Abulqasim Otepbergenov - Tanlamali shigarmalar 7

Eki ayaqlı haywan sıyqı-sıyaǵı. Dım jaqsı hámeli, mánsepli adam,

Górsawat, loxet bir, sam-samnan jaman. Sayası túspegen ózge bir janǵa,

Záhár aralasqan denede qanǵa. Oyına on uyqlap turǵanda kelmes, Din menen iymandı ómirde bilmes.

503 Dúnyanıń negizi nede ekenin,

Bul bir teńiz ishire keme ekenin. Taw yańlı tolqınnıń ishinde tánhá, Batıp, shúmip barar shaypalıp bárhá. Nuxtıń kemesinen on ese jaman, Jaralǵalı berli házireti Adam. Jamaydı jullıǵın, jırtıq tesigin, Júklep alıp kóshin, hayal besigin. Baratır baǵıtsız umman ishire,

Aqıl uǵras kelmes, etken isine. 504

Jelqomsız, tireksiz, eskeksiz nárse, Júregi suwlaydı kim eger kórse. Mánzildiń qay jerde tamam boların, Qay waqta, qay jerde demin aların. Bilmeydi, azan ba, sáske me, kesh pe, Jarqabaq ishire júrgeni eske, Túspeydi, gór ógiz yańlı ókirip, Keme ishire órden ıqqa sekirip. Sawsap turǵan zattı ábden sawsatıp, Baradı mantıǵıp, baradı batıp.

505

Turǵan jeri qal-pal, teńiz, okean, Kemesi ketilip, tiyip kóp zıyan. Diywananıń tonı yańlı mıń jamaw, Alha-al, basa-bas, qırǵın, jánjel, daw. Aqıllı, danaǵa, mıńda bir ahmaq,

Bir basqa dúrreler, mıńda bir toqpaq. Qorazday julısıp, bolıp qan sorpa, Talasar, tartısar, tolmaydı orta. Bir-birine dushpan qasqırday, iyttey, Álháppiz! Insapqa kelmes pe girttey!

506

Ullı Jaratıwshı Dawıtqa qarap, 1 Waqıy jiberdi ol mınanı sorap. «Dúnya bir ólimtik iyttiń azıǵı, 2 Sawabınan kópdur gúna, jazıǵı. Talasadı, tartısadı, ırıldap,

Dizde dimar qalmay, ókpe sırıldap. Kózi qanǵa tolıp, taban tiresip, Ólimtik ústinde uday gúresip. Atqanın aytayın ózińe tánhá, Yadıńda saqlaǵıl bul sózdi bárhá.

1. Dawıt Payǵambar

2. Suyutiy «Taskiratul mavzuat» kitabına qarań. 507

Ya sen de solarday talasasań ba? Tilegiń bar bolsa qanekey sora. Dúnyanıń tórkinin túsiniw qıyın, Mennen ózge bir zat bilmeydi sırın. Ol meni yadlaǵanǵa xızmet etedi, 1 «Dúnya» degenlerden awlaq ketedi. «Dúnya» degenlerdi óziniń qulı, Etedi. Gápimniń tórkin hám sırı. Ekenin uqtırıp atırman saǵan, Hirstiń aqırı boladı jaman.

508

Dúnyaǵa hirs qoysań keyini wayran, Íshqında más etip, etedi hayran. Mıńda bir muxamǵa namaǵa salar, «Láhát» atlı jayǵa jetelep barar. Esiksiz, túńliksiz tas-túnek maydan,

Bilmesseń qay waqta, kelgenseń qaydan, Sóytip kórgenleriń hesh bolıp qalar. Baxań eki yarım, úsh bolıp qalar. Laǵlı-marjan, esap-sansız dúnyalar, Dánsiz bir qawıqtay push bolıp qalar.

509

Nápsi bálesinen bolıńız aman, Dúnya ótkinshidur, panıy ol yalǵan. Íshqında más etip, janıńdı alǵan, Túlkiniń izine iyt etip salǵan. Nápsi janǵan otqa salar adamdı, Qıńır-qıysıq jolǵa burar qádemdi,

Qorqpaydı qurdım ba, bálent pe, pás pe, Ókireń qaǵıp bárhá erteli, keshte.

