Abulqasim Otepbergenov - Tanlamali shigarmalar 7

Dúnya aldı huwısh, aqılın, hayın. Pálle táreziniń ólshep turǵanın, Tıńlamasın tilek, ótinish, zarın. Ómirde esine kirip shıqpadı, Bildirsede, kórsetsede uqpadı. Múkimestey, súrinbestey sezindi, Kópke nasaq ayttı, qorıqpay gezinde.

550

Oylayman, oylayman aqılım hayran, Sorawıma juwap tabarman qaydan. Ne sebep, gey birew insan ekenin, Bilmeydi dúnyanıń, artıǵın, kemin. Ne sebep, insaptı, iymandı bilmes, Sın-sımbatlı sulıw, qas-kirpikli pes. Hámel gúrsisine otrmay atıp, Qoyadı qanına záhárdi qatıp.

Sóytip tayarlıǵın kóre baslaydı, Ar-namıs lipasın sheship taslaydı.

551

Dúnya tegis emes, dúnya teń emes, Hám de ol aytqanday sheksiz keń emes, Bar onıń da náhaqlıǵı, haqlıǵı,

Eń jamanı teń salmaqtıń joqlıǵı. Geyde jaqsılıqtı, jamanlıq jeńer, Haqtan náhaqlıǵıń basımlaw keler. Aqtı qara menen jawıp qoyadı,

Hesh qanday úndemey, sózsiz soyadı. Geyde ahmaq patsha bolıp turadı, Aqıllar jer menen jeksen boladı.

552

Bul haqqında Berdaq aytqan qashshan-aq, Sózimniń tórkini, aqırına baq.

Patsha bolǵannan soń xalqı boladı, Danq-abıray, dástúr, saltı boladı. Ol kókte. Qudaydıń jerde súwreti, Onıń eń birinshi baslı minneti. Ádillik bolmasa patshada, xanda, Jábirdi kóp etse puxara, janǵa.

Qay waq, bir waq Qudayınan tabadı, Misli kórilmegen jaza aladı.

553 Mısalǵa alayıq Xorezmshaxtı,

Bolmaǵan onıńday dáwletli, baqlı. Dúnyanıń yarımın iyelep turdı, Sonıńday sawlatlı saltanat qurdı. Qaznanıń esabın bilmey de qaldı, Álemdi tańlantqan saraylar saldı. Turkan Xatun degen anası onıń, Bermegey hesh kimge albaslı jolın. Iyt penen qasqırdıń zúriyatı yańlı, Táriyp jetpes jawız, sırǵıya boldı.

554

Ózin «Eki jáhán hayallar Xanı! Hám de Islam menen álem qalxanı!» Deyip kep, járiya ettirdi xanǵa, Sıymas edi isi, nızamǵa, zańǵa. Qarsı is isledi Islamǵa, dinge,

Qolın qanǵa malıp, qan iship kúnde. Qırǵın menen urıs tilep otırdı, Qumlar shashıp, ógiz yańlı ókirdi. Ayamadı balasın da, taxtın da, Aytsań ada bolmas onıń haqqında.

555

Balaǵa «Baǵdadtı alasań!» deyip,

«Dúnyada jalǵız shax bolasań!» deyip. «Kórsin qúdiretińdi Islam álemi, Anańnıń tilegi, aytar sálemi.

Eger aytqanımdı qaytarsań bala,

Eki dúnya keshirmeymen men olla!» «Haw, anajan shamalı bir sabır et, Sózimniń mánisi, tórkinine jet. Baǵdat musulmanlar qúdireti, danqı, Alladan bótenge boysınbas xalqı!»

556

«Kúsh atasın tıńlamaydı degen bar, Sende barma ózi namıs penen ar. Baǵdattı almasań shaxlıǵıń yalǵan. Kaabanı múshrik basqarıp turǵan, Kaabadan kúshlime ullı ma Baǵdat? Dúnyada quraman deseń saltanat. Shıńǵıstan da basım bolaman deseń, Beldi bekkem buwıp, túrip alıp jeń, Oylanbastan atlanısqa shıǵasań, Qıyratasań, qırıp-joyıp, jıǵasań!»

