Alpisbay Sultanov Novellalar
.pdfQaraqalpaq prozasında óziniń tákirarlanbas soqpaǵına iye jazıwshı Alpısbay Sultanovtıń (ádebiy laqabı-Alp Sultan) shıǵarmaları ádebiyatımız ushın úlken jańalıq. Onıń ómir filosofiyası menen suwǵarılǵan novellaları heshkim ayta almaǵan, ózgelerge hasla usamaytuǵın syujetleri menen parıqlanıp turadı. Sonlıqtan da joqarı adamgershilik, insanıy pazıletlerge, jaslıqqa tán ıshkı-sezimlerge tolı novellalar muhabbat shaydası bolǵan hárbir insan qálbinde umıtılmas waqıya bolıp, bekkem ornap qaladı. Kórkem ádebiy tilde bayanlanǵan bul shıǵarmalar ádebiyat ıqlasbentlerinde úlken qızıǵıwshılıq tuwdıratuǵınına gúman keltirmeymiz.
Alpısbay SULTANOV
Novellalar
ÁKE
Qılmas qılıqtı qılıp, hayalı negedur jumısqa baratırǵan bunıń keyninen sırtqı e sikke shekemerip keldi. -Jumısıńnan keshikpey tuwrı úyge kel!- dedi ol hárbir sózin nıqlap ketip baratırǵan erine.
-He-e, ne gáp, amanlıq pa?!
-Amanlıq, bir aytatuǵın gápim bar edi saǵan. -Kesheden beri nege aytpadıń?!
-Aytayın desem, túnde kesh keldiń ǵoy, onıń ústine ádewir ishken ekenseń. -Onda azanda aytıwıń kerek edi.
-Azanda aytayın desem, qabaǵıńnan qar jawıp turǵannan keyin shırısıńdı buzbayın dedim.
-Buzǵanıń jaqsı edi, usı da ómir me, búytip turmıs qurǵannan qurmaǵan abzal, oylap qarasań bizler bir miyúesiz daraqqa megzeymiz, bul úyden bir náreste kirip shıqpasa, «balalı úy bazar, balasız úy mazar» degen, biziń menen bir waqıtta qoslas bolǵanlardıń balası on segizge shıqtı, instituttıń birinshi kursın tamamladı, al biz ekewimiz ele quw aǵashtay qaqayıp júrmiz.
-Meni de usı oy kópten qıynap keledi, «tuwıw úyinen bala asırap alsaq qalay bolar eken?» degen oy kelip edi.
Hayalınıń bul gápleri jigittiń kúni keshe súygiligi menen dúzgen jobasın shıl-párshe etti. «Emlenip, tuwsam-tuwǵanım, tuwmasam kisi balasın alıp saqlamayman, bala kerek bolsa saǵan, bala tuwatuǵın hayalǵa kete ber» deytuǵın edi ol. Endi burınǵı pikirinen qaytıp, basqa bir muqamǵa dónip, sayrap turǵanına qara.
Jigit tez-tez adım atıp úyinen alısladı. «Úy de seniki, dúnya mal da saǵan árwana, men ústime kostyumimdi ildiremen de ketemen, bet jırtıspay, aytısıp-shertispey, ókpe-giynesiz ajırasamız» dep aytıwǵa oqtalıp júrip edi, hayalı bunıń Gúlimxan menen ushırasıp, qosılıwǵa úádelesip júrgenin sezdi me eken. Oyları alǵaw-dalǵaw jigit endi jumısta da tahatsızlanıp, otıra almadı. Aqır sońında ahıwzarı Gúlimxanǵa qońıraw etti.
-Allo!- dep kóterdi trubkanı nashar.
-Men ǵoy, seni ápten saǵınıp qaldım, tez arada kórmesem bolmaydı.
-Haw, jillimiseń, ele ep-erte ǵoy, adamlar túslikke de shıqpadı, jumısıńdı ne qılasań?! -Jumıs kerek emes, tek sen kerekseń maǵan!
-Oho, burın esitpegen gáplerim, qalayınsha oylap taptıń bul sózlerdi, ya bir ayrıqsha ilham keldi me?! -Oylap tappadım, júrek tórindegi sózlerim bul.
-Íshqı-muhabbatqa tolı debdiwlerińdi qabıl aldıq, al qashan kelmekshiseń sonda?! -Tap házir baraman!
-Aqılıńnan ayırılıp, jónsiz ketetuǵın jilli bolıpsań sen, házir jumıs waqtı, basshılarıńqápelimde izlep qalmay ma?! -Izlese izley bersin, sen turǵanda meniń kózime heshteńe kórinbeydi!
-Onday halǵa túsken bolsań kele ǵoy, tapsırmańdı ayt, ne pisirip qoyayın saǵan? -Awqat kerek emes, tek jalǵız sen kerekseń maǵan!
-Gápleriń qalay-qalay, delbe bolǵanbısań?! -Awa, ápten májgún ettiń ǵoy, bizdi.
-Onda jillixanaǵa alıp ketpesten burın kele ǵoy, esikti óziń ash, giltińdi joytıp almadıń ba?! -Yaq-aw, giltti joytsam seni joytaman ǵoy!
-Hayalıń qaltalarıńdı qaramay ma, áytewir?!
-Qaramaydı, biraq keshe kostyumimdi ózgertip atırǵanımda «giltleriń kóbeyip ketken be?» depgúmanlanıp sorap qoydı. -Áne, áne, ayttım ǵoy, saǵan, ol qaqsalıń seni qızǵanadı!
-Durıs ǵoy, «iyt te iytayaǵın qızǵanadı» degen gáp bar, on segiz jıl biziń menen qoslas bolǵan, aqırı. -Sen ele sonı qıymaytuǵın qusaysań-aw?!
-Qıymasam kúni-túni seniń qasıńda bolar ma edim, tek te bir ayayman da, biysharanı.
1
-Quday ayasın, seniń ayaǵanıń ne boladı, qarshaday qız meni aya, duwalap qoyıpsań ba, sennen ózgekózime kórinbey qaldı.
-Boldı, qalǵan gáplerińdi barǵannan keyin aytasań, qoydım trubkanı. Háp zamatta jetip baraman,qońsılarıń qarap turǵan joq pa, ańlıǵanı men, qısınadı ekenseń.
-«Shımshıqtan qorıqqan tarı e kpeydi!» deytuǵın e diń, gápiń jalǵan ba, meni jubatıw ushın aytqanqusaysań aw?! -Yaq, sen degende men tek bir qudaydan qorqaman!
-Biziń ájaǵamlardan qorıqpaysań ba, bilip qoya qoysa, olar bizler ekewimizdi de óltiredi, esersoqshetinen. -Durıs, «esersoq bolmay er bolmas!» degen.
-Qáne onda, kele ǵoy, telefonnan sóylep tura bermey. -Mine, ushtım!...
Jigit telefondı bastı da, asıǵıs keńseden shıqtı. Basshısı bar ma, joq pa, búgingi jumıstıń jaǵdayı qalay, oǵan qaramadı, buǵan dúnya bir pálek edi. Taksi tutıp, ózi satıp alıp qoyǵan, házir Gúlimxan bunı kútip otırǵan ekinshi qabattaǵı segizinshi bólmege jetip keldi. Sezim degendi qoya ber sirá, ol Gúlimxandıbawırına basıp súyip atır, súyip atır…
-Biyshara, ápten saǵınıp qalıpsań ǵoy, búytip azaplanıp júrgenshe meniń menen jasasań bolmay ma, eki bastan jay ózińdiki?!...
-Meniki emes, senniki! -Onda, bizlerdiki dese. -Awa.
-Hey, seniń hayalıń, «satqan «Jiguli»ińniń pulı qayaqta?» dep soramay ma ózi?! -Ara-tura sorap qoyadı.
-Sonda ne dep juwap bereseń?!
