Abulqasim Otepbergenov - Tanlamali shigarmalar 5
.pdfShax qaznası basında da áy Áliysher Nawayı,
«Xalqım» deyip, waz keshtiń-aw áyshi-áshret hám zerden.
***
Danteni men hesh teńi joq qúdiret dep túsindim, Masqaralap arıslan hám qanshıq qasqır kúshigin, Xaron menen Lyuсiferdiń tonın teris kiygizip, Jáhánnemnen tiri shıqqan biykarlaydı kúshin kim?
***
Shax qızı bolsańda sen jarlıǵa pármana boldıń, Xusında Biybipatpaday kózleri qara boldıń, Al endi Zebinisa poeziya maydanında,
Ol Afǵan, Hindistanda teńi joq dara boldıń.
***
Haqıyqattı jasırmadı, áshkara etti Násimi, Jáhánnemnniń jállatların masqara etti Násimi, Sonnan úyren Abulqasım xalıqtı húrmet etiwdi, Xalqı ushın óz baxıtın mıń para etti Násimi.
***
Násimiyge
«Maǵan sıyar eki jáhán, men bul jáhánǵa sıymaspan, Ruwhı ráwan baǵıshlarman, ruwhı ráwanǵa sıymaspan!», Seniń óziń bir jáhánsań, jáhán jáhánge sıyar ma?
Men ózińdi gúlli álemniń gúllerine qıymaspan.
***
Berdaqqa
Qarapayım qaraqalpaq, dese sonıń óziseń, Qalpaǵı qara, kewili aq, dese sonıń óziseń, Qaratawday aybatlı, Ámiwimdey máwij urǵan, Qulpı dóngen miyweli baǵ, dese sonıń óziseń.
*
Ábilqasım Saadiy menen Ferdawsiydiń perzenti, «Shaxnamadan» tili shıǵıp, «Bostan» oqıp erjetti, Dańqı álem ara ketken shayırlardıń patshası, Xalıq xızmetinen ullı xızmet joǵın úyretti.
Tuyıqlar
Kim ózi Xayyamdı máskúnem degen, Onı aytqan quday márkini jegen,
Más bolmay, pás bolmay, ishse Hayyamday, Men onı jigittiń sultanı dermen,
Omar Hayam ishken menen sharaptı, Ar-namıs,abroyı ózinde qaldı.
***
Shax penen qasarıstı Maqtumqulı, Xalıq ushın bolmadı onıń qulı,
Tárk etip, shax qaznasın, «xanımların», Kókreginde turdı tek xalıqtıń muńı, «Shaxtı jırlamayman» degen ant penen, Óldi elge degen muhabbat penen.
***
61
Maqtumqulı aytqan «Doslar, yaranlar!
Quwanba hámmeden óter bul dúnya, Shara tabalmadı ótken wáliyler, Hámmeniń basına jeter bul dúnya». Wáliyler tappaǵan sharanı sen tap, Qullası keynińde qaldır jaqsı at.
***
Segizlikler
«Bir nesheni qıldıń malı-bisyarı, Bir nesheni qıldıń bir puldıń zarı, Náwbet penen ótip barısın kóriń, Jaqsı-jaman bárshe adamnıń bári».
Maqtumqulı bárhá násiyat etti, Qarun jer qarına tartılıp ketti, Sonnan ótken bay barmedi dúnyada? Axırı, dúnyası basına jetti.
***
«Xár adamdı kórseń giznep qashar sen, Murnıńnan dem kelmes, awzıń ashar sen, Hayran bolar qońsı-qobań nasbaykesh, Keypi kelse uǵıl-qızdan kesher sen».
Maqtumqulı aytqan yańlı bátseń sen, Kekredey qarazaqqum, otsań sen, Qanday námárt, qanday iplas nárseseń? Keypi kelse uǵıl-qızdan keshseń sen.
***
Geybir maqsım nasıbay da atadı, Sawap izlep kóp gúnaǵa batadı, Namazǵa nasıbay úyleseme hesh? Xadalǵa haramdı qalay qatadı?
«Namazǵa turǵanda ústińe aǵar, Onıń ushın mıń jıl dozaqta jaǵar, Deyip Maqtumqulı aytqan emespe? «Veyl» degen jayda tútiniń shıǵar».
***
«Kózińdi jasartıp, miyriń qandırar, Kelse qumar iymanıńdı jandırar, Maqtumqulı aytqan yańlı patassań,
Taǵam jeseń tabaǵıńdı toltırar».