557

«Ya Párwardigarı Álem!» deyip shax, Anasın náletlep, ishten keyip shax. Tubalap, tolǵanıp shara tabalmay, Ananıń sózin de eki etalmay.

Qırq mıń láshker jıyıp tayarlandı ol, Awır sınaq, múshkil, mashaqatlı jol. Ekenin bilsede táwekel etti,

Sabır, shıdam degen shegine jetti. Nasaq, passıq sózge qalmawı ushın, Jumsadı jigerin, denede kúshin.

558

Xabar taptı bunnan Nájmiddin Kubra, Turkan Xatun takabbır hám sırǵıya, Ekenin ulama jaqsı biledi,

Shaxtı múrriyt, kewil naxshı biledi. «Qaytqıl shaxım, bul peyilden, niyetten, Sózge erip, ózge qarsı is etpeń.

Jetedi jeriń de, dúnyań da, malıń, Kóplerden jaqsıdur jaǵdayıń, halıń.

Islam nurın shashıp turǵan orınǵa, Láshker tartıp, jawlayman dep urınba!»

559

Shax qulaq aspadı piri sózine, Ashıw-ıza, qanlar tolıp kózine. Alǵa qaray, Baǵdat taman jol aldı,

Góne-Úrgench Turkan qolında qaldı. Xan menen teń edi onıń pármanı, Dástinen eli-xalıq ábden sorladı. Kewline ne kelse isledi sonı.

Jer kórmeydi kózi, qızǵanda jonı. Ákesin qurbanlıq etiwden qaytpas, Hayal kiyiminde jállat deyseń hás.

560

Baǵdatqa shamalı qalǵan waqıtta, Biyhısap esap bar, Yaratqan Haqta. Kók gúrkirep, boldı alasapıran, Súriwge tiygendey shetinen qıran. Kúshli dawıl turıp, ısırapıl boldı, Apat degen ayaq astında moldı. Basqı tawıp láshker ózi-ózinen,

Shax qaytalmay bergen wáde, sózinen. «Alǵa!» deyip, párman berdi qaytadan, «Keyin qaytıw ólim, jáne aytaman!»

561

«Ísırapıl, dawılıń bolsada qanday, Qaytpaymız keyinge Baǵdattı almay. Qalmayman anamnıń nasaq sózine, Ant etkenmen bunı onıń ózine!» Sonda turıp aqıllı bir atqosshı, Keshirim sorap, sózine sóz qostı. «Pirdiń wásiyatın almadıq bizler, Baǵdatqa jetpey-aq, qapıldı kózler. Láshker óz-ózinen qırılıp atır. Usınıń ózi de jetpey me aqır?

562

Eger alǵa qaray umtılabersek,

Apatta, shıǵında bolmas hesh bir shek. Ele kórsetedi qúdiretin Quday, Jambasqa bir urıp deyip yapırmay, Tırmayıq barlıǵınan jurday bolıp, Kókirek hásiret, muńlarǵa tolıp. Eli-xalıq azasında turmayıq,

Din bilmes, bir ǵarǵıs atqan bolmayıq. Mıń bir pushaymanǵa qalamız erteń, Alla qúdiretli, Alla ullı eń!

563 Qúdireti, kúshli erkine qarsı,

Qaysı bir musulman is etken aytshı. Bendeniń aytqanı bolmaydı hesh waq, Rasul júrisleri bolmayma sabaq. Aspan jerge túsip atsada qulap,

Is etpedi Iyemnen bir biyjuwap. Sonnan sozsa qolı kóklerge jetti, Danqı álem ara sharıqlap ketti.

Payǵambardan ótip qayda baramız, Úmmetimiz sonnan sabaq alamız!»

564

Shax sira itibar bermedi sózge, Kúshli joq dep bildi ózinen ózge. Qaysarlanıp, qanǵa qatıp záhár-uw, Dawılda kóterip, jelbiretip tuw. Bildirmew ushın dushpanǵa sırdı, Keyin shegingendi shetinen qırdı. «Ólimnen uyatıń kúshli!» dep bildi,

Ishin iyt jırtsada «Ha-ha-ha!» lap kúldi. Dawıl menen qosa qar borap berdi, Kórmegenin áne sonnan soń kórdi.