-«Milliy bank»ke dollarǵa aylandırıp salıp qoyıppan, onıń ústine pul qoyıw múmkin, biraq alıwǵabolmaydı?» deymen. -Inana ma, ol qaqsal!
-Inanbasqa ilájı joq, shınında da solay emes pe, meniń «milliy bankim»-mına sen! -Men be, ya mınaw ma?!
-Sen, sen dá! -Al mınaw she?!
Gúlimxan qız kúninen kóre ózgeshe tús alıp, nedewir tompayǵan qarının kórsetti. -Búytip awqat jey berip bále bar ma saǵan, dop-domalaq bolıp semirip ketkenseń. -Semizlik emes, seniń perzentiń ǵoy, qarınımda kún sanap úlkeyip atırǵan.
-Íras pa?! -Íras!
-Onı bayaǵıdan berli nege aytpaysań?! -Seni «aldırıp tasla!» dep júrer dep qorıqtım.
-Haw, ózim bir tıraqqa zarman ǵoy, óy dep sirá aytar ma edim. -Aytpaytuǵın bolsań júdá jaqsı, seniń dál óziń qılıp ul tuwǵım keledi meniń! -Tuw, házir tuw, aldımızǵa alıp aymalap otırayıq! Olar
qushaqlasıwı menen krovatqa boyın tasladı...
-Ne degen ájayıp nasharsań ózi! -Jaqsı kóreseń be, meni?!
-Jaqsı kórmey ne, on segiz jas kishkentaysań mennen, men úylengende sen jańa tuwılǵan qız ekenseń ǵoy… -Sonda ıshqı-muhabbat aytıp, qızıńday adam menen ushırasıwǵa uyalmaysań ba?!
-Dáslebinde aytqanıma kónbey, sen uyalıwıń kerek edi, kim biledi, táǵdir qosqan shıǵar, sol bir jawınlı kúni mashinańa minbegenińde barlıǵı basqasha bolar ma edi?!
-Awa dá, men de klasslasım bolǵan xudojnik balaǵa tiyer me edim, biyshara meniń qıylı-qıylı súwretlerimdi salıp qoyıptı
aw.
-Jaqsı kórseń tiy, adam abzalı jaqsı kórgen adamı menen qoslas bolıp jasawı kerek, ómir degen bul, aqırı!
-Unatpasam ne qılayın, maǵan ólerdegi sózin aytıp emrenip jalına beredi, jalınǵan sayın onı jep kóremen, erkek degende ózine say minez-qulıq, sıpat, mártlik bolıwı kerek ǵoy, aqırı, «miyyawlap, tómenge qarap sóylegen adamnan qásiyet shıqpaydı!», dey beretuǵın edi biziń apam.
-Onday nárseler eresek, «qar basqan» erkeklerde boladı.
-Seniń mennen úlkenligiń onsha bilinbeydi, ózińdi kútip saqlaǵansań, ele jas jigitteyseń, hesh bir jerińde miniń joq, jasıńa qaramay, saǵan qalay ashıq bolıp qalǵanıma usı búgingi kúnge shekem hayranman!
-Muhabbat-bul sırlı jumbaq, onıń sırın heshkim usı waqıtqa shekem tolıq sheshken emes, sen de sheshe almaysań. -Boptı, ármanıma erissem, murad-maqsetime jetsem, bul dúnyaǵa saǵan megzes perzent keltirsem bolǵanı emes pe?!
2
-Bolǵanda qanday, bunnan artıq baxıt joq bizge!
Bulardıń uzaq áńgimesin esiktegi qońıraw sesti bólip jiberdi. -Gúlimxan, ash esikti!...
-Way, ájaqamnıń dawısı!
Nashar bular ekewi jamılıp jatırǵan ústindegi kórpeni serpip taslap, ushıp turdı.
-Endi ne qılaman, qayaqqa jasıraman seni, shirfonerdiń ishine kireseń be, arshaǵa sıymaytuǵın shıǵarsań?! -Yaq, onday námártlikke bara almayman, ne boları boldı, ursa da, sókse de, bárine kónemen!
Qońıraw úzliksiz basıldı. Lekin ájaǵalarınan qorıqqan Gúlimxan esikti ashıwǵa batına almadı, al jigitti bolsa, qapınıń qasına jolatpadı.
«Bul jerde ekenligimizdi qayaqtan bildi eken, biziń úydegi xabarlaǵan ba, bálkim usı jerdegi qońsıqobalar aytqan shıǵar» dep arman-berman bólme ishin gezdi ol. Sonıń arasında kúshli tepkige shıdamaǵan esik ayqara ashıldı.
-Qayda, jańaǵı haramı?! -Heshkim jok, bul jerde ájaǵa. -Armaǵan tur!
Jigit qarındasın shıǵanaǵı menen qaǵıp jiberdi. Ol jerge qulashın jaya quladı. Gúlimxannıń ájaǵası bólme ishin tintip ketti. Onı tabıw qıyınǵa túspedi, heshkim onıń menen sóylesip turmadı, olar jigittiń dus kelgen jerine soqqı bere berdi…
-Sen be bizdi bassınatuǵın!...
Onıń qarınına tepki ústi-ústine tiydi. Dápeń tórt kisiniń ayaǵı astında ol endi topqa megzep domalar edi. -Soyaman seni!-dep alqımına pıshaqtı taqadı Gúlimxannıń eser kishkentay jigit aǵası. Úlkenleri arashaǵa túsip onı toqtatpaǵanda ol mal sıyaqlı shalınıp ketetuǵın edi.
-Hey, toqta qáne, bir haramzada ushın túrmeniń túbinde shirimekshimiseń?! «Qızıl júzli jigittiń qarındası bolmasın!» degen, abzalı qarındasıńdı óltiriwiń kerek edi. «Izimizge ergen jalǵız qız» dep erkeletip, tapqan paydamız bul. «Uldı erkeletseń nar boladı, qızdı erkeletseń ǵar boladı!».
Endi gápke olardıń eń úlkeni aralastı.
-Bar, mına haramınıń hayalın alıp kel, ul-qızları jok shıǵar bunıń, nede bolsa óládiznasın úyine alıp ketsin, usı jerde ólse, biziń moynımızǵa túsedi,-dedi ol kishkentay inisine. -Baratırsın mına qanshıqtı úyge taslap ket, tandırǵa jaǵıp, kúlin kókke úshırıp jiberemiz bunıń!
«Endi elge-xalıqqa qalay qaraymız, basımızdı qalay kóterip júremiz, oh júzimizdi tómen etti bul qız biziń!» dep tuwısqanlar bas shayqasıp otırdı. Sonıń arasında bulardıń qońsısınan kewilsiz xabardı esitken bunıń hayalı bólmege kirip keldi. Kúyewiniń awır awhalın kórip ol ań-tań boldı, lekin qatınshılıqqa salıp «pátátiw»lemedi, sabır-taqat penen onıń qasına keldi de, óńmenin kótermekshi boldı, jigit ápten esten tanıp qalǵan edi.
-«Tez járdem» shaqırtıń!-dedi hayal, mınanıń ayaq-qolları sınıp, qabırǵası sawsap qalǵan ǵoy!...
...«Jiguli» mashinanıń pulına satıp alınǵan ekinshi qabattıń segizinshi bólmesindegi waqıya usılay tamamlandı. «Tez járdem» mashinası menen barıp emlewxanaǵa túsken jigit altı ay degende baldaqqa súyenip zorǵa sırtqa shıqtı.
Gúlimxannan xabar alıwǵa bunda endi múmkinshilik joq edi. Sorastırıp, onıń úyine bir awlaǵında qońıraw etip kórip edi, olardıń úyi ol jerden kóship ketipti. Ájaǵalarınıń ar-namısqa shıdamay islegeni edi bul.
Endi jigit barmaq búgip, kún sanaw menen waqtın ótkeretuǵın boldı. Sebebi ishindegi perzent tiri bolsa, Gúlimxannıń aykúni pitip, kóz jarar waqıtı shamalasıp qalǵan edi.