Bul sonday jorǵadur suwday aǵılar, Aqır bir kún súrnigip kep, jıǵılar.

510

Dúnya kóp jıynasań bále boladı, Kókrek ósip, kóziń qanǵa toladı. Umıtarsań eń birinshi Qudaydı, Sebebi joldasıń shaytan udayı. Kewlińe uyasın qurǵannan keyin, Qálbińde qaldırmay, qanaat, zeyin. Keshe-kúndiz dúnya ǵamın jegizip, «Alabersem, alabersem!» degizip. Ayaq-qolıń matap, qul etip qoyar. Tıyıqsız, pıshaqsız, gáp-sózssiz soyar.

511

Qanday márt bolsań da jawlap aladı, Ottan suwǵa, jáne otqa saladı. Quwırshaǵı etip qolında jansız, Asırandı pildey jetekte únsiz. Buyrıǵın orınlap, buljıtpay áste, Insap, iyman degen túspey hesh eske.

Kózińdi kór etip, qulaqtı gereń, Kórgeniń jin-jıpır, albaslı gileń, Sonday bir ortalıq, sonday bir oyın, Quradı táriypin jetkeriw qıyın.

512

Semizliti qoy kóterer degen bar, Egerde bar bolsa, namıs penen ar. Baylıqqa menmensip ketpeydi hesh te, Ibadatın islep azanlı, keshte, Shúkirlik etedi atqan tańına, Boysınadı Biyrubardıń zańına.

Bende ekenligi esinen shıqpas, Tapqanın qoltıqqa, qonıshqa tıqpas. Onnan keyin órlep ıǵbalı, baxtı, Biyik bola berer, dáwleti taxtı.

513

Mıń qoy-jallıǵı bar, shirimiy bayıń, Aytayın sizlegre, jaǵdayın, jayın. Tapqanın kúnine on ret sanap, Barmaq arasınan shıqqanın jalap. Kózine kórinbey mal-múlkten basqa, Ayaq-qollı, adam sıpat bir nusqa.

Insandı «Ol shoshqa!» dewge de bolmas, Aytarı joq hátte onnandaǵı pás.

Ekenin biledi jer menen aspan, Bendeni bunıńday etpegey haslan.

514

Bay úyine qonaq kelse nabada, Malı bisyar bolsadaǵı qorada. Shopanınıń jalǵız ılaǵın gózlep, Bolmaǵır ótirik, sıltawlar sózlep, «Al inim senikin soyıp turayıq, Mende soyıslıqqa mal joq ılayıq, Retinde qaytaraman qarıwın, Qudayım jazbaǵay bárhá beriwin!» Deyip, malı shıqsa janı shıǵadı, Jemey, ishpey tis-tırnaqlap tıǵadı.

515 Dúnyanıń qádirin sıqmar biledi, Tapqanın arshada bekkem iledi.

Bir jaqqa keterdi, «Qulpırdım ba?»dep «Yaki ǵáplet basıp umıttım ba?» dep. On bes márte tartıp, julqıp kóredi, Nómerlengen, muxiyat qulıp iledi. Arshadan alınbas kelip qosılar,

Hár ashqanda júrek, bawır osılar. Esikler, áynekler temirden bekkem, Ázel dúnya ushın tuwılǵan eken.

516

Óziniń usınday haram peylinen,

Tar sheńberde qalǵan, topas zeyinnen. Bayramda ash qalıp, shillede tońar,

Qazan urǵan gúldey sarǵayar, solar. Eń birinshi insanıylıq paziylet, Boydan júdá bolıp, alıp kóp illet. Mıń túmen bolsa da basqan qádemi, Sınawlı ekenin bilmes hár demi. Dúnyaǵa ósh bolsań, bir kúni seni, Keselge shatadı, tabılmas emi.