565

Isler keri ketip, talabı ońbay, Keyin qaytıwdıń bir ilajı bolmay. Qardan alǵa qádem basalmay qaldı, Shax ashıw-ızadan lawladı, jandı.

Mayǵa túsken tıshqan yańlı malbırap, Kózleri mólerip, murnı salbırap. Qaytıp bardı paytaxt Góne Úrgenchke, Kim qarsı turalǵan iláhiy kúshke. Láshkerdiń de yarımınan ayrıldı, Polat doynaq, qanatınan qayrıldı.

566

Turkan Xatun bunı basqaǵa joydı, Nishterin ótkerip, sóz benen soydı. «Piriń Nájmiddinniń sózin qıyalmay! Kelgeniń be usı, Baǵdadqa baralmay? Sen da shaxpan deyip eldi basqarıp, Júrseń-aw, jer-kókke badabat salıp. Pirim dep isenip otqan adamıń, Ańlaysań ba, hár bir atqan qádemin, Dushpanıń bosaǵań, ayaq astında, Júrgenin bilmeyseń seniń qastıńda.

567

Aytıwǵa bolmastay tárepleri bar, Onda sira qalmaǵan bir namıs-ar, Úyinde saqlaydı sulıw bir bala, Pirińniń jurt bilmes qılwasın qara. Isimi Májdiddin eken balanıń, Sóz etiwdiń ózi qorqınıshlı dım.

«Bádchabazlıq» etedi dep esittim, 1 Júr edim sır ashpay, shıǵarmastan ún. Kelip-kelip sendey shaxtıń qasında, Bolsa apat kim shıdaydı rasında?»

1. Bul jerde Kubraǵa ǵayrı insanıy ádetler menen shuǵıllanadı dep jala jawıp otır. 568

Baǵdadtı alalmay kelgennen soń shax,

Jambasqa bir urıp, deyip kelip «Wah!» Janın qoyatuǵın jayda tabalmay, Basın tasqa urıp, ólip qalalmay. Sharapqa hirs qoyıp múkkeden ketti, Máskúnemliktiń de shegine jetti. Yarım óli, yarım tiri waǵında,

Suwıq xabar aytıp Turkan Xatunda, Shaxtıń delebesin qozdırıp qoydı. Birotala sorlı aqılın joydı.

569

«Alıp keliń bunda balanı dárhál!

Men bilmegen, esitpegen qanday hal?» Deyip párman berdi ersili, qarsı, Pursattı ǵániymet bilip anası.

«Alıp keliń bunda balanıń basın, Kópke ómirlik sabaq bop qalsın!» Úyde hákisine Kubra bolmaǵan, Jállatlar ázeliy qanxor ońbaǵan. Suwdan taza, sútten aq bir musulman, Náhaqtan, jazıqsız boldı qızıl qan.

570

Erteńine Góne Úrgench ayaqqa, Xalıq nala etip, Yaratqan Haqqa. Teńizdey teńselip, shıqtı alaman,

«Bolama bunday da náhaqlıq párman!» Shaxqa tıshqan tesik mıń teńge bolıp, Biymaza ananıń dástinen ólip,

Sózin kóp oylanıp, alıstan orap, Muxammed Kubradan keshirim sorap. «Qunı!» dep, bir tabaq altın jiberdi, Zorlıq, zombılıqtıń kúshin kór endi.

571

Pir sıydı alıp kelgen nókerlerine, «Sizlerde insap barma ózi bir emge? Aytıp barıń! Bád-baq, qanxor shaxıńa, Májdiddińniń qun baxası haqına. Shaxtıń bası, meniń basım hám jáne, Mıń adamnıń bası jetedi deme!» Deyip, altın tolı tabaqtı jerge,

Urıp kúl opat etti, onı demde. Sonday bir nalalar, páriyatlar edi. Kók gúrkirep, jerler titirep ketti.

572

Sonnan soń Muxammed talabı ońbay, Jatsa da, tursa da taqatı bolmay. Kózine hár túrli bále kórinip, Áyshi-áshiret, lázzetke kóp berilip, Ne oylap, ne qoyıp júrgenin bilmey, Qulaqqa urılǵan tanaday, gúńdey. Kózleri mólerip, otqanda taxta, Kerisine ketip, dáwlette, baxta. Shıńǵıs shıqtı ǵárezine, qastına,

Aqırı aqıbet jetti basına. 573

Shıńǵıstan qashıp kirmegen tesik, Qalmadı, bolmadı ashpaǵan esik. Qayda barsa gúwlep izinen bardı, Iyt kórmegen kúndi basına saldı.