Bir kúni esiginiń aldındaǵı sıpada otırǵan oǵan bir hayal kelip xabarlastı. Ol tuwıw úyiniń sanitarkası eken, bir búklem xat berip ketti buǵan. Asıǵıslıq penen ishin ashıp oqıdı ol:
-Mırzaxmet, janım, keshire gór meni, istiń aqıbeti usınday boladı dep sirá oylamaǵan edim, qudayǵa shúkir, bul quraqım sen de, men de tiri qaldıq. Sol waqıyadan kóp uzamay ájaǵamlar jaydı satıp, mákan ózgertti, házir jayımızdıń qayaqta kenligin saǵan aytpayman, sebebi seniń tiri júrgeniń kerek maǵan. Ishimdegi seniń perzentińdi «abort islet» dep olar jeńgemdi aldıma salıp, meni tuwıw úyine ákelip tasladı, lekin ishimdegi perzent sen hám meniń arzıw-ármanlarımız ekenligin aytıp, bas vrachtıń ayaǵına jıǵılıp jıladım, keyin onıń da maǵan rehimi keldi. Solay etip, «abort islew ómirine qáwipli, bala úlkeyip ketken» degizip, ájaǵamlardı aldap, tuwıw úyinen shıǵıp kettim. Sol qıyın kúnlerde kishkentay jeńgem sırlasım-muńlasım boldı, ayıkúnim pitkenshe ájaǵamlardıń júzin, kúnniń kózin kórmey jasadım. Toǵız ay boldı aw degende jeńgem meni tuwıw úyine ákelip jatqızdı. Aman-saw bosandım. Lekin perzentimizdi meniń alıp ketiw múmkinshiligim jok, alıp shıqsam meni úyge kirgizbeydi, sonlıqtan tuwıw úyine qaldırıp ketemen. Sen onı alıp asırawıń kerek, umıtpa, perzentimizdiń shep jawırınında tap senikindey qara qalı bar, murnı, qası, kózi sennen aynımaǵan. On kúnnen keyin meni bul jerden shıǵaradı, al anası perzentinen bezgen balalardı mehriybanlıq úyine jiberedi deydi. Balanıń táǵdirin mına sanitarka hayalǵa tapsırıp qoyıppan, onıń menen jaqsılap tanısıp al, adresin bil, ulıwma, perzentimizden ayrılıp qalmayıq, tez qozǵalmasań, keyin kesh boladı, birew asırap, alıp ketiwi múmkin,
3
ol júdá ájayıp, mómin, sup-sulıw, jaǵımtay bala, atın Árman qoy, seniń de, meniń de ármanım ǵoy ol. Alsaw bol, tiri bolsaq, quday tala qollap-quwatlap diydarımız nesip etse, kórisermiz ele...
Mırzaxmet xattı oqıp bolaman degenshe, hayal bunnan ádewir alıslaǵan edi.
-Hey, hey! -dep onıń keyninen hákkelep juwırdı ol qoltıǵındaǵı baldaǵın da, umıtıp ketip.Ketip baratırǵan nashar irkildi.
-Gúlimxan házir qayda?! -dedi ol haplıǵıp. -Búgin azanda tuwıw úyinen shıqtı.
-Al bala qayda?!
-Onı búgin «mehriybanlıq úyi»ne jóneteyin dep atır.
-Bizler bala alıp asıraw ushın gezekke jazılıp qoyǵan edik, onı qalay qılamız?!
-Tezlet onda, búgin-erteń úlgerseń-úlgergeniń, bolmasa, Taqıyatastaǵı «Mehriybanlıq úyi»nen alasań. Balanıń belgilerin Gúlimxan xatqa jazdım dep edi. Aljasıp qalarman dep qorıqsań, meni alıp ket, ózim tawıp beremen.
Ol ushıp-ushıp quwandı, quwanıshtan ne islep, ne qoyıp júrgenin ózi de sezbes edi.
-Jaqsılıǵıńdı bináy ómirimde umıtpayman, qaraǵım, ele sol balanıń baxıt toylarına qatnasasań,- dedi Mırzaxmet. Ol úyine kirdi de, hayalınıń jumısına qońıraw etti.
-Bala alatuǵın gezegimiz kelgen qusaydı, tez tuwıw úyinen xabar alıwımız kerek!-dedi ol oǵan.
Hayal da hallaslap jetip keldi. Olar tuwıw úyine barıp e di, nárestelerdi bunnan bir saat burın
«Mehriybanlıq úyi»ne jónetken eken. Taksi jallap «Mehriybanlıq úyi»ne ketti olar hám vrachlarǵa, miyribiykelerge tapqantergenin shashıp, náresteni úyine alıp qayttı… Mashinanıń ishinde de, analıq mehri oyanǵan hayal, balanıń betin ashıp, qaytaqayta qaray berdi.
-Qasları qop-qoyıw, kózi de, murnı da, erni de sup-sulıw eken!-dep tamsandı ana. -Shep jawırınında qalı da bar qusaydı, -dep aytıp saldı sonda Mırzaxmet.
-Solay ma, awa, awa, minekey...-dep oramdı ashıp kórgen hayal onıń gápin maqulladı, balanıń anasınıń,ákesiniń kim ekenligin bilmese de.
-Zor jigit eken ǵoy ózi!-dedi ákesi quwanıshın jasıra almay.
-Zor bolǵanda qanday, qalı da bar, bunıń atın Qalbay qoyamız ba?
-Yaq, bul jigittiń atı-Árman boladı,-dedi óziniń kópten kútken jigerbenti-perzentin óz úyine alıpkiyatırǵan Mırzaxmet.
JOLDA
Awıldıń borpań jolınıń may topıraqlı shańın aspanǵa kóterip, asfalt jolǵa shıqqanımda shańqay tús mezgili bolıp qalǵan edi. Samal shańdı suwırıp alıp ketsin degen niyette men endi mashinanı joqarı tezlikke qoydım.
«Jiguli» jer tanabın quwırıp kiyatır. Kózge iliner jerde mennen basqa jan kórinbeydi. Saratannıń shıjǵırǵan túsinde bizden basqa jolǵa shıqqan tiri bende joq.
Qazaqdáryadan shıqqalı da biraz jol júrdim. Shaxamannıń tusınan endi óte bergende alıstan asfalt jol boyında turǵan bir súlder uzaqtan kózge taslandı. Bul qolında qundaqlawlı balası bar nashar edi. Ol meniń tez pát penen kiyatırǵanımnan «toqtamas» dep seziklendi me, uzaqtan maǵan qaray qolın kóterdi. Dárhal tezlikti túsirip, onıń qasına kelip toqtadım.
Nashar meniń qayaqqa baratuǵınımdı soramastan, artqı esikti ashıp, orınlıqqa ornalastı. Men mashinanı tezlikke qoymay turıp, onnan soradım:
-Qayda barasız. Shımbayǵa ma?! -Onnan da arman.
-Sonda qayaqqa?! -Siz baratuǵın jaqqa.
-Onı qayaqtan bilesiz?!
-Qalanıń adamı ekenińizdi túrińiz aytıp tur ǵoy. -Men Nókiske baraman.
-Men de solay. -Boptı, kettik onda. -Maqul.
Bizler kópke shekem únsiz qaldıq. Sóylesiw ushın sebep te joq edi, aqırı.
-Siz biziń awılda burınları injener bolıp islegen jigit emessiz be?!-dedi bir waqıtta nashar. -Awa, Tashkentte institut pitkerip kelgen jılı bul jerde bir jıl islegenmen. Meni qalay tanıdıńız? -Shıramıttım. Júdá shıraylı jigit edińiz.
-Endi ne?
-Házir de shep emessiz, lekin sál-pál tolısıp ketipsiz. -Onı qalay bildińiz?!