517

Bunıń keseliniń dawı, emi joq, Tórt túlegi saw bolsada, qarnı toq. Júrgen jeri shaddı-xorram, tamasha, Qıńır-qıysıq isler isler ońasha. Júrsedaǵı jılawında atqosshı, Bolsadaǵı esap-sansız kóp dostı. Burınnan boyına sińgen qasiyet, Shúkirlik etpeydi ómir bir ret.

«Alsam! Alsam! Alsam!» degen keselge, Shatılǵanlı payda etpes hesh demde.

518

Allada esap barın bilmeydi olar, Aldında turǵanın oqpan menen jar. Miynetsiz tapqanıń haram ekenin, Gúlli gúnalardan jaman ekenin. Bir kúni basıńa bále boların, Mıńda bir qısıwmet, ǵawǵa saların. Bilmeydi, bilsede itibar bermes,

Tek ǵana mal-múlkte aqıl menen es. Dúnya deyip janın otqa jaǵadı, Ótirik aytıp suwdan qurı shıǵadı.

519

Onıń ushın Haqqa nasaq taǵadı, Haram menen bala-shaǵa baǵadı. Hámeldi, mánsaptı jumsap nápsine, Sháriyatqa isler islep hákisine. Boldı para menen qulqunnıń qulı, Ózinen bes better qız benen ulı. «Qus uyada neni kórse ushqanda, Isleydi» degeni, haslında shında. Perzentleri bir-birinen pes boldı, Ózleriniń ómirine kes boldı.

520 Sózdi aylantırıp arı, alıstan,

Otqanım aytalmay bárin bir bastan. «Jazsań mennen basqa qapıldı ma? !» dep, Ashıwdan murnın tislep, qoyajaq jep. Júrgen jora-joldas aǵalarım bar,

Usınday biymáni tamanlarım bar. Jaqpaydı hesh haǵı, durısı haslan, «Qudaydan boldı» dep oylamas hesh jan. Insanda álamat, apatlar bisyar,

Qolında mıń túrli hiyle, tásil bar. 521

Shaytanıń da, Ázázúl da ózgede, Turmaytuǵın táwellege, sózge de. Adamnıń aldında ábiger, hálsiz, Ayaq-qolı muta, gúńilek, tilsiz. Onı eshek etip miniwi múmkin, Basına jip taǵıp alıp hám erkin. Jin-jıpır joldası bolsa da tirew, Qul etip qoyadı máńgúr, meńirew.

Makkarlıq jaǵınan usta hám óktem, Bul jaǵınan jan joq teńlesken, ótken.

522

Sonday mákkarlardıń toparı bir kún, Hesh kimge bildirmey shıǵarmastan ún. Qamırdın qıl suwırǵandayıń, jıńsız,

Bir álamat is isledi, bir minsiz. Olar aqıl-oylı, sawatlı janlar,

«Júzden júyrik, mıńnan tulpardı» tańlar. Jeter-jetpes jarlı, jaqıbay menen,

Hátte baylardı da mensinbey kelgen. Asılsa biyikke asılıp keldi,

Kimde neniń barın, astırtın bildi. 523

Ullı lawazımlı bar edi birew, Tuwrı kelmes onı insapsız da dew. Xızmet isledi el menen xalıqqa, Hesh kimge asa bir biy jón salıqta, Salmadı. Qorqıtıp, úrkitkende joq, Burınnan bardamlı qarın edi toq. Jaqsı niyet penen arzıw, ármanda, Ílayıq bolsın dep dáwir, zamanǵa, Ósirdi ulların alaqanında,

Kerek dese berer edi janıda. 524

Kóp nársege jetken aqıl-parasat, Sóz tórkinin tıńla, oylan bir pursat. Ne sebep kishkene nársege jetpes, Qazan pıshaq yańlı topır hám ótpes. Bolmasa bardamlı, sawatlı basshı, Kópler qullıǵında, mıńda bir qosshı. Basında baǵ-dáwlet turǵan waǵında, Perzent ushın ayamadı haǵında. Tap baqshadan baslap balanı kókke, Kóterdi jel bolıp tiymedi betke.

525 Hayalı basqarıp otırdı úydi,

Bala ushın kápir tonın ol kiydi. Qoyannıń sútinde tawıp bergizdi, Jurtlarda joq kiyim-kenshek kiygizdi. Áke ballar menen isi bolmadı, Hayalı ne aytsa, sonı qolladı.