Nasbay iymanıńa kesent keltirse, Gáp-sózsiz, pıshaqsız soyıp óltirse, Sonnan artıq dozaq barma, nasbaykesh? Oylanıp, sende bir insapqa kelse.
***
«Qırqıńa barǵanda deneńe shıǵar, Bul shiyrin janıńdı dozaqta jaǵar, Maqtumqulı bunı biykar aytpaǵan, Shaqshańdı ot áylep murnıńa tıǵar».
62
Shaqshańdı murnıńa tıqpastan burın, Tamıńdı basıńa jaqpastan burın, «Isleme» degen isti isleyberme sen, Allanı ózińe qaraptpa qırın.
***
Namıs-arına
11.11.2011j.
Maqtımqulı menen Durdı shayırdıń aytısı bar. Sol aytıstıń ishinde mınanday qatarlardı ushratamız.
Maqtımqulı – Bil, qayda jarattı Saqqar dozaqtı? Qansha quduǵı bar, neshe bulaǵı? Ishinde bir jılan nedur soraǵı,
Ol mar aytıń qáne, kimge dolashdı. ?1
Durdı shayır – Jeti qat jer astı Saqqar dozaǵı,
Veyildur quduǵı, Sıjjıq bulaǵı.2
Aydarhanıń ǵıybatkeshdur soraǵı,
Yalanchı, zinaxor, oǵra dolashtı.3
Ulıwma jazadan qurı qalmaydı, Ǵıybatkeshte, zinaxorda, urıda, Ótirikshi eki jáxán sorlaydı, Shayırlar da jazbaǵan-ǵoy qurıǵa.
Buǵan bizler paraxordı qosamız, Jáne taǵı jalaxordı qosamız, Arsızlardı, araqxordı qosamız, Ólmey-aq túsedi dozaq tórine.
Naspaykeshte qalmas jazadan aman,
Shılımkeshtiń júzi sarǵayǵan saban,
Náshebenttiń halı bárinen jaman,
Sorpa tógilgen-ǵoy sorlı sorına.
Qádirin bilmegen ata-ananıń,
Ayılın jibergen, qızdıń, balanıń,
Kewilin qaldırǵan, joldas, joranıń,
Naması shertilmes hárgiz ońına.
Hámel deyip ar-namısın joytqanlar,
Hámeldarǵa jaltaq bolıp otqanlar,
Haramnan qanına záhár qatqanlar,
Jer solqıldar keyin ala zarına.
Qudayım saqlasın insabı joqtan,
Bularda bos qalmas Saqqar dozaqtan,
Gúnanı, sawaptı biler Yaratqan,
Shúkir etken yaxshı hárne barına.
Maqtımqulı, Durdı shayırlar bizge,
Qollarǵa uslatıp, kórsetip kózge,
63
Jilwa menen máni berip hár sózge,
Degen-ǵoy: «Berk bolǵıl namıs-arıńa!».
1.Dolashtı – oraldı.
2.Sıjjıq – jeti dozaqtıń biri.
3.Yalanchı – ótirikshi, oǵra – urıǵa.
Bilgenge
Basta huwshıń bolsa sózge qulaq sal,
Maqtumqulı sózi dúrdur bilgenge,
Hár sózin mıń túmen altın, zerge al,
Ada bolmas baylıq, kándur bilgenge.
Molla Ájiniyaz, Berdaq ustazı,
Kewil quwanıshı báhári, jazı,
Jup tarda shertilgen sıyqırlı sazı,
Sulıw jarasıqlı, sándur bilgenge.
Neshe júz jıl ketken aldıǵa órlep, Sózge máni berip, kórgil bir serlep, «Mıń túlki jıynalsa bóri bolalmas! dep, Mánis-maǵanası kándur bilgenge.
Hár sózin qaplaǵan altınǵa, zerge,
Uran bolıp ketken paytaxt keń elge,
Arzır tumar etip taqsań óńirge,
Júzge jarasıqlı meńdur bilgenge.
«Ájayıp áyyamlar keledi!» deyip, «Nietińe bola beredi!» deyip, «Baxıl peyilinen kóredi!» deyip, Xár sózi hasıldur, zerdur bilgenge.
Oqıp aqıl-huwshıń hayran boladı,
Kewilxanań quwanıshqa toladı,
Pándi-násiyatın alǵan ońadı,
Shiyrin-sheker nabat,paldur bigenge.