-Nege bilmes ekenmen, pishen oraqtan qaytqanda motociklińizdiń artına mingizgensiz meni, sondaselkildegen payıtlarda túsip qalmayın dep, belińnen qattı qushaqlap otırǵanman. Sonda er jetip qalǵan
4
awıl qızlarınıń bári meni sennen qızǵanıp e di. Bári bir olardıń heshqaysısın mensinbey siz awıldanketip qaldıńız. -Seni de mensinbedim be?
-Bilmeymen, onda men mektepti pitkermegen edim.
-Eh, solay ma ele?! Búgin de motocikl minip shıǵıwım kerek eken! -Onda artıńızǵa minbes edim.
-O nege?!
-Sebebi endi balam bar ǵoy. -Awa, solay eken-aw!
Qápelimde onıń qolındaǵı nárestesi tamsanıp, jılay basladı. Ash bolǵan bolsa kerek. Bala basınshayqap, qundaqta tawlana basladı.
-Ol nege jılap atır?! Íssılaǵan ǵoy, orawın sheshiń. -Yaq, samallap qaladı.
-Terezeni jabıńqırayman.
-Kerek emes, demigip ólermiz, táshiwshlenbeń, balam ash bolǵan ǵoy, awıldan azanda shıǵıp edik, heshbir mashina ótpedi, jolawshı tasıytuǵın avtobus júrmese bul jollardan, qalaǵa jetiwdiń ózi bir aqırzaman, usınnan tirishilik boldı ma,-dep nalıdı ol.- Bul quraqım baxtımızǵa siziń tap bolǵanıńızdı ayt.
-Awa, men ózi mudamı adamlardı qıyınshılıqtan qutqarıp júremen, shınında MChS te islewim kerek ǵoy. -Ol ne degen?!
-Ayrıqsha jaǵdaylar xızmeti wázirligi. -Onday xızmet bizde bar ma?!
-Joq, ashılsa birinshi bolıp soǵan kiremen. -Niyeti jaqsı adam ekensiz.
-Awa. Endi nege balańızdı emizbeysiz. -Emshegimdi sizge kórsetiwge uyalaman.
-Ol bir gezleri motocikl aydap baratırǵan meniń deneme tiyip turǵan ǵoy. Házir meniń oǵan qaraw múmkinshiligim joq, eki kózim jolda bolıp kiyatır ǵoy. Mennen nesine uyalasań, maǵan emes, mámmeńizdi balańızǵa kórsetiń, ash bolǵan náresteńizdi emiziń.
-Siz onda qaramaysız ǵoy ya?!
-Awa, ilajsızban, jolǵa qarawım kerek shıǵar. -Yaqshı, onda emizemen.
Ol kóyleginiń aldıńǵı sádeplerin jazdırıp, sútke tolı dop-damalaq appaq mámmesin balasınıń awzına tutı. «Jolǵa qarawım kerek» degen men wádemdi umıtıp, mańlay aldımdaǵı aynadan bunıń barlıǵın kórip baratırman. Náreste shompıldatıp emshekti sorıp atır. Állenemirde sútke toyǵan ol móntiyip uyqılap qaldı. Nashar denesine ańsarım awıp, jolǵa qarawdı umıtıp ketken men asfalttan shıǵıp, qápelimde mashinanı awdarıp alıwǵa sál qaldım.
-Abaylap aydań, nege bunsha maǵan qaray beresiz?! -Keshirersiz, kózim qurǵır maǵan baǵınbay atır. -Sonda kimge baǵınajaq ol?!
-Sizge. -Írastan ba?! -Awa.
-Onda nege awıldan ketip qaldıńız. Men er jetip, mektepti pitkeretuǵın edim ǵo. -Soǵan sabır-taqat jetpepti bizde. Mine táǵdir shıǵar, taǵı duslastıq. -Múmkin…
Nashar endi nárestesin qaptalındaǵı orınlıqqa jayǵastırıp jatqızdı. Keyin asıqpastan óńirin dúzep, kóyleginiń sádeplerin ildire basladı, soń sın-sımbatına kewil awdarıp, shashların jónge keltirip qoydı da, qáddi-qáwmetin dúzep otırdı. Ol endi oǵada ájayıp edi. Júrekgenem maǵan baǵınbay, táshúishke túsip, tınımsız ústi-ústine urıp, meni teń salmaqlılıqtan shıǵara basladı. Mashinanıń ruli endi maǵan kónbey, joldıń bul shetinen ekinshi shetine ılaǵıp kete beretuǵın ádetti shıǵardı. Meniń bul jaǵdayımdı nashar bilip kiyatırǵan bolsa kerek, men heshteńe soramasam da, ol:
-Bala uyqılap qaldı!-dedi. -Jaqsı boptı, dem ala qoysın.
-Siz sharshap qalmadıńız ba, dem alǵıńız kelip turǵan joq pa?! Men ishki sırımdı onnan jasırdım. Adam nege sóytedi, bilmeymen.
-Joq sharshamadım, mashina aydaw bul bel tebiw emes ǵoy. -Sonda da, payıtı kelgende dem alǵanǵa ne jetsin.
Nashardıń gápleri oǵırı astarlı, hárbir sózinde sırlı jumbaq, qanday da bir ándiyshe bar sıyaqlı kórindi maǵan. Bilsem, ol ishindegi debliwlerin ayta almay, ish qıstalıqtan jarılayın dep kiyatır. Degen menen men jası úlkenlik jolın tutıp, sabırlılıq penen ádeplilikti saqdap kele berdim. Mashina jol boyına e gilgen qalıń mákke atızdıń tusına kelgende, nashar «toqtatıp alıń» dep maǵan ótinish e tti.
5
Dárhal tezlikti qaytarıp, tormozdı bastım. Nashar mashinadan túsip, mákke atızlıqqa qaray jónep ketti. «Maydanlap almaqshı shıǵar» dep pámlep men endi ol jaqqa qaramadım.
-Hey!-dep shaqırdı meni bir waqıtta ol.
Men dawıs shıqqan tárepke qaray betimdi burdım. -Bermaǵan kel!-dedi ol.
-Ne nárse taptı bul nashar,-dep men onıń turǵan jaǵına qaray júrdim. Qasına barsam, heshteńe joq. Tekteiynindegi jempiri jerde jayılıp jatır.
-He-e, ne taptıń, nege shaqırdıń meni?!-dedim men.
-Heshteńe tappadım, mákke shashaǵın almaqshı edim, shay ornına demlep ishseń em boladı dep esitkenmen. -Mákke ele pispedi ǵoy, tolıq dán baylanǵannan keyingi shashaq kerek sizge. Sonıń ushın shaqırdıńızba?! -Awa, shaqırǵanımnıń mánisi-júzińdi anıqlap bir kóreyin, dedim.
-Mákke atızdıń ishinde, ya?! -Awa.
-Mashinada kórseń bolmaspa edi?! -Yaq, bul basqasha jaǵday.
-Qoy, jempririńdi qolıńa al, mákke de, shashaq ta joq bul atızda, keteyik, uyattı, mashinada balańız jatır...
-Siziń baǵanaǵı gápińiz ótmishti yadıma salıp, ıshqı-sezimimdi oyatıp jiberdi. Keshirersiz, ápten shıdamım tawsıldı ma, ne islep, ne qoyıp atırǵanımdı ózim de bilmey qaldım. Jasıratuǵını joq, siziń dıqqat orayıńızda bolıwdı sol gezleri pútkil awılımızdıń qızları bolıp, árman etkenbiz, onnan berli bes altı jıl waqıt ótipti, arzıw-ármanlarǵa tolı jaslıq jıllar edi ol, kútilmegen bul ushırasıw sol dáwirdi yadqa saldı, sonlıqtan sizdi kórip, qansha beklikke berilsem de, ózimdi tuta almadım. Keshirersiz, oǵırı kórgenli, oǵada uyalshaq adam ekensiz. Meniń qılıqlarımdı ersi kórmeń, bul islerdi bolmadı dep esaplań, ápiw etiń meni…
Ol jempirin qolına alıp mashinaǵa qaray júrmekshi boldı.
