Abulqasim Otepbergenov - Tanlamali shigarmalar 7

«Sen meni senleme!» deyip baqırdı, Shapshıp turıp arıslanday aqırdı. «Men seni siz dewge hújdanım hasla, Jol bermes, sonı sen esińde saqla!» «Men jazıwshılar awqamı baslıǵı, Hesh bolmasa bilip qoyǵıl sen bunı!»

224

Sonnan soń Uyǵunıń hesh bir irkilmey, Ózgege sóylewdi gezekti bermey. Kópirdi kep, kóprdi kep kópirdi, Ayuxannas atıp, qattı jekirdi.

Jaman sózler menen ullı adamdı, Sógip, namısına tiyip te aldı. Sonda Aybektiń kózleri tınıp, Bas jarılıp, misli ketkendey sınıp. Jazıwshı jalınlı ot ishire qaldı, Námártler óshlerin usılay aldı.

225

Sonnan soń Musa Tashmuxammed ulı, Dáwirdiń eń jetik insanı ullı,

Áyne qırq bes jasqa kirgen shaǵında, Kúsh-quwatta arıslanday waǵında. Barmaqlar qozǵalmay islemey qaldı, Keyin ala Alla zibandı aldı.

Aspan tóbesine tórt eli kelip, Jer tınım tappay udayı teńselip.

Quyashta máńgilik batqanday boldı, Ǵumshalar ashılmay sarǵaydı, soldı.

226

Payızı qalmadı hesh bir nárseniń, Kem-kem jaqınlasıp kelmekte ólim. Arzıw-úmit penen niyetler qansha, Bir ómir ulaspay, jalǵaspay qalsa. Qúdireti kúshli Qudayım óziń,

Hesh waqta bolmaǵan aljasqan geziń. Jábirkesh tárepte bolarıń sózsiz, Gúnalar, qılmıslar ketpeydi izsiz. Alla jańılmaydı esap-sanaqta,

Ózi jaratıwshı, biliwshi Xaq ta. 227

Alla jańılmaydı esap-sanaqta, Ózi jaratıwshı, biliwshi Xaq ta.

Óz xalqın qorlaǵan Saddam ne boldı, Bayqara biyshara eki ret óldi. 1

Kim jábir etse jazası tayın, Mómindi qorlaǵan alar sazayın. Aybekke dushpanlıq etkenler házir, Onsha bir tilge de alınbaydı bir.

Al Aybek kún sayın quyashtay kókte, Jarqırap nur shashar álemge, kókke.

1. Bul xaqqında dastannıń sońında keńirek toqtaymız. 228

«Xalıq tárezi» degenlerge qayılman, Aǵıńdı, qarańdı tek sol ayırǵan.

Ol ózi perzentin hesh qashan, hesh waq, Qorlatıp qoymaydı, etpeydi bádbaq. Aybek te eń qıyın-qıstaw kúnerde,

Qol jazalmay, ziban bolmay únlerde. Qalǵanda qarańǵı zúlmet ishinde. Al-sal bolıp biyshara bir pishinde. Turǵanda jalǵız Jaratqan Jabbar. Kewilge nur quyıp bolǵan madatkar.

229

Aybek bir nársege isendi qattı, Qarańǵı kúnlerden keyin bir jaqtı. Keliwin kewili, júregi sezdi, Átteń qayǵı onıń bawırın ezdi. Sonda da ruxtı túsirmey shayır, Shıdam, mártligine qalasań qayıl. Tasqa shınjırlanǵan Prometeydey,

Sóylewge, jazıwǵa bir imkan bermey. Kóktegi ashılmay qalǵan juldızday. Tuńǵıyıqta jatqan hasıl qundızday.

230

Ishtegi dártlerin aytayın dese,

Til qanekey endi girmewge kelse. Xatqa túsiriwge kewil sarayın, Aytıwǵa tárip joq, ahwalın, jayın. Misli ashılmay qalǵan bir ǵumsha, Jábir-japa degen bolarma sonsha. Kózi pitip qalǵan bulaqtay misli, Altın saplı ótkir nayzaday nishli. Qınnan alınbaǵan semser polattay, Doynaqtan mayrılǵan arǵımaq attay.

231 Biypatpanıń naǵız hasıl zúriyadı, Sayidnazar qızı Zariypa atı. Ómirlik joldası, jismi hám janı, Júrektiń jılıwı , tamırda qanı. Sóylewge til boldı, jazıwǵa qolı. Kóriwge kóz boldı, júriwge jolı. Ózin bılay qoyıp, jazıwshı ushın, Jasadı, jumsadı denede kúshin. Aybek hámmesinen ullı ekenin, Bildi, baxıt qusı bir kún kelerin.

