, densawlıǵımdı bekkem qılǵaysań» dep anasınıń bólmesine bir qaradı da qasına juwırıp kelgen balası menen oynap ketti.

M. SAPARBAEVA.

KÚLE BERETUǴÍN QÍZ

Sońǵı qońıraw keshesine jıynalǵanlar ishinde Biybimináyım apanıńda oqıwshıları mektepti pitkergenine otız jıl bolǵanın belgilep mektebine keldi. Biybimináyım apa bárin birme-bir bawrına basıp atır. Oqıwshıları klasına kirip muǵallimi menen birge ótken kúnlerdi eslep apaq-shapaq boldı. Sol waqıt Biybimináyım apa biraz oyǵa talǵanday sezildi. Sebebi, partalarda óz orınların tawıp otırıp alǵan oqıwshıları arasında Sárbiy joq edi.

Muǵallim, – dedi Aysara. Mına ótken jıllar arıqtan kelgen sarı, sulıw qızdı, kelbeti kelisken káywanı xayalǵa aylandırıptı. Janındaǵı orın bos, ol Sárbiydiń ornı.

Mektepke kiyatırıp Sárbiydiń úyine barıp, dostımızdı kórip shıqtıq, kórinisinen nawqas adamǵa uqsamaǵanlıqtan ózlerimiz benen alıp keletuǵında boldıq. Biraq, anası jibergisi kelmedi, «qápelimde awırıp qalar, kelgenlerińniń ózi úlken gáp, ballarım bereket tabıńlar», dewi menen apamız kuwanıp qaldı.

– Sárbiy bizlerdi tanıdı menimshe, tanısa da ózin tanımaǵanǵa alǵanday boldı – dedi jáne bir qız. Dım sóylemeytuǵın bolıp qalıptı, klasımızdaǵı eń sulıw, shashı up-uzın, sawatlı, bilgish, aqıllı hámme háwes etip qaraytuǵın qız edi. Allası ayasın – dedi jáne birewi. Biybimináyım apa ózin ayıplı adam sanaǵanday tómen qaradı. Ishinen ótken ótmishke qaray qayttı.

171

Gúz keliwden sol jılları mekteptiń joqarı klass oqıwshıların paxta terimine alıp ketip, dáslepki qar jawmaǵansha qaytarmas edi.

Biybimináyım muǵallim de jigirma jeti oqıwshısın alıp, Shomanayǵa paxta terimine qaray jol aldı. Kúnlerdiń bir kúninde paxta terip atızdan keshlew kiyatırǵan qızlar arasında Sárbiy arqasına qarap «birew kúldi me dedi». Kim kúledi qorıqqanıńdı bildirmey óziń kúlip kiyatırsań ba?» – dedi Aysara. «Usı jerden ótsek bir qızdıń sıńqıldap kúlgeni esitile me, dawısı jaǵımlı biraq, tula boyıń titirep birden jaqpay qaladı dá, jáne esitilmey qaladı». Qızlardıń izinde sózlerin esitip kiyatırǵan muǵallimniń de ishinde qorqıw payda bolsa da, bildirmewge háreket etti. Paxtalarǵa malınǵan atızlıq, jiyde terekler, qıp-qızıl miyweden shaqaların kótere almay turǵan sulıw kórinisi kesh bolǵannan qarańǵılıq túsip, kórinbey qaladı. Atız arası menen jataqjer arası «iyt ólgen jer» bolǵanlıqtan, uzaqtaǵı hár jerdegi úylerdiń shıraǵı, svet bolsa janıp turǵanı jıltırap kórinse, geyde svet bolmay qap-qaranǵı zimistan boladı da turadı. Ay da uyasına batıw aldında ájayıp sulıwlıqta kórinse de, «qorıqqanǵa qos kórinedi» degendey kiyatırǵanlarǵa qorqıw saladı.

Usılay erte tań atızǵa, keshte atızdan jataq jayǵa asıǵıp júrip, waqıt ta ótip

atır.