Turkan Xatun qashtı hámmeden burın, Talabıń kelispey. is ketse qırın. Túyeniń ústinde de iyt qabadı,

Hár kim peylinen ózi tabadı. Qashıp baratırıp isledi bir zat, Qulaq esitpegen apat, álamat. 1

1. Bul jerde hesh qanday jazıqsız náresteler, jigirma aqlıǵın óltirip ketkeni este tutılıp otır. 574

«Asa mártebeli Shıńǵısım xanım, Jolıńa pidadur, bul shiyrin janım. Eń ullı ámirler, sarkardalar da, Maqseti, muradı, úmiti sizde,

Men Muxammed shaxtıń júzin buraman, Sen ushın balama qarsı turaman.

Qay waq kelseń qala ashıq sen ushın, Kórset kórmegenge manǵollar kúshin. Sen aqıllı, sen ádalat iyesi,

Doslıqtıń bolmaydı erteli-keshi. » 575

Degen mazmundaǵı xatı Shıńǵısxan, Hiylekerlik penen shaxqa jollaǵan. Xorezmshax kórip, ótirik xattı, Bozardı, kógerdi tas yańlı qattı. «Ólim tilep turǵan bolsa óz anam, Barma bir ilajım, barma bir sharam?» Deyip kep, ashıwǵa mindi, ókindi, Táǵdir yazmıshına , isine kóndi. Turkan úrim-putaq, áwlatlarınan, Ámir hám sarkarda mıń bası bolǵan.

576 Qaldırmastan shetten qırıp tasladı, Jawızlıq, jállátlıq jolın basladı. Sóytip qashıp ketti bas awǵan tárep,

Keyninde xalıq qaldı, qaqsap, eńirep. Anası ulınıń qasına shıqtı,

Aqıbeti jaman boların uqtı. Jigirma aqlıqtıń basın alǵızdı, 1 Úrgenchti tik ayaqqa turǵızdı.

Sóytti de qart saǵal, qırshańqı qatın, Jan halatı qashtı, sabalap atın.

1. Xorezmshaxqa baylanıslı barlıq maǵluwmatlar R. Yakubov «Jalaladdin Manguberdi» Úrgench 1997jıl kitabınan alındı.

577

Biraq jaw Turkandı kópke aparmay, Onsha bir qıylanıp, bádabad salmay. Ap-ańsat-aq qolǵa túsirip aldı,

Basına mıńda bir báleler saldı. Qatınlıqqa aldı shaxtıń qızların, Turkannıń tıńlamay tilek, arzların. Shorı etip qoydı, iyttiń ornında, Ázeliy yazmıshta, táǵdirde barda. Hádden asıp umıttırıp Qudaydı, Aldap, suwlap bir kún qattı mataydı.

578 Turkannıń táǵdiri usınday boldı, Jurtlar bir ólse, ol kún ara óldi.

Balası Muxammed onnan da beter, Apatqa tap bolıp, páriyatlar eter. «Tap usı jerdi biler deyseń kim, Jatayın tım-tırıs, shıǵarmastan ún!» Deyip, dinke-dimar, haldan ayrılıp, Hár bir qádem, basqan izi oyılıp. Alapesler atawına tıǵıldı,

Eske Alla túsip, oǵan sıyındı. 579

Biraq endi barlıǵıda kesh edi, Taat-ibadatı qurı, hesh edi. Muxammed ózine kesel juqtırıp, Bir túnde iyt yańlı shıqtı qutırıp. Órden-ıqqa shapshıp, urınıp óldi, Sorlını sol jerge kepinsiz kómdi. Onı izlep júrgen manǵollar kelip, Qábirdi tepkilep, azabın berip. Górden tartıp alıp óli denesin, Bunnan bul jaǵına aytayıq nesin.