Ballar óseberdi shaxzada sıpat, Ana bereberdi pát ústine pát.

Janı ballarınıń ishinde edi, Jatsa oylarında, túsinde edi.

526

Mektepte júrgende-aq túrli qılıqtı, Isledi, este joq mıń bir bılıqtı. Segareta shegip, ishe basladı, Ar-namıs kiyimin sheship tasladı. Bir kúni eki úsh dosları menen, Bir sorlı nashardı zorlapta kelgen. Bunnandaǵı aman qutılıp ketti, Jábir jannan ótip, súyekke jetti. Ákesi «Bala-ǵoy, bala!» dep, júrdi. Keyin kórgilikti baladan kórdi.

527

Ákeni jer menen jeksenler etti, Atqa, abırayǵa nuqsanlar jetti. Qaldı oqıw menen táshwish jayına, Eri hayalına, hayal bayına,

Jala jawıp, urıs-jánjel baslandı, Bala onnan better kewil xoshladı. Bir kúni kelse, al bir kúni kelmey, Atanı, ananı kózine ilmey, Ulıwma ol maqluq sıpat bir nárse, Júregi suwlaydı sırttan kim kórse.

528

Qazan urǵan gúldey sarǵaydı, soldı, Jigirmaǵa shıqpay boları boldı. Iyneniń ushınday haya qalmadı, Ana paqır zarladı kep zarladı. «Áke bolıp tárbiyanı bermese, Uldı-qızdı sira kózge ilmese.

Áke degen kóz alartıp turmasa, Qıńır-qıysıq is islese urmasa.

Qay jerde ne islep, júrgenin bilmes, Bunshelli arqayın bolǵanlıǵı nes.

529 Minekey úygede kelmegenine,

On kún bolǵan shıǵar sira keminde. Ya ólisin, ya tirisin bilmesek, Shıǵarmay qoyarman endi bir kórsek!» Dep, ah shegip otırǵanda anası,

Shıqtı telefonnan birew sazası. «Allo! Bala kerek bolsa kelesiz, Qanday is bolǵanın kelip kóresiz!» Degen eki awız sóz benen tamam, Bolǵanı. Bárinen dárt boldı jaman.

530

Aqlıń uǵras kelmes, deyseń tek toba! «Barborossa» yańlı dúzilgen joba. 1 Aldın ala jeti ólshep, bir kesti, Sırttan aqsaqaldıń kepinin pishti. «Balasın qolǵa bir túsirip alsaq,

Qanshelli sawatlı bolsadaǵı saq. Maymılday oynaydı, qullıq etedi, Múddáámiz sol arqalı pitedi. «Iyttiń iyesi bolsa bóri qudayı» Umıtpasın, este bolsın udayı.

1. Gitlerdiń SSSRdi alıw boyınsha jıldırım tezligindegi «Barborossa» jobası. 531

Hár kim nesiybesin hár túrli jaqtan, Ázel peshanaǵa solay jaratqan. Birew mańlay teri, durıs jol menen, Sútten de aq kewil, hadal qol menen. Miynetin maqtanısh etip keledi, Miynetsiz nan zawallıǵın biledi. Otırsada biyik náhán orında, Bolsadaǵı buyrıq, párman qolında. Esinen shıǵarmas Yaratqan Haqtı, Kúnnen-kúnge órler dáwleti, baxtı.

532

Kewlinen shaytandı etip ol saqıt, Ul menen qızǵa da tawıp ol waqıt. Qarawında bolsadaǵı kólikler, Hayaldıń, balanıń miniwin shekler. Balabaqshaǵada ózleri bardı, Qádirlep, qásterlep namıs hám ardı. Qullıq etip kelsedaǵı mıń adam, Nápsisin júwenlep, otırdı mudam.

Biyru Bardan ózgeden hesh qorıqpay. Júrdi ǵam-táshwishsiz, júzleri ayday.