–Balam oyanıp qalar.
Men endi esime kele basladım. Bir bala tuwǵan bolsa da, ol ele qızday edi. -Irkiliń, ol uyqılap atır ǵoy…
-Sonda da, qasına bara bereyin.
Ol meniń jigitlik qıyalımdı sezdi me, kerisinshe-endi ol ózin usladı, dızaǵaylap juwırıp ketti de, mashinaǵa barıp, artqı orınlıqqa otırıp aldı…
Endi men oǵan kewlimdi aytıp, jalınıp-jalbarına basladım. Ótmishtegi itibarsızlıǵıma ókinip, aqlanıp atırman, bári bir ol gáplerime isenbedi me, aytqanlarıma kónbedi.
-Aydań mashinańızdı, bolmasa balamdı alıp túsip ketemen…
Meniń onnan ayrılıp qalıwdan qorqqanlıǵım sonshelli, gazdı barınsha basıp mashinanı xotladım hám matordı tezlikke qoydım. Mashina ornınan silkinip qozǵaldı. Bizler taǵı únsiz qaldıq.
Tınıshlıqtı endi nashar buzdı.
-Meni durıs túsiniń. Nasharman ǵoy, sezimlerimdi sizden jasıra almadım. Sadalıǵım, boslıǵım ǵo, keshiriń meni, men tuwralı jaman nárse oylamań. Men bir baxıtsız bendemen. Turmısımda kútilmegen jaǵdaylar júz berdi. Kúyewim biyopa bolıp shıqtı. Soǵan da shıdadım. Lekin sońǵı kúnleri ol meni bassınıp, súygiligi bolǵan nasharların úyge ertip ákeletuǵın ádetti shıǵardı. Nasharlarda da uyat joq, erkektiń aytqanına kóne beredi, «alaman» degenine inanadı. Soǵan ókpelep, balamdı kóterip, tórkin jurtıma kelip edim. Mine bir aydan aslam waqıt boldı, «keynimnen keler» dep úmit etsem, hasla keler ol joq. Men de hayalman aqırı, erli-zayıp bolǵan soń erińnen úmit eteseń, perzentiniń barlıǵı, áke ekenligi yadına túsip, eń bolmasa nárestesin ayap, maǵan burılar desem, ol onı qılmaydı. «Men aljasıppan, meniń teńim awıldıń qızı emes, qalanıń qızı edi. Endi sen awılıńa barıp, ózińniń teńińdi tap» deydi maǵan. Awılda meniń teńim bar ma. Bul awıldıń adamları gilkiy biziń urıwdan, shetinen áǵayın boladı bizlerge, al men bolsam, tuwdı-pitti bul awıldan sırtqa shıǵıp kórmegenmen. Kúyewimniń ózi kolledjde muǵallim, usı biziń awılǵa paxtaǵa oqıwshılardı alıp kelgeninde biziń úyde jatıp, meniń menen tanısıp edi, keyin sada awıldıń qızı men onnan «aldanıp» qaldım. «Almayman» dep ne degen qıńırlıq etip júrdi. Men de baratuǵın jerlerge bardım, huqıqımdı talap etip, aytıstım. Aqır sońında nızam meni qollap, ol tárbiyashıǵa jat isleri ushın jumısınan quwılıp ketetuǵın bolǵan soń meni Nókiske zorǵa ákeldi.…
Men endi bul nashardı pútkilley ayap kettim. Erinleri dirildep, kózlerine jas dóńgelenip, ol ápten ózin joytıp baratır. Qápelimde ol qolındaǵı jempirin betine basıp, buwlıǵıp, ókirip jıladı…
-Qoy, ózińdi bunday qıyın awhalǵa salma, Nókiske barǵannan keyin kúyewiń menen men ózim sóyleseyin,ne der eken. Ol únsiz qaldı. Men mashinanı toqtattım da, onı jubata basladım.
«Keshiriń meni, keshiriń meni» dep ol eki qolın betine basıwı menen únsiz jılap atır, jılap atır… Maǵan nege bunshelli isenip qalǵan ol, bilmeymen.
-Endi sen meni tıńla. Turmısta bunday awhallar bolıp turadı. Awıldıń qızların mensinbey, qız kúninde izine túsip, «seni almasam kúyip, part bolaman, ólemen» dep qalalı qızlar ishinen tańlap alǵan hayalım da, maǵan isenbedi, Tashkentke qánigelikti arttırıwǵa bir aylıq oqıwǵa barǵanda túsken súwrettegi
6
bir nashardı maǵan taǵıp, meni biyopalıqta ayıplap, sotqa arza jazdı, sóytti de meniń menen aranı ashtı, eki balanı da, úy-jay, mal-múlikti de sot hayalǵa berdi, maǵan tiygeni mına astımdaǵı jaman mashina. Sonda sotta maǵan aytqan gápi: «sen kele bolmaysań, xalıq qatarına qosıla almaysań, para almay bir aylıq penen jasaysań, xojalıqtı súyrey almaysań, seniń menen qoslas bolıp kemtarlıqta jasaǵanımnan, jesir bolıp erkin jasaǵanım abzal»- dedi.
-Demek biz taǵdirles adamlar ekenbiz,-dep ol bul gáplerden keyin sál-pál tınıshlandı.
Men mashinanı tezlikke qoydım. Barınsha pedaldı basıp, qattı aydap kiyatırman. Niyetim tez Nókiskejetip, bul biygúna, biyshara nashardı kúyiewine aman-saw quwıstırıw, onı bul náyiláj halattan qutqarıw.
Nókiske de jetip keldik. Men onıń úyiniń qaerde ekenligin soradım. -Kishi rayonda, eki bolmeli jayda turamız,-dedi ol.
Siltewi menen men mashinanı onıń podezdiniń aldına ákelip toqtattım. -Qáne júr, birge baramız,-dedim men.
-Yaq, siz otıra beriń, e rkek penen barsam, qolaysız bolar, onısız da e sap-sansız dákki jep atırmanonnan. Biraq ketpey tura turıń, joqarıǵa kóterilip, men bir kórip keleyin.
Ol balasın taslap, ózi podezden joqarı kóterilip ketti. Kóp uzamay qaytıp keldi.
-Ol úyde joq. Qońsıǵa mına xatı taslap ketipti. Meni kelse bererseń, depti. Áne ayttım ǵoy, ol mennengúder úzgen, ózi bar bolǵanında da meni úyine kirgizbeydi eken.
Ol «xatı oqıp kór» dep meniń qolıma uslattı. Bir bet aq qaǵazdaǵı jazıwlarǵa kóz juwırttım.
«Qaytıp meni kóremen dep kelme. Men basqa bir qızǵa úylenip kettim. Burınnan onıń menen baylanısım bar edi Ol endi hamledar. Jaqında perzentli bolamız. Men saǵan ádepten ayttım ǵoy, seniń teńiń awıldıń jigiti, qalada kún kóre almaysań, qánigeligiń joq, men bir «jigitshilik-iytshilik» degendey saǵan
«sluchayno» dus bolıp qalǵanman. Endi sen óz táǵdirińdi óziń sheshe ber. Meniń menen aytısıp payda taba almaysań. Jay, dúnya, múlk saǵan tiyispeydi, sebebi sen meniń menen nekede de, propiskada da joqsań. «Seni kórmedim, bilmeymen, tanımayman» dewim de múmkin. Heshteńeni «dokazat» ete almaysań».
Keyingi sózdi oqıp men onıń axmaqlıǵına shorshıp kettim.
-Nege «dokazat» ete almaydı eken, balanıń qanın tekserse, medekspertiza onıń ákeligin moynınaqoyadı!
-Áy, óytip onıń menen qoslas bolıp ne qılaman, bilgenin qılsın, men de oǵan jabısıp atırǵan talaqemespen, tek te onıń japjas ómirimdi jaralap, heshkimge kerek emes etip ketkenin aytsash.