580

Jawlar bir ájáyıp oyın basladı, Shaxtı barmaqtaydan tuwrap tasladı. Allada esap bar, Alla jańılmas, Ǵarǵıs qay waq, bir waq ómirińe qas. Ekeni waqtında eske túspedi,

Ájep táwir, ájiwa is isledi. Májdiddinniń qanın náhaqtan tókti, Más halındda hátte pirinde sókti. Sóytip ǵarǵıs aldı mańlayı qasqa, Aytarı joq. bunıń usınnan basqa.

581

Turan oypatında Najimiddin Kubra, Danqı ketken edi álemler ara.

Oǵan Alla sonday káramat berdi, Júz jıllıq tariyxtı aldınnan bildi. Islamda qandayın kúsh-quwat bolsa,

Hesh qanday gáp-sóz joq, bar edi onda. Bunı hátte jawız Shıńǵısta bildi, Adamları oǵan bas iyip keldi.

«Ullı pirim sizge xannıń pármanı, Aman qalsın dedi Kubranıń janı!

T82

Bizler Úrgenchti basıp alamız, Tariyxta bolmaǵan záwlim salamız. Sonday bir qıyamet qayım boladı, Dárya-kól, qır-dala qanǵa toladı. Jáne esletemiz xannıń pármanı, Tek sizge amanlıq berdi bolǵanı. Jıynastırıp alıp dáskelerińdi,

Kóp keshikpey, jolǵa shıqsańız endi. Tárk eteseń Xorezimdi, elińdi, Shıńǵısxannıń sizge ráhimi keldi!»

583

«Ráhimi kelmesin xanıńnıń maǵan, Jawızlıqtıń keyini boladı jaman. Táwbege kelsin ol, musulman bolsın, Ǵayrı insanıylıq islerin qoysın!» Sonnan soń xan jáne adam jiberdi, Bul ret pármandı ózgeshe berdi. «Meyli ózi menen jáne on adam, Alıp ketsin deyip beremen párman!» «Meniń jaqınlarım zıyatdur onnan, Ne sebep bilmeydi bunı Shıńǵısxan?»

584

«Meyli júz adamdı alsın!-dep atır» «Júzden de artıq-ǵoy jaqınım ahır!» Shabarman xabardı xanǵa jetkerdi, Ol jáne jańadan pármanın berdi.

«Meyli men mıń adamǵa ruxsat etemen, Shayxqa qarsı turıp endi netemen? !» «Esit, ey manǵoldıń jallanbaları, Ayaq-astı bolǵan namıs-arları.

Meniń jurttan basım alıp ketiwge, Kóndiralmas Watan gáda etiwge.

585 Kóndiralmas xanıńdaǵı, basqańda, Men turǵanda Xorezmdi bassınba. Bawır, etim meniń Xorezm edi, Eger keter bolsam onnan bir eli.

Onda men bádduwa, jaman bolǵanım, Denemde amanat bop tursa janım. Sıyınarım jaǵız Yaratqan Haqtı, Babamlar jatırǵan áziz topıraqtı. Kózge súrme, tawap etip ketermen, Óle-ólgenimshe xızmet etermen.

586

Bilseńiz Xorezm muxaddes topıraq, Onı qollap turar Yaratqan bir Haq. Bul jerler Islamǵa, dinine sadıq, Sonıńday biyhazar, mómin bir xalıq. Saadatlı, quwanıshı kúnlerde, Bolǵanman barqulla el menen birge. Búginligi ketsem. onnan bas alıp, Qalmayma el-xalqım keynimde nalıp.

Basına qara kún, kúlpet túskende, Elden qashıp ketiw, niyet joq mende.

587

Táǵdirde ne barın kóremen endi, Jawıngerlik tonın kiyemen endi. Denede bir qasıq qanım qalǵansha, Jaratıwshım amanatın alǵansha, Usı topıraq dep ólip ketemen,

Sol arqalı ármanıma jetemen. Tamırda solqıldap tursa eger qan, Elin tárk etpeydi mómin musulman. Elinen waz keship ketetuǵınlar,

Sizlerdey iymansız, dinsiz, málǵunllar!» 588

Sabır, shıdam degen shegine jetti, Ashıw, ıza kernep órtenip ketti. Beldi bekkem buwıp Allanı yadlap, Quran súrelerin kewilge xatlap. «Hesh bolmasa bir kápirdi Islamǵa, Kirgizip ólmesem atım Kubra. Emesdur, antımda, niyetim usı, Elimdur dáwletim, baxtımnıń qusı. Jurtımnan ayrılıp qayda baraman? Men máńgi baqıy usında qalaman!»