Ámiwdiń tartılıp qalıwın ayttı, Taw-tastıń eriwin, janıwın ayttı, Zalımlar qor bolıp, nalıwın ayttı, Jánnet baǵı ara jeldur bilgenge.
Sıpatların aytqan ǵarrı-jaslardıń,
Ayırmasın aytqan mıstan, hasıldıń,
Piridur, ustazı Ábilqasımnıń,
Sózi dártke dawa, emdur bilgenge.
Payanı bolmas
Dáwlet bir sayadur, payanı bolmas.
21.11.2011j.
15.02.2014j.
64
Haqaniy Shirwaniy
Mal-múliktiń jolında jan pida janlar, «Dáwlet bir sayadur, payanı bolmas», Perdesiz, tiyeksiz úzilgen tarlar, «Dáwlet bir sayadur, payanı bolmas».
Baylıqtan kim qanday máp kórdi, aytıń? Aytsaq, Qarun jerge tartılǵan paytın, Kewilden nápsini, hiristi joytıń, «Dáwlet bir sayadur, payanı bolmas».
«Baylıq qoldıń kiri» degende gáp bar, Máki yańlı oynap turar bir makkar, Miynetsiz mal keyni boladı zawal, «Dáwlet bir sayadur, payanı bolmas».
Ú lken baylıq kewilińniń toqlıǵı, Xesh birewge giyne, ókpeń joqlıǵı, El aldında júziń jarıq, aqlıǵı, «Dáwlet bir sayadur, payanı bolmas».
Urıp edi haram-harıshqa qoldı, Burıp edi qıysıq, qıyaǵa joldı, Baylıǵına maqtanǵanlar ne boldı?
«Dáwlet bir sayadur, payanı bolmas».
Otız, qırıq jıl el basqarıp turıp, Qudayın umıtıp, alqımǵa urıp, Qalǵan joqpa kópler házirde qurıp, «Dáwlet bir sayadur, payanı bolmas».
Miynetsiz tabılǵan maldıń sorawı, Qay waq, bir waq, waqtı kelip boladı, Xalıq múlkin jegen jaza aladı, «Dáwlet bir sayadur, payanı bolmas».
Dáwletti, baxıttı miynet penen tap, Kewilxanań bolsın altındayın sap, Nápsiń júwenlewli, bolsın bir nıqap, «Dáwlet bir sayadur, payanı bolmas».
Dáwletli birinshi Allanıń dostı, Jarıq eter jolın, qarańǵı-keshti, Xaqlıqtan, páklikten ózgesi heshti,
«Dáwlet bir sayadur, payanı bolmas».
Basıńda dáwletti saqlayman deseń, Insanıylıq burshıń aqlayman deseń, Qáne, «Ibadatım joytpayman1» deseń, «Dáwlet bir sayadur, payanı bolmas».
65
Dáwlettiń de,mártebeniń tiykarı, Táwbe, shúkirlikdur, bilseń, jup tarı, Bulardıń aldında qurı gáp bári, «Dáwlet bir sayadur, payanı bolmas».
Uslap turıw ushın kelgen dáwletti, Ózińdi tanıyıp, bilgil minnetti, Eldiń mádátkarı bol jigerbenti,
«Dáwlet bir sayadur, payanı bolmas».
Allada ólshem bar
29-IV-2008.
Al, shoshqa ólse ókiner, axmaq jurt. Pablo Neruda
Adamzattıń aqıl-oyı ólshewsiz, Bası bulaq, ayaǵı teńiz dersiz. Ashılmay sır qalmadı álem ara? Aytıp bolmas barlıǵın dara-dara. Insan degen ózi bir jumbaq nárse, Óziniń sırın qáne ózi bilse.
Sóz jetpeydi, dástanǵa sıymaydı hesh, Jazsańdaǵı, kúni-túni erteli-kesh. Onbes millard juldızdı baqlay alar, Kewilinde sır sandıǵın saqlay alar. Biraqta saqlay almas napsin heshte, Dúnya-malǵa sonsheli ashıq, óshpe. Gey waqıtta umıtıp qudayında, Júredi sebil bolıp udayına.
Mártebe, mánsep ushın gúresedi, Tar jolda taban tirep, tiresedi. Iyt yańlı ırıldasıp, qorazdayın, Julısadı, joytqansha aqıl-oyın.