-Nege kerek emesseń, birinshi gezekte-perzentińe, qala berse tuuǵan-tuwısqanlarıńa kerekseń, men de endisaǵan jat adam esmespen.. Kúyewiń menen bir jaqlı bolaman degenshe biziń kvartirada-aq bola tur.
-Jayıńız qaerde?!
-Jayım joq endi, kireyde turaman.
Men awır gúrsindim. Sebebi jaǵdayım burınǵıdan da beter awırlastı. Maǵan mudamı usınday hadiyseler tap boladı. «Heshkimge de dus bolmayın» dep shańqay túste mashın aydap arttırǵan múshkilim edim bul. Endi bul muńlı nashardı qayaqqa aparaman.
Men onı ózim kireyge otırǵan úyge alıp keldim. Nashardıń keliwi menen úyge sán enip qaldı. Men endi ózimdi basqasha seze basladım…
Bul táǵdir me eken, nashar maǵan shańqay túste Shaxamannıń tusında-duslaspaǵanda, «mákke shashaǵın izlep» meni atızǵa-shaqırmaǵanda, onıń nákas kúyiewi oǵan xat jazıp qaldırmaǵanda-bári basqasha bolarma edi?! Qáydem...
TÚNDE TÚTENGEN
TANDÍR
Gewgim túsken payıt edi, sırtqı esik qaǵıldı. Iyt tınbastan shabalanıp úrip atır. -Ash, esikti Enejan!-dedi iri dawıslı bir kisi.
Esheyinde úyine e rkek kisi kelgende anası-Ábdiraxmandı, qarındasları-Hayat hám Sayat penen birge,ishki jayǵa qamap taslaytuǵın edi, negedur bul iret olay etpedi.
-Ákeńiz keldi, túrmeden, barıń, ol sizlerdi saǵınıp qalǵan shıǵar, -dedi bularǵa anası.
Jol azabınan saqal-shashları ósip ketken qara dápeń kisi ulı menen qızların qushaǵına alıp, basınsıypap, miyiri qanbay, betlerinen alma-gezek súye basladı.
-Boyıń ósip, ulǵayıp, úlken jigit bolıp qalıpsań, ulım, neshinshi klassqa bardıń? -Ekinshini pitkerdim.
-Al sen she, Hayat?
-Bıyıl birinshi klassqa baraman, endi Sayattıń bir ózi qaladı baqshada.
-Júdá jaqsı, men qamalatuǵın payıtta ájaǵań tórt jasar, sen eki jasar, úkeń emiziwli edi. -Al Dáwranbek ne?-dep gápke aralastı sonda kúni menen tıp-tınısh otırǵan Sayat.
-Óy degen kim? -Besiktegi úkem dá?
-Ol qayaqtıń úládiznası?...
Ol ornınan ushıp turdı da, Enejan, bermaǵan kel» dep qıshqırdı. -Newe, aǵası, awqatqa qarap atırǵan edim?
-Awqat ornına uw ishkizemen saǵan, ayt qáne, besiktegi balanı kimnen tuwdıń?!
7
-Haw, Úshqudıqqa izińnen barǵanımdı umıttıń ba, sonda kótergen ekenmen, ay-kúnim pitip tuwdım.
-Isenbeymen, bul seniń menen jeke qalıp, dáwran súriw ushın meni túrmeniń tórine jibergen «raypo»nıńbaslıǵınıń balası bolıwı itimal.
-Balalardıń kózinshe anaw-mınawdı ayta ber me aǵası, jol júrip sharshaǵan shıǵarsań, onnansha jay-paraxat otırıp shayıńdı ish, toqsan besten demledim, emin-erkin jatıp demińdi al.
-Emin-erkin jatıp, dem alar-mısh, bilemen, meni túrmege jiberip, súygen adamıń menen emin-erkinjatıp, tórt jıl dem alǵansań sen, solay ma?
Ol Enejannıń shashınan súyrep, tepkiley basladı. Ana tek te júzin kólegeylep, jerde dumalanıp jattı, tekpkige shıdap, sirá ses shıǵarmadı, kewilsiz waqıyanı qońsı-qobaǵa bildirgisi kelmedi. Aqır sońında ápten sharshap sabaǵanın toqtattı ol hám halqılap, eki dizesine shógip biraz únsiz otırdı, keyin ulı Ábdiraxmanǵa qarap sóyledi.
-Bar, meniń qamaqtan kelgenimdi áǵáin-tuwısqanlarǵa aytıp kel,- dedi ol.
Xabardı esitip, onıń Sánem atlı qarındası, Enejannıń Niyazjan ismli sińlisi keldi. Eki úydiń erkegi de úyinde otırsa da, kelip kóriniwdi zárúr dep tappadı. Olar kelgennen keyin bul úyde kewilsiz hesh nárse bolmaǵan sıyaqlı, qara dápeń de, Enejan da, awızbirshilikli adamlar qusap, ótmishten gáp qozǵamadı.
Dasturxan keńnen jayılıp, awqat jelindi, kelgen miymanlar «kóz aydın» aytıp tilek bildirdi, lekin quwanısh húrmetine awzı ashılǵan bir shiyshe araqtı qamaqtan kelgen bunnan basqa heshkim ishpedi.
Balalar kúndegisinshe óz bólmelerine kirip jattı, lekin olardıń hasla uyqısı kelmes edi. -Ábdi, endi raypo baslıǵı biziń úyge kelmeytuǵın shıǵar?!-dedi úlken qarındası sıbırlanıp. -Ólim, únińdi óshir, ákemiz esitpesin bul gáplerdi!
-Yaqshı, yaqshı!-dedi úkesi. -Bunnan buyaǵında hasla tisimnen shıǵarmayman.
-Solay bolsın, esittiń ǵoy, ákemizdiń Dáwranbek haqqında ne degenin, onı «óládizna» dep atır, «balam» degisi kelmeydi, apamdı tepkilep taslaǵanın da kórdiń ǵoy, onıń ashıwı qattı, keshirse ne jaqsı, túbinde bizler awzımızǵa bek bolıwımız kerek!
-Awa, awa!
Náresteler oz-ara usılay wádelesti de, uyqıǵa ketti.
Azanda bunıń túrmeden kelgenin awıldıń hámmesi esitti.Olar kimisi haq kewilden, kimisi mısqıllap kóz aydın aytar edi
Enejanǵa.
Kem-kem bulardıń ońısıǵı ornına túse basladı. Awıl dúkanın ashatuǵın bulardıń úyinde azıq-awqat mol edi. Bunıń barlıǵı raypo baslıǵınıń qúdireti edi, álbette.
Al eńgezerdey erkek: «tayın tamaq» bar dep, úyde jumıssız qashanǵa shekem jatadı. Ári-beri átiraptan talap izlep kórdi, xojalıqlardıń barlıǵı derlik fermerge, jeke menshikke aylanıp ketkenlikten jumıs tabıw ańsatqa túspedi.
«Shofer bolaman» dep avtobazaǵa bardı, lekin túrmege túsip kelgen oǵan isenbey, bunı ol jerge jumısqa almadı. Sóytip «salısı suwǵa ketip» kiyatır edi, raypo baslıǵınıń mashinası bunıń tusına kelip toqtadı.
-Aman-saw keldiń be? -dedi ol. -Bala-shaǵańa quwısqanıń jaqsı bolıptı, endi ne talap qılıp atırsań? -Talap joq, hesh bir jer bizdi jumısqa alǵısı kelmeydi, sotlanǵan adamǵa kún kóris qıyın eken. -Onda bizge kel, avtolavka aydaysań, shoferlıq hújjetleriń bar bolsa kerek?
-Bar ǵoy, biraq seniń qarawıńa kirsem bayaǵıday, moynıma pul salıp, taǵı da túrmeniń tórine jibereseńdá bizdi? -Qoysa, qayaqtaǵı gápti tappay, reviziyaǵa men qanday iláj tabar edim, seni alıp qalıw qolımnankelmedi. -Jalǵan gápti qoy, reviziyanı tapsırma berip, óziń jibergenseń, bar nárseni joqqa shıǵarǵansań.