Biraq, úyin saǵınıp júrgen oqıwshılarǵa waqıt bir jerde toqtap qalǵanday. Úylerge kelip jayǵastırılǵan qızbalalardıń jataq jayına Biybimináyım muǵallim gezek qoyıp, bir kún ana úyde, bir kún mına úyde qızlarınıń qasında bolar edi. «Muǵallim, erteń atızǵa shıǵa alamız ba? Mına jawın tınar emes», degenine, tań atsın kórer[1]miz erterek jatıń qızlar deliniwden hámme uyqıǵa ketti. Tań azannan ekinshi úydegi qızlar hawlıǵıp «muǵallim Sárbiy joq ornında» degenin esitip, tóbesine muzday suw awdarılǵanday boldı.

Ne deydi raspa degenine Aysara basın ekship qoydı. Erbalalar jatırǵan úyge juwırıp Batır muǵallimge ap-zamatta barǵanın sezbey de qaldı. Sebebi, úy araları júdá jaqın emes edi. Izlew ushın hámme ayaǵın qolına alıp, ján-jaqqa juwırdı. Oqıwshılar bolıp atırǵan úy iyeleri izlew saldı. Kóp waqıt ótpey awıl adamları kiyeli jer, dep ataytuǵın jiyde terek qasına jaqınlay bergeninde bet álpetinen jıǵılıp ústi-bası ılayǵa malınıp, ıńırsıp jatırǵan qızǵa kózleri tústi. Qorqıw jáne tabılǵanına quwanıwı menen qızdı ózine keltirip aldı. Sárbiy nege onday qıldıń? Ne boldı? – degen sorawǵa únsiz otırar edi. Tóbe-shashı tik turǵan Biybimináyim ózin biraz

172

basıp qattı dawıs kótere beriwge de qısındı. Oyındaǵını aytalmadı, isenbeyin dese mına waqıya.

Qızdıń tabılǵan jeri jaqsı jer emes. Bul haqqında awıl arasında gáp júrer, edi.

Hár jılı paxta terimi waqtında oqıwshılarǵa tolıp ketetuǵın paxta atızınan qaytıw jollarınıń biri kiyeli jol» yamasa «Kúleberetuǵın qız» jolı, dep aytılsa, birewler hesh nársede joq, neshe jıllardan berli jasap atırmız bizler esiter edik, der edi awıl turǵınları.

Bir jılı joqarı oqıw ornında oqıytuǵın studentler keldi, qápelimde awıl arasında suwıq xabar tarqaldı. Usı jiyde terekke barıp bir student qız óz janına qas etipti.

Bes-altı jıllıqtaǵı bul waqıya barlıq awıl adamların biraz albırattı. Awıl adamları terek tusınan otkende tiline káliymanı keltirip seskenińkirepte ótetuǵın boldı. Sárbiydiń awhalı qattı awır jaǵdayda emes, sonda da muǵallimler óz-ara sóylesip úyine qaytardı. Sol jerge nege barǵanı, tún jarpında jawınlı túnde ne sebep jiyde terekler tárepke jol alǵanı hámmege jumbaqlıǵınsha qaldı.

Awıl jası úlkenleri sol kúni qızdıń baxtına jawın jawǵanı paydasına bolıp, janı aman qaldı, batpaqǵa ayaqları sırpalıp jıǵılǵanı, bolmaǵanda kim bilsin degendey sózlerdi aytar edi. Aysaranıń bir gápinde «birew kúlgendey bola ma?» – dep aytıp edi Sárbiy degen sózin esitken Biybimináyım muǵallim, awılǵa qaytıwǵa barmaq sanap kún ótse quwandı.

Sárbiy nawqas tawıp kelgeli ata-anası aparmaǵan jeri qalmadı. Al, medicina bolsa túyirli gáp aytalmay, tapsırǵan analizi jaqsı shıqtı dewi menen qaytara berdi. Jıllar ótti ya saw emes, ya nawqas emes úyinen de shıqpay hesh kim menen sóylespey, tereń oyǵa shómip otırıwı menen arasında, kúle beretuǵın ádetin hesh qoymadı. Kúnlerin usılay ótkizip júre berdi. Ata-anası da ne qılamız perzentimizdiń aldımızda tiri otırǵanın tileyik – dewi menen shúkirlik eter edi.