533

Al birewler qıńır-qıysıq jol menen, Suwdan qurı shıǵıp, uw jalap kelgen. Mıń túrli kún kóris, mıń túrli hiyle, Arpalıs, ádawat, kewilde giyne.

Gór qazıp júredi biri-birine. Hár túrli jobalar dúzip kúnine. Júredi múkitip aqsataman dep,

Bir kúni jılatıp, qaqsataman dep. Qorıqpaydı kókten, uyalmas jerden. Bilmeyseń qay waqta, qay jerden kelgen.

534

Jerdiń jarıǵınan shıqqanday misli, Ayaǵı shalısıp, bolǵansha isli. Qudanıń bendesi , insan ekenin, Bilmeydi dúnyanıń artıǵın, kemin. Umıtqannan keyin insap, iymandı, Záhár jaylap alar denede qandı. Tek qaraqan gellesiniń ǵamında, Tásir etpes nızamıń da, zańıń da. Oylamaydı húkiwmettiń barlıǵın, Bul dúnyanıń iskenjedey tarlıǵın.

535 Nyutonnıń tartılıs nızamı yańlı,

Jámiyettińde óz zańları bardı. Párwardigardan soń baǵınıp oǵan, Qattı-qayırım, qayshı is etpey jaman. Júrmiseń qullıǵın islep udayı, Kórsetedi qúdiretti Qudayı.

Ol kóktiń jerdegi datqaxanası, Aqıl-parasatlı insan balası. Nan pisip tursada eger demine,

Shek keltirmes jámiyetke, eline. 536

Al biziń qaharman onday bolmadı, Elden góre qulqındı kóp oyladı. Sırttan kórindi ol sulıw, sıpayı, Bar edi aytıwǵa bolmastay jayı. Gekter, gektar etip aldı jerlerdi, Páyek etip qoydı men degen erdi. Jaylar saldı biri-birinen zıyat, Bárin aytaberiw ulıwma uyat.

Dúnya-mal degennen kemi qalmadı, Dógerketi jaypap, jaypap jalmadı.

537

Ahmaq emes edi biz aytqan topar, Olarda da aqıl menen huwısh bar. Mánsaplı jigittiń balasın bir kún, Qamırdan qıl suwırǵanday, jıńsız dım. Tásil menen áste qolǵa túsirdi, Shektirdi, ishirdi, kewil ósirdi,

Áwel kewil yoshıp, kóklerde ushtı. Dárya kibi máwij urıp kep, yoshtı. Jem jegen eshektey shıqpay sol jerden. Pul tawıp keldi ol bolsa da górden.

538

Buwat-buwat dollor, gires-gires som, Analarda asıq alshı, bolıp oń. Jayma-shuwaq, jazımayrıq, jaz boldı, Qonıshta, qoltıqta aqshaǵa toldı. Olar bayır edi usı jol menen, Bardamlı baylardı mayırıp kelgen. Bala altı aydıń ishinde naǵız,

Basqa jip tiymegen jabayı ógiz. Maqluq dep maqluqqa usamas edi, Taza bolǵan jilliden de pás edi,

539

On mıń dollorǵa kesildi nırqı, Ákeniń qalmadı sını hám sıyqı. Bilmey júrgen eken násheniń kúshin, Qashshan tasıp bolǵan úyiniń ishin. Haramnan jıyǵandı, haramǵa urdı, Bilmedi biraqta mına bir sırdı. Miynetsiz tabıstıń qay waǵı bir waq, Zıyanı tiyeri ayandur hám haq. Ózine tiymese perzentlerine,

Tiyeri túspedi ómir, esine. 540

Ya Toba! Ya Tawfıyıq! Deybereseń-aw, Bastan bir ketpedi jánjel menen daw. Patsha sarayınday jayı bolsa da,

Tóle, arsha aqshalarǵa tolsada. Mallardıń da esap-sanın bilmedi, Kúnlik dáramatı million, gúrledi. Oranıp otırdı illa, pillaǵa, Kómilip qalsa da gáwhar tillaǵa. Záhár-zaqqım boldı ishken asları, Tastan qattı eken sorlı basları.

541

On mıńlap dollardı bergen waǵında, Jilli bola jazladı ol haǵında.