-Ne qılasań, góne patlaqtı qazbalap, «ótken iske salawat» degen, bolar is boldı, sen olardı umıt endi,bunnan buyaǵında bala-shaǵańdı xalıq qatarı baǵıwdıń jolın oyla.
-Meyli, burınǵını qoysaq-qoyayıq, bizge shártińdi ayt, al endi ne qılıw kerek sonda?
-Qáleseń avtolavka beremen, hám shofer, hám dúkanshı bolasań, alıstaǵı sharwa awıllarına azıq-awqat,kiyim-kenshek aparıp satasań, sol saǵan maqul ma?
-Maqul, biraq qılaplıǵıńdı sezsem, mennen jaqsılıq kútpe, qara jerdiń astına kirip ketpeseń,túbinde tawıp alaman. -Wáy, qoyısh, kelispeytuǵın gápti. Qáne, tús te bolıp qalıptı, qoy góshinen pisirilgen eki tayaq shashlikjeyik. -Jumıs she?
-Kúni erteń jumısqa kirisiwińe boladı, kelistik pe? -Kelistik.
Olar tóbesine «Lázzet» dep jazılǵan kafeniń kabinasına kirip, awqatlana basladı, keyin bir-birshiysheden pivo ishti, ol on segiz graduslıq quwatlılıqqa iye shet el pivosı edi.
-Sabınnıń suwınday mına bir báleń maǵan unamadı,-dedi sonda qamaqtan bosap kelgen qara dápeń pivonımensinbey.. -Onda-naǵına, káyip beretuǵın-aǵına kósheyik.
-Meyli aq isheyik, aq ishsek te saq isheyik, -dedi taǵı qara dápeń. -Tuw, nıqırtıp sóylep, burınǵını umıtpaydı ekenseń.
8
-Umıtatuǵınday waqıya emesaw ol, meyli sonda da, biz qoydıq.
Ishke araq barǵannan keyin olar endi bir-biriniń gápin jupkerlep, warqıldasıp kúldi. Araqtıń bir qásiyeti adamǵa birden emes, kem-kem tásir etedi ǵoy, eki tayaq shashlikte toqtaw qayda, neshshe túrli awqat jelindi, san-sanaqsız tostlar aytıldı. Aqır sońında ayaǵında zorǵa turatuǵın onı, rayponıń baslıǵı óz mashinasında úyine ákelip tasladı. Bunı kórip Enejan shıja-pıja boldı, lekin hámmesi «qatnasıq» ushın islenip atırǵan hiyle ekenligin ol sezer edi.
«Rayponıń baslıǵı taǵı úyge keldi» dep tańlanıstı sonda Ábdiraxmannıń úkeleri. Biraq olardıń wádeleri bar, bul haqqındaǵı gápti kóp ulǵaytpadı.
Erteńine ol rayponıń laqsendesi shıqqan avtolavkasına iyelik etti. Onı júrgiziw de ańsat bolmadı, matorın ashtı, balonların tazaladı, mayladı, boyadı, qullası-kalam eki hápte degende kún demey, tún demey islep, kelege keltirgen boldı.
Ol endi alıstaǵı fermalarǵa qatnay basladı. Jol joq jerden jol tawıp júrip, shopanlar, jılqımanlar, túyeshiler menen túnep, geyde dúzde qonıp qalatuǵın edi. Sondayda «eski súrdew»ge qayta túsken baslıq bulardıń úyine kelip, balalardı ishki bólmege qamap, shaǵal máslik qurar edi.
-Biz búgin Qızıl qumdaǵı sharwalarǵa ketemiz, baslıq sol jaqqa jumsap atır bizdi, -dedi azańǵı shay waqtında balalardıń ákesi.
-Bara ǵoy, jolıń bolsın.
-Musırmanshılıqta hayal adam «jol bolsın» aytpas bolar.
-Óyp-pey, ırımshılın-áy bunıń, aytqan gápimizdi qaytıp aldıq, imkaniyatı bolsa, sur, qara kól teri ákelerseń onda. -Kórermiz onı, ol jaqta ákemiz bar ma, biziń aldımızǵa onı shıǵarıp qoyǵandı deyseń be?
Azanǵı shay ústindegi gápler usınıń menen tamamlandı, avtolavkasın aydap, ol Qızıl qumdaǵı sharwa awıllarına ketti. Tústiń aldında raypo baslıǵınıń jeńil mashinası bulardıń úyiniń aldına kelip toqtadı.
Ábdiraxman menen onıń úkesi bul gezleri oqıwdan ele qaytpaǵan edi. -Bul ne kelis, shańqay túste, -dep shır-pır boldı sonda Enejan.
-Dúkanlardı tekserip kiyatırmız dá.
-Kelisip qalıpsań, el-jurt qarap tur bizge, uyalmaysań ba, ol qattı gúmanlanadı, aqıbeti jaqsıbolmaydı, «endi bul islerdi toqtatıw kerek» dep aytıp edim ǵoy saǵan.
-Ayttıń, ayttıń, esimde, biraq men seni kórmey tura almadım, shıdamım ápten tawsıldı, júr úyińe...
-Házir balalar oqıwdan keledi.
-Kelse ne boptı, hár qaysısınıń jayı bar emes pe, otıra bersin sonda.
-Yaq, olar endi úlkeydi, aqtı-qaranı biletuǵın boldı, bunnan buyaǵında men bul joldan júre almayman, kúyewim qamaqtan keldi, qalǵan jaǵında hadal jasasam deymen, burın islegen gúnalarımnıń ózi jeter, ómir boyı onnan aqlana almasam kerek...
-Solay dep aytsam ketedi degen oyıń ǵoy bul, mennen qutılıp bolıpsań, júr qáne.
Erkek ishkerige súńgigennen keyin, hayal da náyiláj onıń keyninen eriwge májbúr boldı. -Sóylesip alayıq, mına jerge otır,-dedi raypo baslıǵı hóktem dawıs penen oǵan.
-Yaq, óziń otıra ber, ish, je, lekin meni bunnan buyaǵında aytqanıma kónedi dep oylama.
-Boptı, boptı, aytqanǵa kónbeytuǵınday biz bir artıq-aspay ne dedik saǵan, «lábbáy begim»nen basqa gáp joq bizde.
Ol aldap-arbap Enejannıń ashıwın almaqshı edi, biraq hayal qapını «taq» ettirip japtı da, sırtqa shıǵıp ketip qaldı, sol ketisten asxanaǵa kirip, qaytıp shıqpadı, állen waqıtta quwırdaqtı kámine keltirip pisirip, onı badıya tabaqqa salıp, puwın burqıratıp dasturxanǵa ákelip qoydı.
-Al, jey ber, -dedi ol.
-«As iyesi menen tatlı» degen, óziń de dize búgip azı-kem biziń menen otırmaysań ba? -Otıra almayman, dúkan ashıq, onıń ústine Dáwranbek te biymazalıq etip jılap atır.
-Usı jerge ákelip jubat, maǵan usay ma ózi, biz de kórip otırayıq, dúkandı bolsa jap, bir kún sawdaislemegen menen hesh gáp bolmas, bári-bir plandı orınlap atırǵanıń joq, sen.
-Dúkandı tapsırmaqshıman, bolmasa sen sonı sıltawlap úyge kele beretuǵın túriń bar, e ndi bul talapkelispes bizge. -Hey, axmaq, avtolavkanı kúyewińe ne ushın berip qoyǵanımdı bileseń be.
-Bilemen.
-Bilseń sonda ne talap penen shuǵıllanbaqshısań?
-Nawqan tutaman, mapazı kelgende paxta teremen, bankiden kredit alıp, mal baǵaman, qullası qolımnankelgen isti etemen, mańlay ter, taban etim menen bala-shaǵamdı eplep baqsam bolǵanı.