«Kelin, ájapańa besikti shayqawǵa berip kete berme» degenine «ájapam tek hesh kim menen sóylespegeni ara tura kúlgeni bolmasa neshe jıldan berli zıyanı tiygenin kórmedik, besikti shayqań – dep tapsırsań shayqap otıra beredi. Balam tınısh uyqlaydı, men úy jumıslarına úlgeremen» dewi Sárbiydiń anasınıń kewline biraz qátirjamlılıqtı saldı. «Qáydem, kelin-aw erteń bir kún bizlerdiń kózimiz

173

jumılsa usı qız sizlerge amanat. Ay deseń awzı bar, kún deseń kózi bar ánedey-aq qız edi usınday boldıǵoy qáyteyin», dep kózine jas aldı ana bayǵus.

Sońǵı waqıtları kelini «Ene ájapam óz-ózinen sóylenip otırǵanın bayqap qaldım. Kúlmeymen, kúlmeymen aǵam kúle bergen nasharlardı jini súymeydi, seniń kúlgen dawısıń maǵanda unamaydı, aytımǵo sol kúni kúle bermeee…. dep qısqart endi dep gúbirlep otıradı» dedi. Qanday jumbaq, qanday tilsim bulardıń bári Sárbiydiń átirapındaǵılarǵa qarańǵı.

Úyinen kóshege adım atıp shıqpaytuǵın Sárbiy mektepten kiyatırıp úyiniń tusınan ótken oqıwshı qızlarǵa, neshinshi klassań dep soraytuǵın ádetti shıǵardı. Eger 9-10-klasta oqıymız dep aytıp qalsa, paxtaǵa baratuǵın waqtıńız eken degen sózdi aytıw ushın sırtqı dárwaza taman shıǵıp turatuǵın qılıǵın baslaǵan eken. Al, usı jılları oqıp otırǵan oqıwshı qızlarımız ań-tań bolıp paxtaǵa barmaymız, paxta teriw bizlerge emes házir oqıwshı paxta terimine alınbaydı degen gáplerge Sárbiy lám-lim demeydi. Sizler baxıtlı zamanda, oqıp atırsız onda dep ishine ókinish tuyǵısın túygendey seziledi sırtqı kóz-qarastan.

Ne ushın paxtaǵa barǵan dáwirdi eslep qaldı, úydegileri ushın bul da jumbaq boldı. Hesh kim Sárbiyge baqırmas edi, meyli esik aldında turıp ótip baratırǵan adamlardan paxta terimi haqqında soray bersin, onıń hesh zıyanı joq dep oylaydı. Ol adamlarǵa aralasıp, sóyleytuǵın boldı.

S.Shaddinova.

TÁPBERDI

«Al kiyatır, al keldi»ge júrek shaydı bolǵan Nazira apa endi izi qanday boladı degen oylar túbinen serpilip shıǵa almay, sırtı pútin ishi tútin bolıp turǵanın bir qarastan seziw qıyın emes. Sebebi, qızdıń anası ele jetalmay júrip-aq Naziranıń qol telefonına shıǵıp «sarpay»ın kiygizgen edi. Moynaq penen Taxtakópir arası «iyt ólgen jer».

Al, kiyatırǵan tápberdiler uzaq joldan sharshańqırap kiyatırǵan adamlarǵa uqsamaydı. Yapırmay, tápberdi degende óziniń atına say bunsha pát penen tápberip kiyatırǵanına qarań dárwazadan kirmey atırıp wayqan salıp kiyatır, tap Taxtakópirdiń gil sharbaya qatınların jıynap jibergendey. Bul ájeptáwir kelis Nazira apanı alǵulaǵa túsirdi. Áy, anası qurıǵır-áy, ana bolıw da ańsat emes. Jıynalǵanlar:

174

– Ne bále usılardan basqada qız joq pa eken – dese jáne birewi, qızı bardıń nazı bar, házir basıladı deydi. Ele qızdı kórmey atırıp wayqandı salıp atırǵan altı hayal táwellege turmay atır. – Qız qayda-há, qız qayda, qolın sozǵanlarǵa tart qolıńdı – dep baqırıp kiyatır.