Keyin bir máńgúr zatqa aylanadı, Bir tıyın joytsa janı qıynaladı. Qıylanbas adam janın qıyǵanına, Qıylanbas haram dúnya jıyǵanına. Qıylanbas jalpılamay ólgenine, Elden elge shubırıp kelgenine. Qıylanbas ákege oq atqanına, Asına ózi záhár qatqanına. Qıylanbas ana sútin aqlamayın, Júrgenin, aq qaranı baqlamayın. Qıylanbas jer sharınıń yarımına, Nan jetpey, táǵdirdiń qorlıǵına. Kepinsiz gór buyırmay atqanına, Qıylanbas ot ishire otqanına. Órtenip, jansadaǵı alıw ushın, Qıyratıp, qulatıwǵa salar kúshin. Nápsin tıyalmaǵan aqmaqlarǵa, Insap bergil, yaratqan óziń qolla. Dúnyanı jaratıwshı xojasısań, Múriwbat, apatıńa jetpeydi san.
66
Insapsız iymansız jurtqa qansha,
Kórsetip atsańdaǵı bilmes onsha.
Kóp jerdi suw basıp, tasıp atır,
Jer kóship, topıraq basıp atır.
On ballıq qúdiret dawıl menen,
Ketpekte qıyralıp qáwim menen.
Ot alıp mıńlaǵan gektarlardı,
Dozaqtı jer ústinde binyat qıldı.
Jeriń bir qáhár menen silkingende,
Qalaları tep-tegis bolar demde.
Ne sebep, sonda da qoymaydı hesh,
Mal-dúnyaǵa ómirde toymaydı hesh.
Ya tawfıyq! Ya insap! Insan degen,
Nápsin sira júwenley almaspeken.
Urıs baslawshılar naǵız dońızlar
05-06-2010j.
«Urıs baslawshılar, onıń jalınına jáne de pát beriwshiler, ekonomikalıq jaqtan payda óndiriwden basqanı bilmeytuǵın naǵız dońızlar»
Ernest Miller Xeminguey
Xesh bir dálil talap etilmes buǵan, Urıs baslawshılar naǵız dońızlar. Qurı shıǵar zańǵar hátteki suwdan, «Urıs baslawshılar naǵız dońızlar».
Birew qolı menen ottı kóseydi, Gewish qoyıp, ǵıjaq berip eseydi, Kerek jerde hátte poxqın hám jeydi, «Urıs baslawshılar naǵız dońızlar».
Burında altın dep, jer deyip júrgen, Dúnyanıń ıshqında jan berip ólgen, Negizi haqıyqat haramıy tólden, «Urıs baslawshılar naǵız dońızlar».
Okean artınan bizler betlerge, Kóz alartıp, záhár jaǵar etlerge, Iyelik etsem dep mol neftlerge,
«Urıs baslawshılar naǵız dońızlar».
Ayaq astı etti namıstı-ardı, Vetnamdı qárep etkeni berdı, Keyninde ózleri iyt bolıp qaldı, «Urıs baslawshılar naǵız dońızlar».
Biyshara Yaponǵa atomdı taslap, Mıń-mıńlaǵan insan kózlerin jaslap, Órtep jaǵıp júrer kewilin xoshlap, «Urıs baslawshılar naǵız dońızlar».
Izrail, Palestin jaǵdayı qanday,
Botadan ayrılǵan ingendey, narday,
67
Alpıs jıldan beri sheshilmes halday, «Urıs baslawshılar naǵız dońızlar».
Awǵan, Iragıńdı aytıp bolmaydı, Kórseń kóziń tınıp, júrek suwlaydı, Ólip atıp, óltiriwdi oylaydı,
«Urıs baslawshılar naǵız dońızlar».
Júrsedaǵı nan tabalmay ash bolıp, Pakistannıń, Hindistanıń qas bolıp, Bir-birine júrek bawrı tas bolıp, «Urıs baslawshılar naǵız dońızlar».
Kosmostan qarasań eger jer betke, Órmekshi júrgendey boladı ette, Ottan aman qalǵan jer joqtay shette, «Urıs baslawshılar naǵız dońızlar».
Ey bul insan zatı nege bunsheli, Qastın tigip, qárep etedi jerdi, Urıstan kim qanday jaqsılıq kórdi? «Urıs baslawshılar naǵız dońızlar».
Shıńǵıslar, Batular, Shaybaniyxanlar, Cezarlar, Zulqarnay, Napoleonlar, Keyninde iyt bolıp Gitler, Saddamlar, «Urıs baslawshılar naǵız dońızlar».
Ata-babadan hesh naqıl qalmaǵan, Jaqsılıqta, jamanlıqta Alladan, Jınayat jazasız qalmas hesh qashan, «Urıs baslawshılar naǵız dońızlar».