232 Yaratqanǵa shájde, táwbeler etti, Ekewide el-xalıqqa súyendi.

Al xalqı Aybekti ardaqlap kókke, Kóterdi, kórsetti álemge, kópke. Jazıwshı danqına danqlar qosılıp, Dushpanlardıń júrek-bawrı osılıp. Ózbek degen at ta Aybek arqalı, Jayladı dúnyanı, qubla, arqanı.

«Elim» dep jasaǵan hasıl perzentti, Xalqı onıń atın máńgilik etti.

233

Al ana sorlılar burında, házir, Onsha bir tilgede alınbaydı bir. Tap elge qıyanet etken kisidey,

«Tawqınálet» túsken shaytan, islidey, Beti joq, qarawǵa el menen jurtqa, Ílaǵıp bas alıp ketiwge sırtqa. Onıńda ilajın tappay albırap,

Mayǵa túsken tıshqan yańlı malbırap. Betke qara kúye jaǵılıp qaldı. Tiriley-aq dozaq otında jandı.

234

Senseń óziń xalqım bilgish, kóregen, Haslan sırımız joq óziń bilmegen. Sen arqalı jazıwshılar, shayırlar,

Aq penen qaraǵa anıq ayrılar. Geybiri ataq dep júrer udayı, Aytıwǵa arzımas, jaǵdayı, jayı. Shayırsımaq shayırlardı mújiydi, Jala-dóhmet arzaları gújiydi. Mursa bermes jazıwǵa bir arqayın, Usı jaǵı endi bárinen qıyın.

235

Báribir shayırǵa óziń tirekseń,

Biz ushın patshasań, sultansań, bekseń. Eń hasıl húkimler seniń pármanıń. Kewil-quwanıshım, arzıw-ármanım. Hár kúni tań menen eń dáslep «Alla! On segiz mıń Álem iyesi qolla!» Qulshılıǵın islep, sıyınıp Haqqa,

Soń tilek tilep, el menen xalıqqa. Yad etemen atıń Alladan keyin, Búgin bir ózińe sıpat bereyin.

236

Ne sebep bilmedim, hayranman ele, Atıńdı eslesem qale, qaleme. Epkinin ózgertip tamırda qanım, Jayılıp, jadırap, jismimde janım. Qúdiret, karamat tula boyımda, Qaraqalpaǵım tek aqıl-oyımda. Qustay párwaz etip ushaman kókke,

Quyashtay nur shashıp kórinseń kópke. Ármanım, maqsetim, sawlatım, dańqım, Hárne súyenerim, tiregim xalqım.

237

Sen ózi neseń sen, qanday móminseń? Ne degen jaydarı, ne degen keńseń. Kewlińde bolmaǵan gúdik hám giyne, Bilmedim, sezbedim, binay ómirde. Nahaqtan birewge jábir etkeniń,

Menmensip háddińnen asıp ketkeniń, Bolmaǵan ótmishte, tariyxta haslan, Qaytama ózińe kóbeyip qas jan. Qumartıp, alartıp kózin jerińe, Qansha búlginshilik saldı elińe.

238

Kóz ashqalı jeriń qorǵap keleseń, Jer qádirin, qúdiretin bileseń. Onıń hár bir qarısına qanıńdı, Qarıstırıp, pida ettiń janıńdı.

Jońǵar barma, qalmaq barma, qızıl bas, Din iymandı bilmeytuǵın zalım hás. Adamgershilikten qalmaǵan girttey, Kózine qan tolıp, qutırǵan iyttey. Tumlı-tustan topıldı kep topıldı, Báribir ózińnen saqları sındı.

239

Qalsha qarap turdıń dushpanǵa, jawǵa, Jer ushın bel baylap jánjelge, dawǵa. Qaytpadıń qıyamet qayım, apattan, Atpadı arqayın jadırap bir tań.

Duman ayrılmadı kúnniń júzinen, Qalmaq degen bále qalmay izińnen. Tayshaxanı, Nádirshaxı, Toqtamıs, Kóz ashıp bilgeni qan tógiw qılmıs. Alp Alpamıslar, Edige sultan, Jarısta, tartısta, urısta utqan.