Zaldıń tórinde basın tómen iyip otırǵan Nurjamal ashshı dawıstı esitip ornınan órre turdı. Qorıqpa janım ózi jolı sonday boladı, qız degen bir jerdi quwantsa bir jerdi suwaltadı, ashıw menen kiyatır, bári sennen sheshiledi, eń baslısı óz súygenińe bas qossań ármanıń joq, sonı umıtpa, shıǵa-shıqqa izine erip ketpe, ózim keldim, ózimniń qálewim dey ber, dep jigit jeńgeleri qızdı aqıllandırıp atır.

Jıynalǵan qońsı-qoba, aǵayinlerdiń turǵan jerin qaq ayırıp, baqırısıp kiyatırǵan altı hayaldıń ishindegi eń dápeńi qızdıń betine shapalaqtı urǵanda kelte boylı, júzi domalaq, piste murın, shashın tóbesine túygen Nurjamal eki qolı menen betin basıp jalp etip otıra qaldı. Qolınan tartıp súyrep baratır. Esik aldına kele beriste kóshe jas úlkeni Qánigúl kempir óldige bosaǵada jatıp aldı.

–Qash! Shıq! Tur! – deymen degen dápeń qatın sirá mınaw jası úlken dep atırǵan joq. Tápberdiler bettegi eki hayal kempirdi súyrep qaptallap tartqılap atır.

–Tura ǵoy sheshe, jazım tabarsań, óziń zordan júrgen halıń bar dese, al jáne bir dawıs: – toqsanǵa shıqqan kempirdi atlap qayda barasań? – dep dawısın kóterińkiredi. Al, Nazira apanıń úlken jeńgesi bolsa, shıraqlarım, baqırıspań sóyleseyik, azǵantay tınıshlanıp alsańız-ǵo, ana qızıńızdı tıńlań, qálewi shıǵar bolmasa ákelgende kólikten túspey tórt ayaqlaydı ǵo, dım jaqsı ózi keldi, qáleymen instutta birge oqıdıq, tórt jıl shamasında sóylesip júrdik dep atır.

–Mına balaǵa da ańsat emes. Ayqızdıń tilep alǵan jalǵızı edi. Oy qáytip bala dártinde janıp júrip kórgeni, óytpeń qaraqlarım degen sózlerge de pisent qılmaǵan tápberdiler qızdı súyrep sırtqa alıp shıqtı. Nazira apanıń qurdasları bolsa – Ayday balańa awıldan qız qapılıp qalıppa ne óytip jılay berip alıp ketse ketsin.

–Bundaylardan qutılǵanıńa quwan, mınaw nes gápke túsinbese, tıńlamasa, erteń quda-jek jat bolıp qatnasarıń bar. – Anası qaysısı ana dápeń be?

«Anasın kórip qızın al, tabaǵın kórip asın ish», degen gáp bar, ne qarıq bolar mınalardan shıqqan qız dep aytılıp atır. Eń aqırı shıǵıp baratırǵan uzın boylı, arıq kelinshektiń qolın Nazira apa bekkem usladı, yaqshı men izlerińnen baraman anıq áketeyin dep atırsız ba?

175

–Awa, tapsırma solay.

–Atam aspanǵa balta ılaqtırıp atır.

–Qızdıń sheshesi anaw ma?

–Yaq enem kelmedi.

–Endi ne qılaman bular hesh bolmasa sóylespedi-aw. Awıl jasıúlkenleri oylasıp dárriw eki mashınǵa otırıp, qızdı alıp baratırǵan tápberdiler izinen júrdi. Naziraǵa waqıt bir jerde toqtap qalǵanday boldı. Nazira mıń oylar menen baratır. Ne bolsada jaqsılıqqa bolǵay.

–Al, kishe jaqınladıq, – dedi shofyor . Júregi suw etip Nazira biraz albıradı.