Qıynalıw kerek
07-09-2011j.
Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek..
F.M,Dostoevskiy
Esit dostım Fedor atańnıń sózin, Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek. Aqıl ayıq, ashıq bolmalı kóziń, «Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
Qıynalıw degeni úzliksiz oqıw, Álemniń sırların kewilińe toqıw,
«Sap baslap baratqan misli bir aqquw», Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek.
Janıńdı Jabbarǵa beriwden qaytpay, Dostıńdı, elińdi dushpanǵa satpay, Etken jaqsılıǵıń hesh kimge aytpay, «Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
68
Orta dármiyanlıq bolmaydı bunda, Deydi «Qılısh jatpas hesh waqta qında», Kózge túsip, bolıw ushın hám sında, «Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
Iyne menen qudıq qazǵannan jaman, Neshe tonlar tozıp, juqarıp taban, Bolmasın deseń júzleriń saban, «Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
Aqıl-esiń, ońı-túsiń sol bolıp, Eń muqaddes baslı isiń sol bolıp, Oylasar, keńeser kisiń sol bolıp,
«Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
Bir máwrit umıtsań shayır ekeniń, Qamıstan kóp bolar qolda jekeniń, Tappasań bul istiń ilájin, emin, «Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
Hámme ilimlerden bolmay xabarıń, Ayırmasań jaqsı menen jamanın, Atıń shıqpas, qalıń bolmaydı nanıń, «Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
Áwel shıǵıs áleminen aylanǵıl, Ferdawsıyǵa, nızamıyǵa baylanǵıl, Xafız tajın kiyip jurttan saylanǵıl, «Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
Bul bir umman shegarası, shegi joq, Hesh kimsege jábiri joq kegi joq,
Ǵarq bop júzbegenniń hesh bir emi joq, «Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
Batısta da qúdiretli shayır kóp, Dantelerdi jurt aytadı «ayım» dep, Bastan-ayaǵına oqıp, janıń jep, «Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
Aflatun bolmay shayır bolmaysań, Aristotel bolmay haslan ońbaysań, Qayda júrseń Farabiydi qollaysań, «Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
Qullası kóp gáptiń qısqası jaqsı, Ilim-bilim degen kewil naǵıshı, Qaytsın deseń eldiń bergen haqısı, «Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
Kózińnen hesh nárse saqıt bomasın, Sharıqlanbay júrgen waqıt bolmasın,
69
Kewlińde altınnan taxt bolmasın, «Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
Maqtaw-marapatlar jat bolar bizge, Qaywaǵı, birwaǵı shek salar bizge, Búgingi isińdi qaldırma izge, «Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
Waqıt ǵániymetdur, waqqıt taptırmas, Sayranlap, keyninen etpegil talwas, Olqılıq orının toltırıp bolmas,
«Jaqsı jazıw ushın qıynalıw kerek».
Árman etpe qaraǵım
20-11-2012j.
Baxıtlıdur qosıq jazıwǵa háwesi joq hár kisi.
Pushkin
Ne qılasań qıynap shiyrin janıńdı, Shayırlıqtı háwes etpe qaraǵım. Elge arna xızmetińdi, barıńdı, Shayırlıqtı háwes etpe qaraǵım.
Shayırlıq qol ushı isler zat emes, Jaqın-juwıqlarǵa jazar xat emes, Ísınıp otırar jalın, ot emes, Shayırlıqtı árman etpe qaraǵım.
Uyqı, aram, lázzet bolmas shayırda,
Demalısı bolmas jılda, ayında,
El bolmasa bárha aqıl-oyıńda,
Shayırlıqtı háwes etpe qaraǵım.
Yaratqan tárepten bergen inamdı,
Girewge qoydırar tánińde jandı,
Gúreste jıqpasań Rustemi, Zaldı,
Shayırlıqtı árman etpe qaraǵım.
Górdi – jerdi shatpaqlaǵan menen de,
Inanbaǵıl jurtlar «shayır» degenge,
Adamlarǵa mexir bolmasa emge,
Shayırlıqtı árman etpe qaraǵım.
Gomerdiń kimligin bilip al áwel,1
Shıǵıstı, batıstı úyrengil tuwel,
Dantedey dozaqtan aman shıǵıp kel, 2
Shayırlıqtı háwes etpe qaraǵım.
Aytısta, tartısta payıńdı alıp,
Milletińniń atın kóklerge jayıp,
Qoymasań boladı shayırlıq ayıp,
Shayırlıqtı háwes etpe qaraǵım.
70