240 Bulardıń atların esitken waqta,

Turmaǵan dushpanlar jaqın-juwıqta. Erleriń ázeliy márdana, batır,

Hár biri Omarǵa, Aliyge tatır. Hár birinde Gerakldıń kúshi bar,

Dushpan menen jawlar menen isi bar. Hesh waqta, hesh qashan ózge bir elge, Barǵanın bilmeydi tariyx ómirde. Sonshama sawlat hám batırlıq penen, Jat jurtqa jaw bolıp barıp kórmegen.

241

Kóriń ótmishlerdi tariyx aqtarıp, Qaraqalpaq degen qandayın xalıq. Ekenin gáp-sózsiz aytıp beredi, Kewlińdi yoshtırıp, baytıp beredi. Millet, xalıq bolıp qálipleskenin, Neshe ásir ótti anıq bilmedim, Biraqta bilemen Tuwran jerinde, Mıń jıllar ilgeri eń bir keminde. Millet qáliplesip, bolǵanı anıq, Ámiw, Aral menen táǵdirles xalıq.

242

Minezleri shubar-shubar turpayı, Joq kóp kótermelep, maqtarlıq jayı.

Árre-tárre ósken torańǵılınday, Háziret Áliydiń qılısh, qınınday. Oshaǵanı yańlı ayqush hám uyqush, Polat semser mısal qáhárli bir qıs. Útirtindey ushı qıyırı joq keńlik, Aqtarǵanı, izlegeni tek teńlik. Teńlik, haqıyqatlıq joǵalǵan waqta, Sabır taqat bolmas qaraqalpaqta.

243

Ómir boyı teńlik ushın gúresip, Sózdi shaymalamay, shorta bir kesip. Haqıyqatın aytqan xanǵa, patshaǵa, Tap sol waqta eger janın alsa da. Minezleri sonday kóterip soqpay,

Jalt-jult etken almas, nishterdey, oqtay. Mısalı Tumaris, Kir Xisirawdı, Qanqor qızıl bastı, kúshli bir jawdı. Basın kesip, ilip nayza ushına,

Ne ushın saldı ol mes tolı qanǵa? 244

Tánha teńlik ushın, haqıyqat ushın, Kórsetti Kirińe qarakeń kúshin.

Ol gezleri Kiriń qudiret, kúshli, Álemdi titrentken Zulqarnay misli. Biyikten qurdırıp saltanat, taxtı, Kún sayın sharqlap, barmaqta baxtı. Bilmey qaldı qazna esabın-sanın, Pida etti bárhá baylıqqa janın. Dógerek dashına kózin alartıp, Kúsh penen kóp jerdi aldı ol tartıp.

245

Láshker tartıp, naysap massagetlerge, Gózzal Tumaristi hayal etpekke. Kim qarsı turadı Sultanǵa, xanǵa, Bul da bir sıpatsız, táriypsiz halda. «Baslarına záwlim salaman-dedi, Gápsiz-sózsiz basıp alaman-dedi. Gúń etip, qul etip ǵarrısın, jasın, Qarsı sóylegenniń alaman basın. Hesh kimnen saqtım sınbaǵan ele, Qarshı shıǵıp kórsin Kirińe qane».

246

Qan tógiw jır emes qanxor ol Kirge, Qastın tigip qaysar massagetlerge. Dawrıǵı shıǵstan, batısqa jetken, Qarunday dúnyaǵa múkkeden ketken. Bir neshshe jıl puxta tayarlıq kórip, Áskerlerge mıń bir wádeler berip. «Hár birińe bir massaget qızınan, Jáne mıń tilladan, hasıl, qızıldan. Beremen, hám taǵı tanap-tanap jer, Biraqta oǵırı qúdiretli el.

Toǵız qabat sawıt kiyip erleri, Watandı tárk etip ketpey bir eli. Taban jolǵa tarısadı jer ushın, Basın tikken ata mákan, el ushın. At ústinde ótse daǵı ómiri, Nalımaǵan deydi bir jaqsı jeri.

252

Qızdı uldan better ábden qásterlep, Júrisi, turısı, qádemin serlep. Biybi Máriyam yańlı hasıl, zıyada. Kórse quwanadı qızın qıyada.

«Qızım saǵan deymen, kelinim tıńla!» Degen naqıl hesh bir jerde joq olla! Sonday bir sózge de sheber desedi, Shaymalamas shorta keser desedi.

Eń hasıl ádeti-ádillik ushın, Jumsaydı desedi dende kúshin.