–Jańaǵı ne ǵo qaynaǵa, qáydem ne qılamız endi dep qaynaǵasın súyew kórdi me? Ol da hesh gáp bolmaydı kelin, bunnanda beterin kórdik. Ismayıldıń balası qız ákelgende ájaǵaları pıshaq ta alıp keldi, talay ústimizden mıltıq kóshirgenler de boldı, izi jarasıp atır. Bolǵanı bolar, óziń qálegen jerden qız almaysań, óziń qálegen jerge qız bermeyseń degeni haq gáp. Sizlerde asıǵıp, onshama, aldınan ótkende bunday bulaǵay bolmaspedi.

–Endi ne qılayın qaynaǵa, diplomımdı alıp kelemen degen balam oyda-joqta kelinińdi de ákeldim dep kelip tur. – Haw-dewim menen qaldım.

–Qız qayıl degenge bunday jaǵday boladı demeppen. Hár jerde bir úy, eginshilik, sharwa ushın qonıs basqan awıl ekeni kórinip tur jan-jaq pıshıq murnı batpaytuǵın atızlıq. Olar orta dármiyan shańaraq eken qońır ılay menen sıbalǵan úyge moynaqshılar seskenińkirep kirip kiyatır. Baǵanaǵı shuwlasqan dawıs joq, qızdı alıp ketken altı hayallar da kórinbeydi. Qapını ásten ashıp múmkin be? – dedi Tilewbay ata.

Ruxsat sorap kirmey ne qılsın ayıbı bar adamlar aqırı. Jası alpıslardı shamalap qalǵan hayal adam kiriń, keliń, dep esiktiń qaptalında tur eken. Tórde ornınan qıymıldamastan eki qolın tóbesine tartıp televizor kórip otırǵan qızdıń ákesi bolsa kerek dep shamaladı ishke kirgenler.

Ashıwı basılıńqıraǵan biraq eleberi jazdırıńqıramaǵan. Eliwbay kelgenler menen suwıq sálemlesti. Ana gápti aytaman, mına gápti aytaman dep kiyatırǵan kóshe biyi Gúlzar apa da sózge sheshenlerdiń biri, bul kisini kórip gápti neden basların bilmey qaldı. Nazira qaynaǵasına jalt qaradı. Qaynaǵası da túsindi me tómen qarawı menen:

176

– Keshirersiz yashullı, – degen sózdi tiline qattı. Jatırǵan ornınan gewdesin kóterip ornınan turǵan bul kisi átirapına dizilip otırǵanlarǵa birim-birim qaradı. Eki qolın júzine súrtip áste dawıs penen ázzeti abıray dep, qoya qaldı. Bul da Nazira apanıń júregine basıw saldı. Oy-bey kúni menen basqa oylarda kiyatır edim.

Qudayǵa shúkir-áy mına kisiniń bizlerdi ketá-ket demegenine dedi ishinen. Bul kisiniń waqıt ótiwi menen jaqsı qatnasıp, tap tuwısqanınday bolıp ketiwin qaydan bilsin. Tórebay aǵa da Moynaqtıń tóreli kisileriniń biri. Awır salmaqlı, há degende sóyley bermeytuǵın, hár iyninde bir jolbarıs otırǵanday, aybatlı, sınsımbatı kelisken, aqılı da soǵan say insan. Áste gápin basladı.

– Balamız ánteklik etipti, apamdı quwandıraman diplom alǵan kúni qos quwanısh bolsın dep, Nókisten tuwrı qızıńızdı alıp, bizlerdi de xabardar etpey, kele beripti. Ele jas ǵoy bular qaydan bilsin aqılı eki kózlerinde, ekewmiz qálesek boldı dep ózlerinshe sheshipti.

Keshirimli bolsın, bas iyip keldik, Sizdi durıs túsinemiz yashullı qızdı baǵıp ósirip, oyda joqta súyrep alıp qashıp ketiw degen de nadurıs. Bala biz benen oylasqanda aldıńızdan óter edik, – dedi.