-Qamaqtan kúyewiń kelemen dep dım ózgerip qalıpsań sen, burınları bunday emes ediń.
-Awa, sabır kasası toldı, seniń náhaqlıǵıńa, sırǵıyashılıǵıńa bunnan buyaǵında kóne almayman. Meni aldap, boyaw boslıǵımnan, sadalıǵımnan paydalanıp, qanday jollarǵa salmadıń sen, haram oylarıńdı iske asırıw ushın kúyewimdi «rastrata» qılıp túrmege jiberdiń, meni bolsa, hiylekerlik penen aytqanıńa kóndirdiń, endi bárine de kózim ashıldı, ol qıysıq jollardan hasla júrmeyin degen qararǵa keldim.
-Yaqshı, men ketemen, bir shiyshe araq ákelip ber maǵan.
-Onı ne qılasań, awqattı je de ket, araqtı úy betińe barıp ishkeniń abzal.
9
-Yaq, ákele ber, saǵan ziyanım tiymeydi. -Solay bolsın.
Sırtqa qaray e sikti iytergen ol kútilmegen waqıyaǵa dus keldi, mektepten kelgen e ki birdey náreste-Ábdiraxman menen Hayat baǵanadan bergi aytılǵan sózlerdi esitip, ishke kiriwge batına almay turǵan edi.
-Oyip-pey, qapı tiyip bir jeriń awırmadı ma, balam, ne qılıp turıp edińiz e sikte, «apa» depdawıslasańız boladı ǵoy. Olardıń ekewi de úndemedi. Sebebi ákesi joqta raypo baslıǵına awqat berip, álpeshlep atırǵan anasınaókpeli edi olar. -Qáne, papkińizdi maǵan beriń, házir awqat salıp beremen sizlerge,-dep Enejan olardı basqa bólmege alıp ketti de,
ústilerin sheshindirip, kúnlik kiyimlerin kiydirdi de, dasturxan jaydı.
Enejan endi ápten albıradı, onıń baslıqtı atarǵa oǵı joq edi, lekin kewlindegisin iske asıra almay búlindi, kúyewi túrmege ketip, saw basına sawda túsip, kewli alǵaw-dalǵaw bolıp júrgen dáwirde, jalǵızlıqta jalǵanıp ketken jip juwıq arada úzile qoymay atır.
Ol bir shiyshe araqtı baslıqtıń aldına «toq» ettirip qoydı da, taǵı da sırtqa shıǵıp ketti, «toqta, toqta, bir tost aytayın tıńla» dep erkek jalınsa da qaramadı, kelip balaları menen awqatlandı, uyqıdan oyanǵan Dáwranbekti aldına alıp emizdi.
-Awqatıńızdı jeń, balalarım, -dep jalınıp-jalbarınıp atır olarǵa ana.
-Apa,-dedi bir waqıtta kúni menen awqatqa onsha qol urmay otırǵan Ábdiraxman,-Arǵı jaydaǵı adam úyine ketsin. -Ketedi, balam, ketedi.
-Ol ne, Dáwranbektiń «papası» ma.
Qızı Hayattıń bergen sorawına Enejan juwap bere almay, ókirip jılap jiberdi, dárhal ornınan turdı da, epeleklep baslıq otırǵan bólmege qaray juwırdı.
-Áy, adam, tur ornıńnan, qayt, qáne úyińe!
-Nege asıqtıra bereseń meni, qorıqpa, kúyewiń búgin ketken jaǵınan qayta almaydı, avtolavkasınıń benzini tek barıwǵa jetedi.
-Sonda qalay Qızıl qumǵa ketti ol.
-Sol jaqta «benzovoz» bar, qaytarsın sonnan «zapravka» eteseń, dep aldadım men onı.
-Oy, haramı-áy, ne degen qorqınıshlı adamsań sen, iplás niyetińdi iske asırıw ushın túrli jollarǵa barasań, qalayınsha qarmaǵıńa ilinip qalǵanman, pútkil ómirimdi pataslaǵansań sen, bunnan buyaǵında kórgim kelmeydi sendey adamlardı, hadal adamlar aldanıp, náyiláj haramǵa bılǵanıp atırǵan bul nápák dúnyada jasaǵım kelmeydi...Seniń hárbir atqan adımıń gúná, qalay tiklenip qaraysań adamlardıń júzine, meniń perzentlerim sennen jiyrkenetuǵın bolǵan, olar meniń qáteligimdi keshire almay atır, qanshama janımdı otqa jaqsam da, perzentlerimniń aldında júzi qaraman, ákesi de orınlı ráwishte maǵan gúman menen qaraydı, pútkil ómir boyı onıń aldında aqlana almasam kerek.
-Qoy, qoy, kúyip jana ber me, meniń menen bir kese araq ish, qayǵı-hásiretińdi umıtasań, boyıń jeńil tartadı.
-Adam umıta almas gúnaǵa batırǵansań, bináy ómirimde shıǵa almas wyıqqa kómgenseń meni. Isheyin, biraq sen eglenbey úyińe ket.
-Ketemen, álbette, ketemen, ótinish, bir sháynek ıssı shay ákel.
Enejan asxanaǵa juwırıp ketti, qaytıp kelse, kópshikke qıyalap basın qoyǵan baslıq «uyqıǵa ketken» eken, bul onıń úyden ketpew ushın oylap tapqan qılıǵı ekenligin hayal sezse de, oǵan iláj ete almadı, arıberi basın shayqadı, kúyip-pisti, ol turmadı, aqır sońında gewgimniń túsiwin úlken sabır-taqat penen kútip otırdı...Átiraptı qarańǵı qaplaǵanı onıń ushın da maqul edi, jaqtı kúnde onı más halında úyden shıǵarıp jiberiwdiń aqıbeti jaqsı bolmaytuǵının ol sezip tur.
Azap-aqıret penen kún de battı. Ol endi el-jurttıń názerine túsip qalıwdan qorıqpasa da, eriniń kelip qalıwınan qorıqtı. Bul gezleri sharwa qonısına barǵan onıń kúyewi sawda-satıq islerin pitkerip, benzovozdıń bul átirapqa izep te baspaǵanın bilip, taǵı da raypo baslıǵınan aldanǵanın sezinip, avtolavkanı jıńǵıl qoranıń qasına taslap, jol-jónekey kiyatırǵan traktorǵa ilesip, gá jayaw júrip, úyine asıǵıs qaytıp kiyatır edi.
Esiginiń aldındaǵı jeńil mashinanı kórip, onıń júregine muzday suw quyılǵanday boldı. Ol ózin basıp, qızbalıqqa berilmey, tıń-tıńlap biraz turdı. Raypo baslıǵınıń ishte ekenligin sezdi. Sonda da, aqıl-parasatqa salıp, onıń qashıp kete almawı ushın mashinanıń tórt dóńgelegin tesip, shnurların julıp keldi. Endi onıń júrmeytuǵınına isenimi kámil ol esiktiń aldına kelip, taǵı tıńtıńlay basladı. Ishten hayaldıń sesti shıǵıp atırǵan edi.
-Tur, túrgel, kete ǵoy úyińe endi, kelgenińdi birew kórse, birew kórmegen shıǵar, qaytıp búl úyge izep basıwshı bolma, barlıǵın, barlıǵın umıt endi.
-Yaq, men seni bináy ómirimde umıta almayman. Dáwranbekti tuwıp bergen sendey gózzaldı qalay umıtaman…
-Bul gáplerińdi heshkim esitpesin seniń, Dáwranbek seniń balań emes, onı men kúyewimniń keyninen qamaqqanaǵaÚshqudıqqa barıp, ushırasqannan soń kóterip, tuwǵanman. Seniń qarmaǵıńa túskenim, aljasıqqa jol qoyǵanım ıras, biraq endi ol jollarǵa meni sala almaysań, men qalǵan ómirimdi erimniń, bala-shaǵamnıń aldında hadal súrip ketemen...
10