253

Ele hesh bir elde enbegen dástúr, Tıńlań shaxım biziń sózimizdi bir. Er menen hayaldıń teńligi ele, Bolmaǵan, dúnyada binay ómirde. Bizler-ǵoy gúń etip, urıp, soǵamız, Kerek jerde soyıp, órtep, jaǵamız. Kóremiz nashardı quldıń ornında, Hayal ekenin sezip, tek qoynıńda. Basqa waq biyshara, áljuwaz sorlı, Kórmedik onıńday iyt yańlı qordı.

254

Al mına massaget masqara deydi, Haq, huquq sózinde áshkara deydi. Teńlik ornatılǵan elinde teńdey, Bir tutas dendey, etektey, jeńdey. Er menen bir sapta kóredi deydi, «Nashar namısı» dep, óledi deydi. Qıńır, qıysıq sóz aytılsa qızına, Saladı sol waqta onı uzınına. Qıyamet, qúdiret, arshıl, namızshıl, Qayrap otqan deydi bárhá qılıshın.

255

Miyday taqır, tegis Ústirt degeni, Aqlıń uǵras kelmes, joq deydi shegi. Qus ushsa qanatı, atlar doynaqtan, Íssıdan quwrılıp, mayrılıp qalǵan. Jazı dozaq yańlı, qısı qahaman, Shıdam bere almas, deydi ózge jan. Keskin ózgermeli hawa-ırayı.

Joq sira onıń bir aytralıq jayı. Sonda da paldayın mıńda bir jemis, Ósedi, pisedi, joq deydi kemis.

256 Hawa-ırayınday minezi, qulqı,

Engezerdey hár bir jigiti, turqı. Músindey mini joq qáddi boyında, Mártlik, márdanalıq bárhá oyında. Qasarısqan jerden qan alatuǵın, El ushın ájelge tik baratuǵın.

Sonıńday ojar hám qaysar dep atır, Báribir bendelikti etemiz batıl. Bizge ele hesh kim qarsı turmaǵan, Qarsı turǵan bul ómirde ońbaǵan.

257

Alsań Alla berip bayıp qalamız, Qatınnan sonıńday ońıp qalamız. Esapsız kóp altın tillalar menen, Suwdır jipek, illá, pillalar menen. Nar kótermes yańlı etip artamız, Sıp-sıydam, tap-taqır etip qaytamız. Bizler barǵan jerge giya óspeydi, Atlar taptap, gúldir, gúldir kisneydi. Qıyamet qayımdı salıp basına, Záhár-zaqqım qatamız biz asına.

258 Zer-zerbaraq saraylardı salamız, Hár birimiz tórt qatınnan alamız. Patsha Tumariske úylenip alsa, Onnanda Turanda bir zúriyat qalsa. Eki jáhángirden tuwılǵan bala, Bolarma sira bir áljuwaz, shala. Bul jaqtı dúnyanıń tórtten birine, Patshalıq etedi eń bir keminde. Sóytip atlarımız máńgi qaladı,

Kir qast etse qıyratadı, aladı!» 259

Deyip kewilleri ármanǵa tolıp, Qanǵorlar adamnıń qanına jerip. Ele suwdı kórmey, etigin sheship,

Dúnya-mal dep, shiyrin janınan keship. Barar massagetke kiyewler bolıp, Kewiller quwanısh, shadlıqqa tolıp. Sawashqa kirgenshe asıǵıp edi,

Olar kútken máwrit minekey keldi. Massagetler qarsı aldı olardı, Kelige qamadı, bul shiyrin jandı.

260

Párriktey ushırıp, jelkeden bastı, Dushpanlar qıyquwlap, toz-toz bop qashtı. Dáryaday aǵızdı denede qandı,

Basqa bále, záwlim, zúlmetler saldı, Qızıl baslar nayza qushıp quladı, Biriniń ústine biri suladı.

Tumaris bas bolǵan massagetleriń, Irannıń qutırǵan haram, iytlerin. Dúnyaǵa kelmegen yańlı shetinen,

Kózin oyıp, etler kesti etinen. 261

Shımshıqqa qırǵıy tiygendey boldı, Zańǵarlar otlı ton kiygendey boldı. «Dúnyaları qurǵay!» deyip baqırıp, Árwaqları atın aytıp shaqırıp.

Ózinshe tabınıp, sıyınıp attı, Mańlayın mushlap, kúyiner qattı. Way-way salıp kelip, jerdi toqpaqlap, Jaǵalar jırtılıp, bir-birin boqlap, Botadan ayrılǵan ingendey boldı, Eshekke terisine mingedey boldı.