Balası tiriley otlarǵa saldı, Túrmexana etti úlken bir zaldı. Temirden isletip áynek, qapısın, Geyde urǵan yańlı árwaq penen jin. Qolına qayıstı alıp ońasha,

Aytsań ada bolmas oyın, tamasha. Baylap qoyıp sabadı ol balanı, Dinke qurıp, hátte qolı taladı.

542

Jaqın, dógerekke emletip kórdi, Aqırında kele bolmasın bildi. Alıp ketti atqosshılar alısqa, Xızmetinde júrgen mańlayı qasqa. Úlken baz baslıǵı, jáne sondaylar,

Qullası qaynar bulaq, sarqılmas saylar. Alaqanda alıp júrdi balanı,

Dárt ústine shıyqan eń bir jamanı. Sharq urıp jer sharın aylansadaǵı, Tabalmadı keseline dawanı.

543

Dúnyada joq dári, dármaqtı berdi, Qandıda ádewir ózgertip kórdi. Júrektiń tórinde burınǵı qannan, Qalǵan bolsa eger mısqalday nıshan. Báribir dáslepki qálpine kelip,

Jerik kelin yańlı loǵıp hám jerip. Ílaǵıp ketedi, qamap qoymasa, Páleketke, záhárge bir toymasa. Zarı-giryan boldı áke-sheshesi, Tiriley jer etti bala náshesi.

544

Tek biziń qaladan bes-altı baydı, Mákkarlar dozaqqa ildirip qoydı. Aldın ala reje, joba bar eken,

Is etpeydi biy jón, artıq hám de kem. Tiymeydi miynetkesh puxaralarǵa, Erlik namıs, uyat degende barda.

Insapsız paraxor qastı, ǵárezi, Artıq-kemin ólshep turar tárezi. Adam haywan ishire aqıllı haywan, Aqılına sóz joq, bolasań hayran.

545

Óz basınıń ǵamı, qulqunı ushın, Anaw para aldı, kórsetip kúshin. Dúnya turǵan jerde namıs-ar turdı, Tıshqanday tasıdı, gardanǵa urdı. Ayamadı alısın hám jaqının,

Bayı menen ólem ata paqırın. Kózine ózinen ózge kórinbey. Sezdi ózin kókte ay menen kúndey. Ózinen bes better zalım tap boldı, Áne sóytip birotala sap boldı.

546 Qarsılası ózinen de quw edi,

Ishken ası záhár-zaqqım uw edi. Dúnyaǵa shıqqanǵa pushayman jeyip, Aylanıp, úyrilip, hayalǵa keyip. Asılıp óliwdiń ilajın tappay,

Máńgúrdey bası da hesh nárse shaqpay. Basqa bir dúnyadan kelgendey misli, Tamaǵında bir zat turǵanday nishli. Taqatı bolmadı jatıp, otırıp,

Ketti báhárlegi iyttey qutırıp. 547

Dúnyada shadlıq az, hásiret kóp eken, Bárhá aldaw, jeter-jetpes ep eken. Bir jeri pákize, pir jeri jaqsı,

Sonıń ózi mádet, kewildiń naqshı. Qaramaydı úlkenińe, kishińe, Abırayǵa, lawazımǵa, isińe. Bayıńa, jarlıńa hámmege birdey,

Is etpes hesh waqta tosattan bilmey. Mısqaldı naq ólsher pálle tárezi, Ádillik tek ǵana qastı, ǵárezi.

548

Bul zańǵa baǵınbas, toń moyınlardı, Jónge salar túrli usılı bardı.

Jiberip alıstan qarap turadı, Keyin ashırım alıp, jambas uradı. Alısqa ketpey-aq aytayın mısal, Biz sóz etken lawazımlı aqsaqal. Mártebeli boldı, dáwleti menen, Sán berdi, saltanat sawlatı menen. Ne etse ózine ózi isledi,

Ógizdey ókirip, attay kisnedi. 549

Dáslebinde barlı, joqlı hal edi, Yadında Jaratqan Jabbar bar edi. Teksheler biyiklep órlegen sayın,