Tómen qaraǵan basın kóterip, kóterińki dawıs penen – Nelisiz? – dedi qızdıń

ákesi

– Qoldawlı – dedi Tórebay aǵa – Qızımdı altı ul bala ishinde bir tóbe etip ósirdim, sizlerde durıs túsiniń men qáydem tek kelin túsire berip úyrenip qaldım ba, – dedi «shaqısı» sınbaǵanlıǵın bildirip.

Topa-torıstan qızıńdı alıp qashıp ketipti Moynaqqa degende otırıp qaldım. Aqılımdı joyttım ba? Tek, ákeliń, qızdı dey berippen. Bular da meniń aytqanımdı xat penen qálem etip, barıp alıp keldi. Mine, kelgenleriń de jaqsı boldı. Qızdı dastıq etesiz be? «Teńi kelse tegin beriń» deytuǵın edi ájem. Tilewbergen shayır qosıǵında jazǵan: Qızın kim satıp bayıǵan Teńi kelse tegin ber, – dep qızıma dım ókpem joq, tórt jıl oqıdı, qolına diplomın aldı.

Tek meniń qálewim usı alıp qashıw degenge dım qarsıman kelseńiz, sorasańız, bir awız aytıp aldımızdan ótseńizler bolǵanı edi. Nazira bul sózlerdi esitip quwanǵanınan sınqıldap jılap jiberdi.

–Jılama qaraǵım, bul balanıń anası ma?

–Awa, aqsaqal, usı Nazira kelinim. Mennen keyingi inim bar edi, usı bala 5- klass waqtında suwǵa ketip inimizden ayrıldıq, sonnan qalǵan bir bala, úsh qız edi.

177

«Ornında qalǵan ońalar» dep bir maydanda úylenetuǵın bolıp qalǵanın sezbeyde qalǵanımız. Baǵanaǵı tápberdilerdiń shuwlasıwı, ayqasıwı Naziranı esinen awdırdıma… Haw endi bul esitip otırǵanlarım ońım ba?! – dep ań sarı shıqqan Nazira jaltaqlap kim sóylese soǵan qarap otır.

–Anası, qızıńdı shaqır pátiyamdı bereyin ersin mına kelgenlerdiń izine degenin esitken Nazira ornınan ushıp turıp:

–Bereket tap aǵa óz qızımday etip qoyaman uwayımlamań, balam jaqsı, ishpeydi, shekpeydi, birewdiń zeynine tiymek túwe shıbınǵa azarı joq, kishipeyil, uzaq jer dep te uwayım shekpeń házir eki úydiń birinde mashın tez-tez jiberip turaman – dep jalbıraqlap atır.

Qızınıń mańlayınan súyip óz uyasınan ózge jurtqa, júreginen julıp berip atırǵan atanı túsiniwge boladı. Hámme kózine jas alıp jılap atır. Kewlin jámlegen Naziranı Moynaqqa kelemen degenshe kishi mırzaǵası házillesip keldi.

– Endi kisheme qayda baratırsań deseń Taxtakópirge toyǵa dey beretuǵın shıǵar, ne degen wádelerdi berip tasladı jeńgem qudasına. Baǵana tápberdilerden qorqıp qaldı-aw shaması. Jeńge qorqpań xalqımız tápberdi dep atın biykar atamaǵan, kelgen waqta úndemey kelse bolmaydı, sóytip tápberip keliw kerek, – dep kúlip kiyatır altı hayaldıń qılıqların aytıp.

Oǵan Nazira apa da qudayım jetkergenine shúkir, ekewi bir-biri menen tatıw bolsa boldı men usılardıń tilegindemen – dewi menen awzı tınbay sóylep, uzaq bolıp kóringen Taxtakópir menen Moynaq arası da jap-jaqınday bolıp ketti me, haw keldik pe dem de dep mashınnan tústi.

Ol úsh qızınıń atın izbe-iz aytıp, baǵanaǵı aq shashaq oramal qayda? Ákeliń, dep dawıslawı ǵawırlasqan adamlardan súyinshi sorap júr… Quwanıshıń máńgige bolsın, Názira!

S. SHADDINOVA

178