262 Solayınsha biysharalar qurıdı, Shaǵal yańlı qańıslap kep ulıdı.

Dúnya túwe bası menen ǵay bolıp, Gúlleri ashılmay, sarǵayıp, solıp. Al-sal bolıp turdı qorshawda qalıp. «Qaylardan keldik» dep eńirep, nalıp. Náletlerdi ayttı, patshaǵa, xanǵa,

Ol da bir ilinbey esapqa, sanǵa, Láshkerin basqara almayda qaldı, Kiriwge tesik joq, qoyıwǵa jandı.

263

Mıńnan biri zorǵa qashıp jırıldı, Basqı tawıp, bir-birine urıldı. Kózler qarawıtıp qanlar qustı kep, Attan awnap, qara jerler qushtı kep. Qashqanların zırqıratıp quwdı olar, Namısın qanı menen juwdı olar. Sonday bir janına tiyip ketkndi,

Hesh kim qarsı kelmes massagetlerge. Egerde pilmámbet bolsada meyli, Jaqslıqqa alıp barmaydı keyni.

264

Tınısh, tatıwlıqta otırǵan elge, Kórsetti, láshkerdi tartıp kelgenge. Kelgindilerge ákesin tanıtıp, Qanqorlar qanına belsheden batıp. «Mıń-mıńlaǵan urıslardı kóribek, Qarsılasıp, qan qaqsatıp kelibek. Kóz ashqalı bunday bále kórmedik, Urıs ushın tuwılǵanba bilmedik. Eri túwe hayal menen qızına, Kúsh jetpeydi, saladı tek uzınıńa.

265

Misli ash arıslan kibi aqırıp, Álle neni aytıp, árwaq shaqırıp. Turǵanında, turqı, álpeti jaman,

Dástinen ollahuw qalmaysań aman. Urısta báribir ǵarrısı, jası,

«Qanǵa qan, janǵa jan!» sóziniń bası.

Júregiń jarılar qıyqıwınan-aq, Telpegi dirildep, urıwına baq. Qaytpas qara, kúsh-ǵayratta taynapır, Kórmedik bunıńday márdana, batır.

266

«Tul qılıp qızların alamız!» deyip, «Mal-múlkke bayıp qalamız!» deyip. Suw kórmey etikti sheshkenimizge, Tondı da sırtınan pishkenimizge, Ókinish, qayǵıda nalıp otırmız, Qolınan is kelmes. mampıs qatınbız. Bul sapar ólimnen qalsaq biz aman, Qádem baspas edik, sira bul taman. » Deyip, jalın ishire órtenip, janıp, Ólmegeni qaldı esinen tanıp.

267 Alǵaw-dalǵaw bolıp, toz-tozı shıqtı, Toqpaq penen urıp patshanı jıqtı. Kir Hisraw sóytip jawlap alındı, Moynına qatırıp buǵaw salındı.

Qolda, ayaqta turmay qalt-qalt qaltırap, Mayǵa túsken tıshǵan yańlı malbırap. Bir sorlı biyshara, boldı da qaldı, Qolına qatırıp kisendi saldı.

Uyasınan shıǵajazlap kózleri, Toba! Toba! Toba! Boldı sózleri.

268 Massaget Kirge de toba ettirdi, Zalımlıqtı ózinen de ótkerdi.

Urıs-jánjel kúsep kelgen zańǵarlar, Jolda júk qaldırmas. qarıwlı narlar. «Hesh kimnen saqtıńız sınbaǵanba hesh? Bolǵan bolsa eger tuqımıńda pes, Toppılı, maqaw kesel bolǵanıń ayan, Kim-kimge kóbirek etedi zıyan. Qanekey soqırdıń sońına baqqıl, Bádduwa, biyúmit, biyiyman, baqıl.

269

Kiyew bolıp, qız alıwma maqsetler? Shubırısıp júrgen ılıqqan iytler!» Deyip Tumaristiń qáhári kelip, «Qıyratıp, qırıń!-dep pármanlar berip. Qıyamet-qayımdı qurıń basına, Záhár-zaqqım quyıń isher asına. Bastan minaralar, dúmpeshik soǵıń, Kókregine qadań, nayzasın, oǵın. Kózi qanǵa tolıp, qan kúsep keldi, Urıs aqıbetin kórsin bir endi.

270

Dúnyaǵa kelmegen yańlı eteyik, Birin qoymay shuq-shuǵına jeteyik, Sabaq bolıp qalsın ótmish, tariyxta,