589

Minekey nátiyje, juwmaqqa keldik, Sózdi ne haqqında baslaǵan edik.

«Urı bol, gazzap bol, insap penen bol!» Qıńır-qıysıq emes, durıs bolsın jol. Meyli dańqı ketken patsha bolsańda, Jerde turıp, kókten juldız alsań da. Insanıylıq sıpatıńdı joytpaǵıl,

Qam sút emgen bende qalmaǵıl ǵapıl. Eń birinshi Qudayıńdı umtıpa, Ǵarǵısqa ushırap dinińnen shıqpa.

590

Adam jerde Párwardigar súwreti, Háreketi, wáziypası, minneti. Qullıq etiw menen taat-ibadat,

Joq aytıwǵa hesh bir basqasha sıpat. Egerde birewdi keyip hám sókseń, Ya birewdiń qanın náhaqtan tókseń. Jazasın alasań. qay waǵı bir waq, Tóbeńde turıptı Yaratqan bir Haq. Xorezmli shaxtı mısal keltirdik, Ahmaqlıqtıń aqıbetin biz kórdik.

591

Az bolsa jáne bir mısal aytaman, Keyin dástan juwmaǵına qaytaman. Nawayı jasaǵan dáwirdi esle, Temur urpaqları túsedi eske. Husayn Bayqara Temur zúriyadı,

Ol Hirat, Xorasan belgili atı.

Bir neshe on jıllar shax bolıp turdı, Keń paytaxt sawlatlı, saltanat qurdı. Ol da ǵarǵıs atqan biyshara boldı, Paymana bir emes, eki ret toldı.

592

Aytsań ada bolmas tariyxtı bastan, Ǵiqtabas, qım-quwıt, sóz jetpes haslan. Insap-iyman degen joqpa burınnan, Dúnya ózi ádawatqa qurılǵan.

Dewge de til barmas, endi netemen, Geyde shegaradan shıǵıp ketemen. Ásiy boldım ba dep qorqaman qattı, Leykin qorıqpayman aytıwǵa haqtı. «Barlıq waq haǵıńnan náhaǵıń basım!» Degen sóz de endi aytılmay qalsın.

593

Haqlıq erteli-kesh qarar tabadı, Gúnáker gáp-sózsiz jaza aladı. Oy keldi kewlime usı karada, Bir pikirdi qospaqshıman araǵa. Iblis degeni jarlı-jaqıbayǵa, Deymen sira ózi bir jolamayma.

Onıń ańılǵanı patsha menen shax, Basta turǵan waqta dáwlet penen bax. Shúkirlik etpeydi. asqınlap keter, Aqırı aqıbet basına jeter.

594

Mir Áliysherdiń balalıq dostı, Ilim-pánge qansha úlesin qostı. Shayırdı qollayıp, quwatlap bárhá, Ózine wázir etti onı tánhá. Oylasıp, keńesip isledi isti, Hiratta shax boldı sawlatlı, kúshli. Demine nan pisip turǵan waǵında,

Qam sút emgen bende ol da haǵında. Qansha qıńır-qıysıq islerdi etti, Bende ekenin de umıtıp ketti.

595 Ótirik-ósekke isenip ábden, Doslıǵın, shaxlıǵın ardaqlap kelgen. Shayırǵa da taziyx ótkerip geyde, Kewilinde saqlap ádawat, giyne. Saraydan bádarǵa etip jiberdi, 1 Ilaj joq Nawayı jábirge kóndi. «Ullı házireti shaxım, sultanım! Sizge aqırǵı ret mınaw aytarım. Alla bir kún amanatın aladı,

Kóz bir qısım topıraqqa toladı.

1. Xusayn Bayqara Nawayını kóralmaytuǵın saraydaǵı hámeldarlardıń ótirik-óseklerine isenip. shayırdı Astrabadqa hákim etip jibergeni názerde tutılmaqta.

596